Vilayət Quliyev: “Yazı-pozum sayəsində
ictimai fikirdə tanınmasaydım..."
Azərbaycanın Macarıstandakı səfiri,
ədəbiyyatşünas-alim, tərcüməçi Vilayət
Quliyevin müsahibəsi
- Vilayət müəllim, Siz 1999-cu ildə Azərbaycanın xarici işlər naziri təyin olundunuz. 2004-cü ildən isə səfir
kimi fəaliyyət göstərirsiniz. Amma bununla belə ədəbiyyatla,
yaradıcılıqla əlaqələrinizi heç vaxt kəsmirsiniz. Səfir olduğunuz
dövrdəki elmi-ədəbi fəaliyyətiniz dövlət
mükafatına və bir sıra digər mükafatlara layiq
görülüb. Ona görə də müsahibəyə
razılıq verəndən sonra sizinlə söhbəti
diplomat kimi yox, elm adamı, ədəbiyyatşünas-alim, tərcüməçi
kimi qurmaq istədim...
-
Müsahibə təklifinə görə sağ olun. APA ardıcıl izlədiyim agentliklərdəndir.
Bizim səfirliyin tədbirlərini də həmişə
operativ işıqlandırırsınız. Fürsətdən istifadə edib buna görə də
təşəkkürümü bildirirəm. Fəaliyyət sahələrimin hər ikisi məndən
ötrü eyni dərəcədə gərəklidir. Yəqin
ki, vaxtı ilə yazı-pozum sayəsində ictimai fikirdə
tanınmasaydım, yüksək vəzifəyə
də irəli çəkilməzdim. Yazmaq, nəyi
isə axtarıb-tapmaq, araşdırmaq daxili tələbatdır.
Və düşünürəm ki, bu heç
zaman indiki əsas işimi – səfirlik fəaliyyətini
lazımınca yerinə yetirməyə mane olmur.
-
Araşdırmalarınızı, tərcümələrinizi
oxuyanda mənə həmişə elə gəlib ki, ədəbiyyatı
özünüzə diplomatiyadan bir köynək yaxın
bilirsiniz...
- Bir az qəliz sualdır. Ədəbiyyata
və diplomatiyaya yolum fərqli olub. Yəni
ədəbiyyatda, filologiya elmində necə deyərlər, ən
aşağıdan, sıfırdan başlayıb bəlli
yüksəkliyə çatmışam. Diplomatiyaya
isə ən yüksək nöqtədən - xarici işlər
nazirliyindən başlamışam. Amma əminəm
ki, sıfıra tərəf getmirəm. Çünki
diplomat, ələlxüsus da səfir ölkəsini,
xalqını, tarixini, milli mədəniyyətini tanıtmaq
baxımından çox böyük imkanlar açan məsul
və şərəfli bir vəzifədir.
Diplomatiya da sözlə bağlıdır. Yaradıcı
fəaliyyət sahəsidir. Səfir kimi
çalışdığım son on bir ildə
yazdığım, redaktə etdiyim məktubları,
arayışları, analitik materialları bir araya toplasan bəlkə
də 15-20 cildlik bir “əsərlər külliyyatı” ortaya
qoymaq olardı. Və təbii ki, diplomatik sözə heç
vaxt ədəbi-bədii sözdən az
yanğı ilə, az əhəmiyyətlə
yanaşmıram. Çünki onun
altındakı imza da mənimdir.
Yeri gəlmişkən deyim ki, imkan daxilində ədəbi
fəaliyyətlə diplomatiyanı birləşdirməyə
çalışıram. Vaxtı ilə ilk
diplomatlarımızdan birinin – Ə.Topçubaşovun Versal
Sülh konfransından öz hökumətinə göndərdiyi
hesabatları ruscadan Azərbaycan dilinə çevirib “Paris məktubları”
adı altında hər iki dildə çap etdirmişdim.
Yaxud Azərbaycan Nümayəndə heyətinin
Versal Sülh konfransının Ali Şurasına təqdim
etdiyi “Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının tələbləri”
adlı mühüm diplomatik sənəd ilk dəfə mənim
ingiliscədən tərcüməmdə elmi-ictimai fikrə təqdim
olunub. İndi görkəmli ziyalı və
tanınmış diplomat, Azərbaycanın Polşadakı səfiri
Həsən Həsənovla birlikdə
Ə.Topçubaşovun “Əsərləri”nin
4 cildliyini hazırlayırıq. Artıq ilk iki
cild çap olunub. Gördüyünüz
kimi, hər iki sahəyə eyni dərəcədə diqqət
yetirməyə çalışıram.
- Məncə,
səfir postu yaradıcılıq üçün münbit
şərait deməkdir. Söz adamına bu vəzifəni
tapşırmaqda dövlətlər özləri də
maraqlı görünür. Məsələn,
Çingiz Aytmatovu, Əbdülhəq Hamidi, Fyodor Tutçevi,
Yusif Vəzir Çəmənzəminlini xatırlayıram...
- Mən
bura yeni adlar da əlavə edə bilərəm. Məsələn,
klassik “Ağıldan bəla” tragikomediyasının müəllifi
Aleksandr Qriboyedov, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə
Ermənistan və Dağlılar Respublikasında səfir kimi
fəaliyyət göstərən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, məşhur
"Zorən diplomat" əsərinin müəllifi Yaqub Qədri
Qaraosmanoğlunu, ədəbiyyat üzrə Nobel
mükafatı laureatları Qabriela Mistralı, Pablo
Nerudanı, Oktavio Pası və
b. xatırlatmaq olar. Yəni
öz-özlüyündə aydındır ki,
tanınmış simalar rəsmi təyinatdan da əvvəl
öz millətlərini və dövlətlərini təmsil
etmək hüququ qazanırlar.
Dünyanın
əksər ölkələrində səfir təyinatı
iki prinsip üzrə aparılır: peşəkar diplomatlarla
bir sırada keçmiş millət vəkilləri, senatorlar,
hərbçilər, elm və mədəniyyət xadimləri
səfir vəzifəsinə irəli çəkilirlər. (ABŞ-da bu qəbildən olan səfirlər daha
çox “prezidentin dostları” adı altında
tanınırlar). Fikrimcə, bu kifayət
qədər effektiv üsuldur. Yuxarıda
adını çəkdiyiniz Çingiz Aytmatov dünya
miqyasında Qırğızıstanın prezidentlərindən,
baş nazirlərindən daha çox tanınırdı.
O, nüfuz və əlaqələrindən istifadə edib
xalqının, dövlətinin problemlərini ən yüksək
kürsülərdən dilə gətirmək imkanına, səlahiyyətinə
malik idi. Yaxud bizim Rusiyadakı səfirimiz Polad
Bülbüloğlu bu ölkədəki
populyarlığı, yaxşı tanınması və sevilməsi
sayəsində ortaya çıxan çətinlikləri
diplomatiyanın əlifbasından başlayıb səfir olan
peşəkar diplomatlardan daha asanlıqla yoluna qoya bilir,
qarşılıqlı əlaqələrin inkişafına
daha böyük töhfə verir.
- Azərbaycanda
mütaliəsini, kitaba və ədəbiyyata münasibətini
qiymətləndirdiyiniz məmurlar kimlərdir? Xahiş edirəm
ki, adlar çəkəsiniz...
- Mənim
də vaxtı ilə bir müddət hökumətdə təmsil
olunduğumu və indi səfir olduğumu göz önünə
gətirərək yəqin ki, “məmur” deyəndə
yüksək dövlət vəzifələrində
çalışan şəxsləri nəzərdə tutursunuz.
Ola bilsin ki, bu məmur sözü bəzilərinin
xoşuna gəlməyəcək. Təbii
ki, yüksək dövlət vəzifələri məntiqi
olaraq yüksək intellekt, böyük mədəniyyət,
geniş məlumatlılıq tələb edir. Eyni zamanda sizi
maraqlandıran məsələdə dövlət vəzifəsinə
ədəbiyyatdan, sözdən, gələnlərlə fərqli
sahələr üzrə mütəxəssis kimi tanınan
peşəkarları fərqləndirmək lazımdır.
Deyək ki, baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevin,
yaxud dövlət müşaviri Kamal Abdullanın mütaliə
genişliyi, ədəbiyyat və sənətlə
bağlı hərtərəfli bilikləri təəccüb
doğurmamalıdır. Çünki bu
onların əsas peşəsi, sənəti ilə
bağlıdır.
Əgər ad çəkməyimi təkidlə
xahiş edirsinizsə... məsələn, daxili işlər
naziri Ramil Usubov həmişə tarixə, ədəbiyyata bələdliyi,
mütaliəsi ilə məndə hörmət hissi
doğurub. Eyni sözləri keçmiş təhsil nazirimiz
Misir Mərdanov haqqında da deyə bilərəm. Bir
müşahidəmi də bölüşüm: Azərbaycanda
qəribə bir sindrom var. Peşələrinin bütün sərtliyinə,
zəhmliliyinə baxmayaraq bizdə hüquq-mühafizə
orqanlarının bir sıra əməkdaşları söz-ədəbiyyat
vurğunudurlar. Məsələn, tələbəlik
illərindən yaxşı tanıdığım və
dostluq etdiyim bir prokuror var – Yusif İldırımzadə.
Deyərdim ki, hətta gündəlik ruzilərini sözlə,
qələmlə təmin edən adamların bir çoxu Azərbaycan
və dünya ədəbiyyatını onun qədər
oxumurlar, yaradıcı şəxslərə və ədəbi
yeniliklərə onun qədər dərindən maraq göstərmirlər...
- Siz ədəbiyyata
tənqidçi kimi gəlmişdiniz. Amma tədricən
profilinizi dəyişdiniz - ədəbiyyatşünaslığa,
ədəbiyyat tarixçiliyinə, hətta geniş mənada
tarixçiliyə meyl etdiniz. İlkin mənbələrin
araşdırılması, arxiv materiallarının tədqiqi
sayəsində mədəniyyət, mətbuat və ictimai
fikir tariximizdə bir sıra qaranlıq məqamlara,
unudulmuş ad və imzalara işıq tutdunuz...
- Gənc
ədəbiyyat həvəskarlarına tənqidçilik cəlbedici
görünür. Özünü ədəbi
mühitin mərkəzində, böyük ad və
imzaların əhatəsində hiss edirsən. Sağlam, qərəzsiz tənqidinlə ədəbiyyata
fayda gətirəcəyini düşünürsən. Amma bu aldadıcı təsəvvürdür. Tənqidi heç kəs xoşlamır. Bəzən deyirlər ki, Azərbaycanda tənqidçi
olmaq çətindir. Bəyəm başqa
ölkələrdə asandır? Yoxsa
ingilis, yaxud alman müəllifi əsərini tənqid eləyən
həmkarına minnətdarlıq bildirir?
Fransız
yazıçısı Jül Renar səmimi düşüncələrinin
bəhrəsi olan “Gündəliklər”ində yazırdı:
“Tənqidçi kimdir? Yazıçının xətrinə
dəyən oxucu!”. Bu qədər! Mən dostlarını özündən rəncidə
salan belə səlahiyyətsiz oxucu olmaq istəmirdim. Tənqidçi adlanıb ədəbiyyat
bosslarının heysiyyətini oxşamağa xidmət də
ürəyimcə deyildi. Ona görə də
doktorluq dissertasiyası yazmaq fikrinə düşəndə
arxivlərə üz tutdum.
Məlum həqiqətlərin təkrarındansa, ədəbiyyat
və mədəni fikir tariximiz üçün hətta əz
əhəmiyyətli olsa da, yeni faktların, məlumatların
meydana çıxarılmasına üstünlük verdim. Əlbəttə,
bu nisbətən çətin yoldur, şəxsi şöhrətə,
yaxud sərfəli əlaqələrin qurulmasına o qədər
də kömək etmir. Amma istənilən halda belə işləri
də kimsə görməlidir. Özünü tərif kimi
çıxmasın, Varşavada səfir vəzifəsində
çalışdığım dövrdə “Azərbaycan
siyasi mühacirətinin Polşadakı irsindən (XX əsrin
20-30- cu illəri)”, “Polşa tatarları Azərbaycanda”, “Azərbaycanlılar
Polşada” kitablarını rus dilində yazıb çap
etdirdim. Sonuncu iki kitab həm də səfirliyimizin
dəstəyi ilə Adam Mitskeviç institutu tərəfindən
polyak dilində nəşr olundu. Əgər
arxivdə işləmək həvəsi və səriştəsi
olmasaydı, yəqin adını çəkdiyim kitablar da
meydana çıxmazdı. Həmkarlarımın həmin
işi görmələri üçün isə aylarla
Varşavada elmi ezamiyyətdə olmaları və xeyli vəsait
tələb ediləcəkdi...
- Vaxtilə,
yazıçıların X qurultayında demisiniz ki, gənclik həbs
müddətidir, onu nə vaxt
qurtarsaq, bizi də nəzərə alacaqlar. Sizi nəzərə almayanlar kimlər idi, nə istəyirdilər?
- Yox, mən
bir az fərqli demişdim. Səhv
etmirəmsə, demişdim, gənclik həbs müddəti
deyil ki, onu başa vurmayana qədər müəyyən
hüquq və imtiyazlardan istifadə edə bilməyəcəksən.
Və indi də eyni fikirdə qalıram. Həm də bu sözləri dilə gətirən
zaman konkret özümü nəzərdə
tutmamışdım. Çünki, şəxsi
planda şikayətlənməyə haqqım olmayıb.
İş elə gətirib ki, bir çox
uğurlara Azərbaycan cəmiyyəti üçün nisbətən
gənc sayılan yaşlarda imza atmışam. 33 yaşımda Yazıçılar
İttifaqının üzvü olmuşam, 34 yaşımda
Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə
direktor müavini vəzifəsinə təyin edilmişəm,
37 yaşında filologiya elmləri doktoru adı almışam
və s. Və
təbii ki, bütün bu uğurların qazanılmasında
öz zəhmətimlə bir sırada xeyirxah insanların da
böyük köməyi olub.
O vaxt da,
indi də söhbət gənclərə daha böyük
qayğı və həssaslıqla yanaşmaqdan gedir. Onları başa düşməkdən, hətta
ifratçılıqlarını, qəribəliklərini
anlayışla qarşılamaqdan gedir. Artıq
mən özüm də çoxdan gənc deyiləm və
bir zamanlar başqalarından gördüyüm
yaxşılıqları indi imkanım daxilində gənclərə
etməyə çalışıram. Bu,
bizim hər birimizin həyat prinsipinə çevrilməlidir.
-
Qurultaydan söz düşmüşkən, bir dəfə tədbirdə
Anar müəllim dedi ki, gənc yaşlarında Vilayət
Quliyevlə Mahir Qarayevə məruzə həvalə
etmişdim, biri xarici işlər naziri oldu, o birinin də vəziyyəti
lap yaxşıdır...
- Mən
ilk dəfə Azərbaycan yazıçılarının
VIII qurultayında çıxış etmişdim. Deyəsən, elə o zaman da Anar müəllim
ittifaqın sədri seçildi. O da yadımdadır ki,
Mərkəzi Komitənin ideologiya şöbəsindən
çağırıb çıxışımın mətnini
bir həftə əvvəl istədilər. Bunu da guya məruzə
və çıxışların Moskvadan gələn
qonaqların tanış olmaları
üçün rus dilinə tərcümə ediləcəyi
ilə əlaqələndirdilər. Sonra öyrəndim
ki, başqa çıxışçılardan da
yazılı mətn tələb olunub. Başa
düşdüm ki, söhbət tərcümədən
deyil, senzuradan gedir. Yəni artıq ölkədə
dəyişiklik rüzgarlarının əsdiyi bir vaxtda
“artıq-əskik” danışacağımızdan
ehtiyatlanırmışlar.
Yazıçıların X qurultayında isə nəsr
və dramaturgiya üzrə əsas məruzəçi idim. Mərhum
prezident Heydər Əliyev keçmiş vaxtlardakı kimi həmin
ədəbi forumun işində əvvəldən axıra
kimi iştirak etmişdi. Amma istənilən
halda qurultayda məruzəçi olmaqla nazir təyinatı
arasında hər hansı bağlılıq görmürəm.
Unutmayaq ki, Anar müəllim vaxtı ilə “Əlaqə”
povestini yazıb. Başqalarından fərqli bir
müşahidə qabiliyyəti var. Yəqin məruzəçiliklə
nazirliyə gedən yol arasındakı əlaqənin sirrini də
hamıdan yaxşı özü bilir.
- İndi sizin nəzərə aldığınız gənclər
kimlərdir? Yəni kimləri oxuyursunuz, ədəbi prosesi izləyə
bilirsinizmi?
-
Doğrusunu desəm, o qədər də yox. Əvvəla,
vaxt yoxdur. Digər tərəfdən,
Ədəbiyyat İnstitutunda, Yazıçılar Birliyində,
yaxud hansısa qəzet, jurnal redaksiyasında işləsəydim,
təbii ki, ədəbi yenilikləri izləməyi öz
peşə borcum sayardım. Amma indi
düşünürəm ki, sərbəst seçim
ixtiyarım var. O qədər maraqlı kitablar
çıxır ki, onların hətta yüzdə birini
oxumaq üçün
insana bütöv bir ömür bəs eləmir. Hələ filmləri, tamaşaları demirəm.
Yadımdadır, bir dəfə mənə gənc
yazıçı Qaraqanın “A” romanını təriflədilər.
Oxumaq istədim. Amma
yarımçıq buraxdım. Cəlb etmədi.
Mətbuatı ardıcıl izlədiyimdən gənc
publisistləri, köşə yazarlarını oxuyuram. Deyə bilərəm ki, aralarında kifayət qədər
istedadlı müəlliflər var.
- Azərbaycan
ədəbiyyatında nəsillərarası problem,
narazılıq haqqında fikirlərinizi bilmək maraqlı
olardı...
- Qədim
Şumerdə tapılan gil lövhəciklərdən
birinin üzərində təxminən belə məzmunda mətn
var: “İndiki cavanlar tamam korlanıblar. Ağsaqqalların
sözünü eşitmir, onlara hörmətlə
yanaşmağı bacarmırlar”. Başqa
sözlə desəm, nəsillərarası fikir ixtilafları
insanlığın, bəşəriyyətin tarixi qədər
qədimdir. Bir tərəfdən dünəni bəyənməmək,
o biri tərəfdən iddialılıq, bir tərəfdən
keçmişə xor baxmaq, o biri tərəfdən yenini
görə, dəyərləndirə bilməmək həmişə
olub və olacaq. Yəni dörd min il ərzində
insan təfəkküründə, insan münasibətlərində
bu baxımdan heç bir mühüm dəyişiklik baş
verməyib. “Atalar və oğullar” problemi müəyyən
modifikasiyaya uğrayaraq daim öz mövcudluğunu qoruyub.
Şekspir
məşhur sonetlərinin birində yazırdı: “Grabbed age
and youth cannot live together, Youth is full of pleasure, age
is full of care”. Vaxtı ilə mən bu misraları poetik tərcümə
etməyə də çalışmışdım:
“Qocalıqla cavanlıq bir yerdə tutmaz qərar, gənclik əyləncə
dolu, qocalıq qayğı umar”. Müəyyən
yaş həddinə çatdıqdan sonra biz nəinki elmi, yaxud
ədəbi mühitdəki gənclərlə, hətta
öz doğma övladlarımızla da fərqli qütblərdə
dayanırıq, fərqli zövqləri paylaşırıq,
hadisə və faktlara fərqli münasibət sərgiləyirik.
Belə vəziyyətdə əsas məsələ
ziddiyyətləri yumşaltmaq, maksimum
dözümlülük və qarşılıqlı
anlaşma nümayiş etdirməkdir.
- İki tələbə yoldaşınızı
tanıyıram: Teymur Kərimli və Nizaməddin Şəmsizadə. Nizaməddin Şəmsizadə
deyir, Vilayət gəlməyincə kirayə
qaldığım otaqda qazanın ağzını
açmazdım...
- Hər
ikisi ilə dostluğumun qırx ili
aşan bir tarixi var. Bizim təhsil aldığımız
1970-ci illər Bakı Universitetinin qızıl dövrü
olmasa da, ən yaxşı dövrlərindən biri idi. Bu gün də tam əminliklə deyə bilərəm
ki, kurs yoldaşlarımın böyük əksəriyyəti
öz biliyi, bacarığı sayəsində tələbə
adını qazanmışdı. Universitetdə bizə
dərs deyən ünlü alimləri - Ağamusa Axundovu,
Muxtar Hüseynzadəni, Əkbər Ağayevi, Pənah Xəlilovu,
Bəkir Nəbiyevi indi də
böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırlayıram.
Tələbəçilikdən,
tələbələrdən söz düşmüşkən...
Onlar hər bir sivil cəmiyyətin
aparıcı qüvvəsidir. Bu
yaxınlarda “Qanun” nəşriyyatında mənim görkəmli
türk ziyalısı, pedaqoq və jurnalist Muhitdin Birgenin xatirələri
əsasında hazırladığım “Azərbaycan
1922-1923-cü illərdə” kitabı çapdan
çıxıb. Azərbaycan Xalq Maarif
Komissarlığının dəvəti ilə Birgen həmin
dövrdə Bakıya gəlib, Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunda dərs deyib, indiki “Azərbaycan”
jurnalının sələfi olan “Maarif və mədəniyyət”
məcmuəsinin qurucuları sırasında yer alıb.
Baxın,
o, 1920-ci illərin Azərbaycan tələbə gəncliyini
necə xatırlayırdı: “Həyatımda ən
böyük həzz və ləzzət Azərbaycan tələbəsinə
verdiyim dərslərdir. Bu qədər diqqətli,
bu qədər hər şeyə maraq göstərən, bu qədər
çalışqan və qeyrətli tələbə kütləsini
dünyanın heç yerində görmək mümkün
deyil”.
Yaxud
başqa bir misal: “Dərs əsnasında diqqətlə dinlərdilər.
Dərs bitən kimi başıma
toplaşırdılar, sual verir, danışır, mübahisə
edir, fikirləşirdilər. Milli həyata
yeni gələn bu nəsil o qədər böyük həvəslə
çalışıb öyrənirdi ki, onların
arasında onlar kimi çalışmamaq üçün
müəllim gərək insan deyil, hissiz və duyğusuz
daş parçası olaydı. Bakıdakı bir illik fəaliyyətim
də daxil, 11 il müəllimlik etmişəm.
Amma Azərbaycandakı qədər sürətlə
yüksələn tələbə kütləsini heç
zaman görmədim, bir də görəcəyimi təsəvvür
etmirəm”.
Bəs
belə gəncliyi kim, harada yetişdirirdi?
1930-cu illərin sonunda qələmə aldığı xatirələrində
Mühitdin institutda birgə çalışdığı
müəllim yoldaşlarından söz açarkən bu
suala cavab verirdi: “Azərilər arasında elmi səviyyə
baxımından indi bənzərlərini Türkiyədə
görməyi çox arzu etdiyim bir sıra seçkin insanlar
vardı”.
İndi belə gənclik və belə pedaqoqlar
varmı? Təəssüf
ki, yox! Nə qədər qəribə və
paradoksal görünsə də, təhsildə, kitaba və mətbuata
münasibətdə son yüz ilin dinamikasını nəzərdən
keçirəndə biz reqressin, geriləmənin şahidi
oluruq. Bizim nəsil 1920-ci
illərin gəncliyi qədər vətənpərvər, elm
və bilik təşnəsi deyildi, indikilər isə hətta
bizdən – sosializm durğunluğu şəraitində ali məktəblərdə oxuyanlardan da geridirlər.
Amma məntiq baxımından tam əksinə
olmalı idi. Ən azı ona görə ki, biz indi
müstəqil dövlətimizdə yaşayırıq...
- Sizin də
gəncliyinizdə diletantlar bu qədər çox idi? Onların aqibəti necə oldu? Qabağa
keçə, mövqe qazana bildilərmi?
-
Diletantlar hər zaman, hər cəmiyyətdə olub. Çox səciyyəvi bir ata sözümüz var –
“Dad yarımçıq əlindən!” Bu
mənada, təbii ki, bizim gənclik illərimiz də istisna
deyildi. Amma sadəcə bir məsələ vardı: həmin
dövrdə diletantlar önə çəkilmirdi, onlara
xüsusi şərait yaradılmırdı. Daha
qabiliyyətlini irəli çəkməklə bağlı rəsmi
siyasətlə bir sırada ictimai qınaq da güclü idi.
Məncə o vaxtlar atalar da mənsəb
baxımından övladlarına indiki qədər
canıyananlıq göstərmirdilər. Nəticədə
daha güclülər, qabiliyyətlilər təbii
seçimlə öz yerlərini tuturdular.
- Vilayət
müəllim, Macarıstanda ədəbi proses necədir, bizdən
fərqli və oxşar cəhətləri nədən ibarətdir?
Orda da 65 yaşlı şairə həvəsləndirici
“Şans” mükafatı verilirmi? Yaxud gənc
yazıçı çap üçün 500 manatı birtəhər
düzəldib kitabını mağazalara özü
paylayır?
- Təəssüf
ki, macar dilini bilmədiyimdən ədəbi prosesi yaxından
izləmək imkanından məhrumam. Amma
Macarıstanda da Yazıçılar İttifaqı
mövcuddur. Sədri Yanoş Sentmartin
adlı gənc yazıçıdır. Onunla
tanışlığımız var. Ötən ilin
oktyabrında bizim Yazıçılar Birliyinin sədri, xalq
yazıçısı Anar Budapeştdə olanda iki ölkənin
yaradıcılıq təşkilatları arasındakı əlaqələri
daha da genişləndirməklə bağlı fikir mübadiləsi
aparıldı.
Macarıstanda məni ən çox heyrətləndirən
kitaba olan böyük maraq, böyük sevgidir. Kitab mağazaları
şəhərin ən möhtəşəm binalarında
yerləşir. Budapeştin Yelisey
çölü sayılan Andraşi prospektindəki 5 mərtəbəli
“Aleksandriya” kitab mağazası əslində kitab sarayı,
kitab planeti adlandırıla bilər. Dünya
ədəbiyyatının əksər diqqətəlayiq
nümunələri necə deyərlər, anında macar dilinə
çevrilir. Ən əsası isə
kitab mağazaları heç zaman boş qalmır.
Macarlar təkcə oxumağı deyil, yazmağı da
sevirlər.
Bu baxımdan yəqin
onların arasında da 65-70 yaşlarında
“Şans” mükafatına iddialı olanlar yox deyil. Budapeşt
bəlkə də dünyada yeganə şəhərdir ki, burada dilənçilər,
bomjlar sadəcə əl açıb dilənmirlər. Bunu sözlə, ədəbiyyat vasitəsi ilə
edirlər. Onların jurnalı çap
olunur. Keçidlərdə, adamların
gur olduğu yerlərdə dayanıb həmin jurnalı gəlib-keçənlərə
təklif edirlər. Belə “əsərlərin”
dəyəri bəllidir. Amma dilənçiyə
sədəqə vermək istəyənlər özlərini
onun “əsərinin” alıcıları kimi göstərirlər.
Düşünürəm ki, yazılı
sözə bu ehtiram binəsib insanların izzəti-nəfsini
oxşamağa xidmət edir.
- Səhv
etmirəmsə, Azərbaycan ədəbiyyatına aid 50-dən
çox kitab macar dilində çap olunub. Səfirlik
xətti ilə gənclərin əsərlərindən ibarət
almanax nəşr etdirmək fikriniz varmı?
- Bu ənənənin
əsasını Macarıstandakı ilk səfirimiz Həsən
Həsənov qoyub. Mən də
bacardığım şəkildə davam etdirməyə
çalışmışam. Amma bəri
başdan bildirim ki, kitablar təkcə ədəbiyyatla
bağlı deyil. Onların arasında Azərbaycan
tarixinə, mədəniyyətinə, ölkəmizin beynəlxalq
əlaqələrinə, xüsusən də Dağlıq
Qarabağ münaqişəsinə dair nəşrlər
üstünlük təşkil edir. İmkan
daxilində ədəbi abidələrin və klassiklərin
macar dilində çapına da səy göstərmişik. İndiyə qədər “Oğuz
xan”, “Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu” dastanları, Azərbaycan
nağıllarının 3 cildliyi, Füzulinin, Mirzə Fətəli
Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə və
Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyevin əsərləri
orijinaldan tərcümədə macar dilində çap olunub.
Bu yaxınlarda Anarın “Seçilmiş əsərləri”
işıq üzü görəcək.
Gənclərə
gəldikdə isə... Bir az qəribə
səslənəcək – Macarıstanda doğulan, şeirlərini
macar dilində yazan gənc şair Ramiz Əmirlinin iki
kitabının çapına yardım göstərmişik. Bu yaxınlarda Günel Anarqızının “Qarabağ
hekayələri” macar dilində nəşr edildi və Səfirlikdə
geniş təqdimat mərasimi keçirildi. Yazıçılar Birliyinin katibi Rəşad Məcid
mənim xahişimlə gənc Azərbaycan
yazıçılarının hekayələrindən ibarət
antologiya hazırlayıb. Sadəcə, tərcüməsi
bir qədər ləngiyir. Amma ümidvaram
ki, mütləq çap ediləcək.
- Azərbaycan
ədəbiyyatında üslubuna, dilinə görə qiymətləndirdiyiniz
yazıçılar kimlərdir, adlarını çəksəniz,
maraqlı olar...
- Mən
vaxtı ilə bu məsələni, necə deyərlər,
professional səviyyədə araşdırmışam. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
almaq üçün müdafiə etdiyim namizədlik
dissertasiyası "Müasir Azərbaycan nəsrində
üslub müxtəlifliyi" adlanırdı. Doğrudur, bunun üstündən otuz ildən
çox vaxt keçir.
Əslinə
baxanda, mütaliə məsələsində bir az mühafizəkaram. Bəlkə
də türk qardaşlarımız demiş, xəyal
qırıqlığına uğramamaq üçün yeni əsərləri
oxumağa o qədər də meyl göstərmirəm.
Söhbət Azərbaycan ədəbiyyatından gedirsə,
Mirzə Cəlilin, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyevin bir
hekayəsini, felyetonunu Sabirin, yaxud Cavidin bir şerini
beşinci, onuncu dəfə oxumaq adı mənə heç nə
deməyən müəllifin əsərini ələ almaqdan
daha cəlbedici görünür.
-
Bakıya gələndə ədəbiyyat adamlarından
axtardığınız kimlər olur?
- Son gəlişimdə,
mayın 7-də bir tədbirə qatıldım və
vaxtı ilə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda
birlikdə çalışdığım, amma bəlli səbəblər
üzündən son 15 ildə görə bilmədiyim xeyli
köhnə iş yoldaşlarımla görüşdüm. Doğrusunu deyim ki, həm xoş oldu, həm də kədərləndim.
Çünki əvvəla zaman bizim
hamımızı o qədər də sevindirici olmayan şəkildə
dəyişdirib. Üstəlik də, bu
adamların həmişəki kimi yaşam mücadiləsi
vermələrini, həmişəki kimi çətinliklərlə
baş-başa qalmalarını üzlərindən oxumaq
iztirabverici idi. Amma nə etmək olar - həyat
mübarizədir, hər bir insan isə öz taleyinin
memarıdır.
Dostlarım, ünsiyyətdə olduğum yalnız ədəbiyyat
adamları deyil. Hətta deyərdim ki, ədəbiyyatdan kənar
mühitdə özümə yaxın saydığım kəslər
daha çoxdur. İstənilən halda, Bakıya hər
gəlişimdə akademik İsa Həbibbəyli ilə,
gözəl publisistimiz Elmira Axundova ilə, Ədəbiyyat
İnstitutunda çalışan professor Asif Rüstəmli və
şərqşünas-filosof Rafiq Əliyevlə mütləq
görüşməyə çalışıram.
- Bunu tərif
üçün demirəm, sadəcə, faktdır: sizin tərcümələrinizə
usta işi deyirlər. Son vaxtlar tərcümə olunan kitablarla,
onların keyfiyyəti ilə tanış
olmaq imkan tapırsınızmı? Bu sahədə
vəziyyət necədir?
- Azərbaycandan
uzaqda yaşasam da etimad göstərib məni Tərcümə
Mərkəzi Elmi-Metodik Şurasının üzvü
seçiblər. Bu yaxınlarda Bakıda olanda
Şuranın iclasında iştirak etdim. Mərkəzin
direktoru, yaradıcılığını həmişə
maraqla izlədiyim Afaq Məsudla geniş söhbətimiz oldu.
Son vaxtlar bədii tərcümə sahəsində
bir canlanma var. Dünya ədəbiyyatı nümunələri
daha ardıcıllıqla, daha sistemli şəkildə dilimizə
çevrilir. Düşünürəm
ki, yaxın illərdə orijinaldan tərcüməyə
böyük diqqət yetirilməlidir. Mövcud
tərcümələrin keyfiyyəti, orijinal və tərcümə
mətnlərinin bədii-üslubi yaxınlığı,
identikliyi üzərində ciddi düşünmək
lazımdır. Və əsas məsələlərdən
biri kimi maddi stimul, əziyyətli tərcüməçi əməyinin
layiqincə qiymətləndirilməsi də
unudulmamalıdır.
-
Dünya ədəbiyyatından sevdiyiniz, amma tərcüməyə
çətin gələn müəlliflər varmı?
- Təbii
ki, var. Məsələn, Borxesin qeyri-adi intellektualizmini və
sehrli mistikasını açmaq, yaxud Ceyms Coysun “şüur
axınını” sözə çevirmək, Azərbaycan
dilində səsləndirmək üçün nə qədər
məharət tələb olunur. Bu yaxınlarda Nobel
mükafatlı Portuqaliya yazıçısı Xose Saramaqonun
“Məbəd haqqında xatirə”, “İususun İncili”
romanlarını oxudum və düşündüm ki, bu əsərlərin
siqlətini, nağılvari-ironik fakturasını, möhtəşəmliyini
açmaq üçün ana dilimizi nə qədər dərindən
bilmək və eyni zamanda yazarın təhkiyəsinə,
üslubuna uyğun şəkildə cilalamaq lazımdır. Dünya ədəbiyyatında forma
axtarışları zənginləşdikcə, metaforik təfəkkür
gücləndikcə belə müəlliflərin də
sayı artır.
- İndiki işinizdən uzaqlaşsanız
özünüzü harada görürsünüz? Əlbəttə, ədəbiyyatdan
getsəydiniz yenidən qayıdacağınız haqda
düşünmək olardı...
-
Ağsaqqal dostum, mərhum akademik Bəkir Nəbiyev həmişə
zarafatla deyirdi ki, sənin Ədəbiyyat İnstitutundakı
ştat vahidini
boş saxlayırıq. Fikrimcə, sözə, ədəbiyyata,
elmə bağlı adamların heç zaman itirməyəcəkləri
bir iş yeri var – bu da yazı masasıdır, qələm və
kağız, günümüzdə isə
klaviaturadır.
APA
525-ci
qəzet.- 2015.- 16 may.- S.10-11.