Salman Mümtazın itmiş
əlyazma kolleksiyası diqqət mərkəzində
Avropanın şərqşünaslıqla bağlı bir sıra nüfuzlu nəşrlərinin mərkəzi
olan BRİLL nəşriyyatının
dərc etdiyi İslam Əlyazmaları Jurnalının (Journal of Islamic Manuscripts) sonuncu sayında (2015/6) Azərbaycanın görkəmli
ədəbiyyatşünas alimi, Stalin repressiyasının
qurbanlarından biri Salman Mümtazla bağlı məqalə
(səh 17-46) dərc edilib.
Məqalənin müəllifi Bakı Dövlət Universitetinin professoru, ərəbşünas
alim Aida Qasımovadır. “İslam
Əlyazmalarına qarşı
qırmızı terror: Salman
Mümtazın əlyazma
kolleksiyası” (Red Terror against Islamic
Manuscripts: The Case of the Manuscript Collection of Salman
Mumtaz) adlanan məqalədə XX əsr
Azərbaycan ictimai-siyasi
fikrinin görkəmli
simalarından olan ədəbiyyatşünas alim
Salman Mümtazın faciəli taleyi, onun nadir əlyazma kolleksiyası barədə
tam məlumat yaranır.
Otuz səhifəlik məqalənin əvvəlində
müəllif Ədalət
Tahirzadə, Cəlal Qasımov, Nəcəf Nəcəfov, Rasim Tağıyev və digər müəlliflərin
əsərləri, eləcə
də alimin Əlyazmalar İnstitutundakı
şəxsi arxivi, MTN
arxivindəki cinayət
işinin qovluğunda
hifz olunan materiallar və nəvəsi Urxun Qalabəyli ilə olan söhbətlər əsasında Salman Mümtazın tərcümeyi-halını təsvir
edir.
Əsərin bu hissəsində
məqalə müəllifi
Cəmil Həsənlinin,
Cəlal Qasımovun və Ziya Bünyadovun
əsərlərinə istinadən
Azərbaycan ziyalılarına
qarşı repressiya əməliyyatlarında türk-erməni
düşmənçiliyinin acı nəticələrə
gətirib çıxarmasını,
Azərbaycanın repressiya
maşınında mühüm
hissələri idarə
edən daşnak düşüncəli ermənilərin
xalqımızın ziyalı
təbəqəsinə vurduğu
yaraları xüsusi vurğulayır. Sonrakı paraqraf əlyazma
kitabına qarşı
qırmızı terrora
həsr olunub. Məqalə
müəllifi Salman Mümtazla yanaşı qırmızı terror qurbanı
olmuş bir çox ziyalıların kitab kolleksiyalarının
məhv edilməsindən
bəhs edir.
Məqalənin dəyərli cəhətlərindən
biri dipnotlarda Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Firudin bəy Köçərli,
Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Bəkir
Çobanzadə, Bəhlul
Behcət və bir çox başqa terror qurbanları
barədə qısa da olsa məlumatlar verilməsidir.
Daha sonra məqalə müəllifi Salman Mümtazın öz
əsərlərində qeyd
etdiyi məlumatlar və 1963-cü ildə bir qrup ziyalının tərtib etdiyi siyahı əsasında Salman Mümtazın kitabxanasında (Kitabxaney-i
Mümtaziyyə) hifz olunmuş nadir əlyazma nüsxələrinin təsvirini
verir. Surəti o dövrdə DTK-da köçürülmüş
siyahı natamam və xətalarla dolu olsa da,
o, Salman Mümtazın
kitabxasının tutumu
barədə mühüm
qaynaq sayılır.
Məqalə müəllifi
adı çəkilən
siyahıdakı əsərlərin
tam adını bərpa
edir, bir çox hallarda bu və ya
digər əsərin
müəllifini göstərir
və onları aşağıdakı mövzular
üzrə təsnif edir:
1) Təzkirə ədəbiyyatı
2) Şeir divanları
3) Tibbə dair əsərlər
4) Antologiyalar
5) İzahlı lüğətlər
və ensiklopediyalar
6) Sufizmə dair ədəbiyyat
7) Şiə məzhəbi ilə bağlı əsərlər
8) Tarix, coğrafiya və s. elm sahələri
ilə bağlı ayrı-ayrı əsərlər
9) Şəxsi arxivlər
Məqalə müəllifi Salman
Mümtazın itmiş kitabxanası barədə araşdırma
zamanı belə bir nəticəyə gəlir ki, Salman Mümtaz həbs olunarkən onun kitabları yük maşınına yığılaraq, Salmanın
özünün aparıldığı
maşına isə cəmi iki çamadan
(121 ədəd)
kitab qoyulub. NKVD həbsxanasına ancaq həmin çamadandakı kitablar gedib çıxıb, onlar da istintaq
əhəmiyyətli sayılmadıqları
üçün məhv
edilib. Yük maşını isə yoldaykən başqa istiqamətə yönəlib, yəni
nadir əlyazma kitabları
oğurlanıb çox
güman ki, başqa şəhərə
aparılıb.
Aida Qasımovanın məqaləsi
Avropa şərqşünaslığının
diqqətini Azərbaycanın
görkəmli elm və
mədəniyyət xadiminin
həyat və fəaliyyətinə cəlb
etməklə yanaşı,
həm də ölkəmizin əlaqədar
təşkilatları qarşısında
Salman Mümtaz kitabxanasının axtarılması
kimi mühüm bir məsələ də qaldırır.
Aida Qasımovanın sözlərinə
görə, onun bu məqaləsi əsasında Hollandiyanın
çoxtirajlı liberal qəzetlərindən
birində Salman Mümtazla bağlı böyük bir material hazırlanıb. O, məqalənin ərsəyə
gəlməsində ona
kömək göstərmiş,
Salman Mümtazın şəkillərinin, bir sıra arxiv materiallarının və
müvafiq ədəbiyyatın
əldə edilməsində
yardımını əsirgəməmiş
Ədalət Tahirzadəyə,
Cəlal Qasımova,
MTN-nin adını çəkmədiyi bir zabitinə, Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini Paşa Kərimova, Kamandar Şərifliyə,
Məmmədəli Babaşlıya,
Rza Xəlilova, Salman Mümtazın nəvəsi Urxun Qalabəyliyə və Elmlər Akademiyasının işçisi
Bünyamin Seyidova öz dərin təşəkkürünü bildirib.
VƏFA
525-ci qəzet.- 2015.- 16 may.- S.8