Ləyaqətlər və qüsurlar tarixin sınmayan güzgüsündə

Özümə gəldikdə mən elmdə məskun olanlardan biri deyiləm. Mən keçmişi sadəcə sevənlərdən və onu ciddi-cəhdlə tədqiq edənlərdən biriyəm.

Konfutsi

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Əslində inkvizisiyaya xidmət edən bu adamlar sonralar nəinki məsuliyyətə cəlb olunmadı, bəziləri hətta daha da məşhurlaşdı. Onlar adi peşmançılıq hisslərindən də çox uzaq idilər. Repressiya illərində bu prosesə canfəşanlıqla xidmət edən 20 min çekist vəzifədən sui-istifadə ittihamı ilə güllələndiyi halda, donosçular barədə elə bir gözə çarpan tədbir görülməmişdi. Çuğulçuların övladları məsələ sərt şəkil alanda, öz atalarının da məhz sistemin qurbanları olması barədəki xilas kəmərindən istifadə etməyə üstünlük verirlər. Bəzi donosçular isə keçmiş zəmanənin reliktləri olsalar da, çoxları kimi ilbiz qınına çəkilməyib, öz həyasız təbiətlərindən uzaqlaşmırdılar. Onların bir eybəcər nüsxəsi ilə təsadüfən rastlaşmışdım.

Cavan vaxtı Mil düzündəki əyalətdə rayon partiya komitəsinin ikinci katibi işləyərkən bir payız səhəri Araz çayının kənarındakı kəndə getmişdim. Kolxoz sədri ilə birlikdə pambıq qurutma meydançasına gəldik. Kolxozçular pambığı qarğıdan tikilmiş damdan çıxarıb qurutmaq üçün asfalt meydançaya sərirdilər. Onlarla görüşüb bir qədər söhbət etdik, maşına yaxınlaşanda bir kolxozçu sədrə nəsə söz demək istəyib, onu kənara çəkdi. Bu vaxt tanımadığım arıq bədənli bir qoca kişi yaxınlaşıb mənimlə ərkyana qaydada görüşdü. Sonra əlini kolxoz sədrinə tərəf uzadıb: “Gör nə xoruzlanır! Ancaq məndən qorxur. Çünki atasını 37-də balıqlara yem elətdirmişdim”. Qoca heç nə anlamadığımı görüb, əlavə etdi: “Atasını gedər-gəlməzə göndərdim, yazdım ki, İrana casusluq edir. Adi kolxozçu idi, ancaq qonşu kimi ondan xoşum gəlmirdi. Bu sədr o vaxt hələ anasının qarnında idi, dünyaya yetim kimi gəldi. Anası sonra başqa ərə getdi”.

Kolxoz sədri, sadə, təvazökar adam olmaqla, əksər həmkarlarından fərqlənirdi. Həm də körpəliyindən atasız olduğundan yetimlik də onun şüuruna öz fağırlıq ütüsünü çəkibmiş. Ona görə də qocaya bildirdim ki, sədrə böhtan atsan da xeyri olmayacaq, artıq sənin düşündüyün zaman deyildir, indi mizantropların işi yaxşı getmir. Bu sözləri eşidən kimi o, sakitcə uzaqlaşıb getdi. Sonra həmin qoca kişi bu dəfə də kolxoz sədrinə şikayətlənirmiş ki, guya mən onu heyvan adlandırmışam. “Mizantrop” sözünü yırtıcı heyvan növü kimi başa düşübmüş.

1937-38-ci illərdə ölkənin hər yerində çuğulçular (donosçular) zümrəsi yaranmışdı. Rusiyada göbələk avqustda meydana gəldiyi kimi, onlar da həmin qadalı illərdə münbit mühit tapmışdılar. Onlar böhtan yolu ilə istənilən adamı bədbəxt, hətta məhv edə bilərmişlər. Hər yaşayış məntəqəsinin belə donosçuları var imiş və hamı onlardan çəkinirmiş. İndiki professional amerikan boksçuları kimi onlara ləqəb də qoyularmış.

Mənim tanış olduğuma bənzər nüsxələr həmin mənfur qaydaların yenə də qayıdacağına çox ümid bəsləyirdilər və güman edirdilər ki, qoca vaxtlarında da köhlən atın belində vüqarla gəzəcəklər. Arzu ahıl yaşa baxmır. Axı 94 yaşlı Venetsiya doju Enriko Dandolo da səlibçiləri aldadaraq, onların yürüş istiqamətini dəyişdirmiş, öz şəhərinin ticarətdə böyük rəqibi olan Konstantinopolu səlibçilərin köməyi ilə 1204-cü ildə tutub, şəhəri qarət etmişdi. Burada o, Latın dövləti yaratmışdı. İşğal etdiyi şəhərdə at belində məğrurcasına gəzərkən, yıxılıb budunu sındırmış və 1205-ci ildə Konstantinopolda da ölmüşdü.

Misal çəkilən primitiv adamlar repressiya üçün yanacaq rolunu oynasalar da, elə bir əhəmiyyətli fiqur deyildilər. Təəssüf ki, özünü ədəbiyyat nəhəngləri hesab edənlər də bu biabırçı işə öz “töhfələrini” verməkdən qalmırdılar. Onlar böhtan atmaqla qələm dostlarından rəqib saydıqlarını sıradan çıxarırdılar. Milli respublikalarda bu biabırçı praktika daha geniş yayılmışdı. Bəzən yazıçılar repressiyanın güclənməsi üçün ideoloji dayaq rolunu oynayırdılar. Bəlkə də böyük proletar yazıçısı Maksim Qorki öz şəxsi düşmənlərinə heç bir xətər toxundurmamışdı və ya onlara, ümumiyyətlə, heç malik də deyildi, nə olsun ki, Mayakovski onun Kapri adasında yaşamasını da lağa qoyan şeir yazmışdı, baxmayaraq ki, vərəm xəstəsi olan Qorki əsasən müalicə məqsədilə İtaliyanın bu isti və gözəl guşəsini seçmişdi. Lakin Maksim Qorkinin “Kim təslim olmursa, onu məhv edirlər” sözləri repressiya dalğasının genişlənməsi üçün haray, çağırış rolunu oynadı. Bu kəlmə minlərlə günahsız adamı Qolqofaya aparan yola daş döşədi.

Repressiyalar həm də görünməmiş qorxu, xof hissi yaradırdı, əslində mənəvi terror xarakteri daşıyırdı. Bunlar isə öz növbəsində yaltaqlığı, təzim qılmağı, köləlik xüsusiyyətlərini qidalandırırdı. Axı həqiqi məhəbbət qorxu ilə bir yerdə yaşaya bilmir. Stalinə ifrat təriflə dolu əsərlər yazılırdı, bəzən şairlər onu əsl bütə çevirməyə cəhd edirdilər. Rus yazıçısı Leonid Leonov qriqorian təqvimindən imtina edib, tarixi İisusun deyil, Stalinin anadan olduğu ildən başlamağı təklif edirdi. Bəzi Siyasi Büro üzvləri Moskvanın adını dəyişib, ona Stalinin adını verməyi təklif edirdilər. Bu, Stalinin hiddətinə səbəb olmuşdu. Roma imperatorları ayların adını dəyişib, onlara öz adlarını verirdilər. Fransa inqilabı isə köhnə təqvimdən əl çəkib, qərar verdiyi ildən tarixi başlamaqla, ayların da adını dəyişdirmişdi. Bir neçə ildən sonra bu yenilikdən əl çəkilməli olundu.

Stalin özü də şəxsiyyətə pərəstişi güclənməsinin qarşısını almaq fikrindən uzaq idi. Alman yazıçısı Lion Feyxtvanger 1930-cu illərdə Moskvada olanda Stalindən soruşmuşdu: “Bəs Sizi bığlı adamın minlərlə portreti qıcıqlandırmır?” Ev sahibi yüngülcə gülümsünüb, belə bir ruhda cavab verdi ki, bəli, əlbəttə, cənab yazıçı,biz sizinlə ziyalı adamlarıq, biz bu bütə sitayişin cəfəngliyini başa düşürük, lakin biz öz təbəələrimizin zövqləri ilə hesablaşmaqla, alicənab və iltifatlı olmalıyıq, axı onların çoxu dünənki kəndlilərdir. Beləliklə, o, bu daşan çaya bənd çəkmək fikrindən uzaq olduğunu bildirirdi.

Lakin Stalin yəqin ki, bunu da bilməmiş deyildi ki, sitayiş adamların mənəviyyatına ağır zərbə vurur, onları ruhən kasıblaşdırır. Xalq özünəməxsus ləyaqət ruhunu itirdikcə kiçilməyə başlayır. Ona görə də İngiltərənin görkəmli siyasi xadimi, baş nazir olmuş Uilyam Qladstounun Almaniya kansleri Otto fon Bismark barədəki: “O, Almaniyanı böyütdü, almanları isə kiçiltdi” - sözlərini bütünlüklə Stalinə də aid etmək olar. Zəkalara qurşaq qoyulması, düşünən adamların dilinin kəsilməsi, səsinin boğulması cəmiyyəti yalnız tənəzzülə sürükləyə bilər. Stalin epoxası isə həm də belə eybəcərliklərə şərait yaratmışdı.

Yaradıcı ziyalılar kimi elm adamları da şəxsiyyətə pərəstişin şişirdilməsində xalqa olduqca pis nümunə göstərirdilər. Stalinin “SSRİ-də sosializmin iqtisadi problemləri” əsəri çapdan çıxdıqdan sonra, hamı gur səslə onu tərifləməyə, əhəmiyyətini göylərə qaldırmağa başladı. Hüquqşünas alimlər və filosoflar isə yaltaqlıq müstəvisində daha uzağa gedərək, Stalinə məktubla müraciət edib, hüquqa və fəlsəfə elminin tarixinə aid də kitab yazmağı ondan xahiş etmişdilər.

Hakim ideologiyaya xidmət ruhunda yazılmış əsərlər əslində yalnız təbliğat vasitəsi olaraq qalırdı, bədii səviyyə məsələsində hər iki ayaqdan axsayırdı. Ona görə də onların ömrü uzun olmadı, klassikliyə iddia etdikləri halda, öz populyarlığını heç yarım əsr ərzində də qoruyub saxlaya bilmədi. Rəhbərin zövqü etalon kimi qəbul edildiyindən, bu, ədəbiyyata, incəsənətə “ayı xidməti” göstərildi. Belə əsərlər az sonra makulatura xarakteri daşıdı, dram və musiqi əsərləri səhnə üzünə həsrət qaldı, bir günlük kəpənəklər kimi qısa ömürlə kifayətlənməli oldular. Vaxtilə Stalin və ya Dövlət mükafatları laureatı adına layiq görünən müəlliflər indi heç ortabab yazıçıların siyahısına da düşə bilmirlər.

Tarixçilərin fikrinə görə, dəniz qədim yunan üçün yaşayış və düşüncə tərzinin, elmi və praktiki biliklərin sınaq mərkəzi idi. Dəniz yunanların tarlası, zəmisi, həm də özünü təsdiq etmə meydanı idi. Bilikləri mənimsəməklə yanaşı yunan həm də təbiətin uşağı olaraq qalmalı idi. Yunan mədəniyyəti üçün inkişaf etmiş təbiət hissi, onun mütənasibliyi və təbii harmoniyası mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Totalitar cəmiyyətlərdə isə qan dənizi qorxu mənbəyinə, onu əsaslandırmaq tədqiqatına çevrilir. Dövlətin etibarını və inamını qazanmaq üçün mədəniyyət xadimləri qatilləri vəsf etmək yolunu tutur. Malik olduqları az-çox ilhamlarını buna həsr edirlər. Onlarda adətən yaşamağı davam etdirmək, özü də maddi cəhətdən təmin olunmuş şəkildəki həyata nail olmaq hissi aparıcı rol oynamaqla, həyatın mənasından üstün hesab edilirdi. Belə münasibət isə çoxlarını gələcəkdə unudulmaya, bəlkə də lənət uçurumuna aparırdı. Qədim Roma tarixinin görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olan Qay Qrakx demişdi ki, “Gənclərin köməyi ilə nəciblər bir-birini qıracaqlar”. Bu sözləri dəyişərək demək olar ki, ənamın köməyi ilə mədəniyyət xadimləri bir-birlərini dövlətin əli ilə qırmaqdan həzz alırdılar. Bu da, onların özlərinin təsvir etməyə qadir olmadıqları ən böyük faciə idi.

Epiloq və ya sərt müəllimdən öyrənmək ehtiyacı

Ötən minilliklər, əsrlər insana çox şeyi öyrədir, bu şərtlə ki, adamların öyrənməyə həvəsi və ehtiyacı olsun. Tarix heç kəsi ona maraq göstərməyə məcbur etmir, bu məsələdə azacıq yanğı hiss edənlər, istənilən an həmin bulağın gözünə dodaqlarını söykəyib, onun təmiz və şirin suyundan yararlana bilər. Tarixdən öyrənmək istəməyənləri isə o, sərt bir müəllim kimi cəzalandırır. Ona görə də ləyaqətlər və qüsurlar daşıyıcılarına nüfuz etdikcə, biz onlar arasındakı fərqləri təhlil etməyi və bundan nəticə çıxarmağı bacarmalıyıq. Yaxşı olan nədirsə, ona can atmalıyıq, pis olandan uzaqlaşmalı, onu məhkum etməklə, yayılmasına bacardığımız qədər, imkanımız çərçivəsində müqavimət göstərməliyik. Belə olan halda, nöqsanlar xeyli azalardı, böyük Çin mütəfəkkirinin dediyi kimi, hər bir adam cəmiyyətdə öz qabiliyyətinə uyğun olaraq yer tutardı. Bu yer istedadlı adamlar üçün xüsusən vacibdir, axı oda qida lazımdır. İstedadsızlar isə iri balıqlar toru deşib çıxan kimi, bütün bəndləri adlayıb, özlərinə müvafiq və sərfəli olan yer tapa bilirlər.

İnsanlar bir qayda olaraq taleyin böyük və ardıcıl zərbələrinə dözməli olur. Makiavelli taleyi daşıb, çölləri basan, ağacları yıxan coşqun çaya bənzədirdi. Bu çay insanları da öz axınına salıb, onlar üzərində istənilən təcrübə apara bilir. Ona görə də adamlar çayın sakit vaxtlarında ehtiyatlılıq tədbirləri görməlidirlər. Zamana bel bağlamaq da sərfəli deyildir, axı zaman özü ilə həm şəri, həm də xeyri gətirir.

Bir cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, adamların xarakteri də dəyişilməyən deyildir, həyat sobasında hər cür filiz əriməyə məruz qalır. Xarakterlərin yaxşı tərəfə dəyişiləcəyi ümidi bizə virtual təsəlli verməklə yanaşı, gələcəyə inam qığılcımını meydana gətirməklə nəcib bir iş görmüş olur. Yəhudilər xanuka bayramını qeyd edərkən, əcdadlarının işığa münasibətinin ifadəsi kimi “azacıq işıq qaranlığı dağıdır” sözlərini təkrar edirlər. Gələcəyə isə insanlar onun daha işıqlı olacağına görə ümid bəsləyirlər, deməli, nəciblik işığı qüsurları, bütün qaranlıq cəhətləri yoxa çıxaracaq və adamların çox arzuladıqları nisbi ləyaqətlər səltənəti bərqərar olacaqdır. Ancaq onu yaddan çıxarmaq olmaz ki, insanlar ağaclardan fərqli olaraq bir-biriylə harmoniyada yaşamırlar.

Əsl ləyaqətlər və harmoniya barədəki arzu isə heç də Qiyamət gününə bəslənən ümiddən kiçik deyildir. Keçmişə salınan kiçik nəzər bu arzunun reallaşması ehtimalının uzaq gələcəyə istiqamətləndiyindən xəbər verir. Dünyaya nə qədər qocalmış kimi baxsaq da, Yer üzü qocalığını etiraf etmir və bizi onun səthində baş verən olaylardan öyrənməyə çağırır. Şərqin böyük şairi Rabindranat Taqorun yazdığı kimi:

Dünya bir sərt müəllimdir,

Keçirir ürəklərimizi sınaqdan.

Biz hamımız öyrənirik məktəbdə,

Dünya adlanan bir atadan.

Atanı, valideynlərimizi saydığımız kimi dünyanın da nəsihətlərinə onlarınkıtək qulaq assaq, yalnız qazanmış olarıq.

Son

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 16 may.- S.26.