İstiqlal yolunun
şanlı mücahidləri - Cümhuriyyət dövrünün dövlət və hökumət
xadimləri
(Əvvəli ötən sayımızda)
Azərbaycan xalqı əsrlər boyu azadlıq arzusu ilə yaşayıb, müstəqillik
uğrunda daima mübarizə aparıb. Ötən əsrin
əvvəllərində ölkəmizdə
milli azadlıq hərəkatı daha da gücləndi. Azərbaycanın demokratik qüvvələri,
mütəfəkkir şəxsləri,
siyasi xadimləri yurdumuzun müstəqilliyi,
millətimizin azadlığı
uğrunda mübarizəyə
qoşuldular. Rusiya imperiyasının
dağılması Azərbaycanda
müstəqil dövlət
qurmaq üçün
şərait yaratdı.
1918-ci il mayın 28-də
Azərbaycan Demokratik Respublikası - Xalq Cümhuriyyəti elan edildi.
Xalqımızın bir çox ziyalıları, görkəmli
şəxsiyyətləri Demokratik
Respublikanın yaradılmasında,
onun inkişafında müstəsna rol oynayıb, müstəqillik
yolunda əllərindən
gələni əsirgəməyiblər. Bu onların həyatı bahasına başa gəlsə də, bir çox təqiblərə məruz
qalsalar da, öz amallarından vaz keçməyib, xalqın rifahı üçün çalışıblar.
Xalqa və dövlətçiliyə
bir nümunə olan həmin ziyalıların bəzilərinin
həyat və fəaliyyət yollarını
daha dərindən araşdırıb təqdim
edirik. Bu yolda əsas bələdçimiz, qaynağımız
isə Prezident Kitabxanası, həmçinin
Milli Kitabxananın zəngin məlumat bazasıdır.
Aslan bəy Qardaşov
"Əhrar" partiyasının
liderlərindən biri,
ictimai-siyasi xadim Aslan bəy Qardaşov 1866-cı ildə
Zaqatalanın Tala kəndində anadan olub. İlk təhsilini
Zaqatala qəza məktəbində alıb,
sonra Müəllimlər
Seminariyasını bitirib.Təhsilini
davam etdirmək üçün İstanbula
gedib İstanbul Universitetində
oxuyub. Hüquq, maarif sahəsində
çalışıb.
A.Qardaşov Dağıstandan II Dumaya üzv seçilib. O, 1917-ci ildən
Müsavat partiyasının
üzvü olub. Zaqafqaziya seyminin, Azərbaycan Milli Şurasının, Azərbaycan Parlamentinin üzvü olub. "Əhrar" fraksiyasının təmsilçisi
kimi Parlament iclaslarında fəal iştirak edib, əsasən Hökumətin
iqtisadi sahədəki
fəaliyyətinə qarşı
tənqidi mövqe tutub. 1918-ci il
mayın 28-də Azərbaycan
Milli Şurasının
Tiflisdə keçirilən
iclasında Azərbaycanın
dövlət müstəqilliyi
haqqında Akt- İstiqlal bəyannaməsi
qəbul edilib. Qardaşov müstəqilliyin lehinə
səs verən 24 Milli Şura üzvündən biri olub. Aslan bəy Qardaşov 1918-ci il dekabrın
25-də Parlamentin siyasi
dustaqların amnistiyası
üzrə yaratdığı
komissiyanın üzvü
olub. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
4-cü hökumət kabinəsində
əkinçilik naziri
idi. 1920-ci il
aprelin 15-də Aslan bəy Qardaşov "Əhrar" fraksiyası adından koalisiyadan çıxdığını və öz nümayəndələrini Hökumətdən
geri çağırdığını
bəyan edib. Həmin ilin aprelin 27-də hakimiyyətin kommunistlərə
təhvil verilməsi haqqında ultimatumu müzakirə etmək üçün Parlamentdə
yaradılan komissiyaya daxil olub və
müzakirə zamanı
hakimiyyəti bolşeviklərə
təhvil vermək təklifini müdafiə edib. Aslan bəy həmin il iyulun
21-də isə güllələnib.
Əhməd bəy Pepinov
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli simalarından
biri də, siyasi fəaliyyəti ilə yanaşı, mədəniyyət və
maarifçilik tariximizdə
dərin iz qoyan Əhməd bəy Pepinovdur. O, 1893-cü ildə
indiki Gürcüstanın
Ahıska bölgəsinin
Axalkələk şəhərində
dünyaya göz açıb. Tiflis gimnaziyasını uğurla
başa vurduqdan sonra 1913-cü ildə sənədlərini Moskva
Dövlət Universitetinin
Hüquq fakültəsinə
verir və qəbul olunur. Hüquq fakültəsində oxumaqla
bərabər, İqtisadiyyat
fakültəsində də
mühazirələr dinləyir.
Hələ tələbəlik
illərindən ictimai
fəallığı ilə
seçilir. "Axalkələkli Əhməd
Cövdət" imzası
ilə "Açıq
söz" qəzetində
məqalələrlə çıxış
edir. Onun dövrün Azərbaycan
ziyalıları ilə
sıx əlaqəsi vardı. Hələ Tiflisdə gimnaziyada
oxuyarkən Pepinov Mirzə Cəlillə dostluq əlaqəsi qurur, "Molla Nəsrəddin" jurnalının
yayılmasında fəal
iştirak edir. Ömrünün sonuna qədər
Mirzə Cəlilin ailəsi ilə dostluğunu kəsmir.
Eyni zamanda, siyasi proseslərdə də fəallıq göstərirdi.
1917-ci ildə çarizmin süqutundan sonra Cənubi Qafqazdan Müəssislər
Məclisinə üzv
seçilir. 1918-ci ilin fevralında yaradılan Zaqafqaziya Seymində müsəlman sosialist blokuna daxil olur. Həmin ilin mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra Milli Şurada sosialist fraksiyasının
üzvü kimi dövlət quruculuğunda
yaxından iştirak edir. Əvvəlcə Azərbaycan Milli
Şurasının, daha
sonra Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin
katibi olur.
Parlamentdə bir sıra qanun layihələrinin, o cümlədən, parlamentin
1919-cu il oktyabrın
20-də qəbul etdiyi
"Nəşrlər istehsalı
haqqında" qanunun
hazırlanmasında, Bakı
Dövlət Universitetinin
təşkilində yaxından iştirak edir. Cümhuriyyət dövründə Bakıda təntənəli
"Türk gecələri"
konsertinin və maraqlı müsabiqələrin
təşkilində fəallıq
göstərir. Onu da qeyd edək ki, həmin illərdə milli hökumət yüz nəfər azərbaycanlı
gəncin dövlət
hesabına xaricdə təhsil alması üçün qanun qəbul edir. Parlamentin xaricə göndəriləcək
gəncləri müəyyən
etmək məqsədilə
yaratdığı müsabiqə
komissiyasına Əhməd
bəy də daxil idi. 1919-cu ilin dekabrında
o, Xalq Cümhuriyyətinin
beşinci hökumət
kabinetində əmək
və torpaq naziri postunu tutur.
Əhməd bəy Pepinov 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanın sovetləşməsindən
sonra mədəni-maarif
və nəşriyyat
işləri sahəsində
fəaliyyət göstərir. Buna baxmayaraq, bir millətçi kimi təqiblərlə üzləşir.
Tənə və təqiblərdən
sovuşmaq məqsədilə
1930-cu ildə Ulyanovsk şəhərinə
köçmək məcburiyyətində
qalır. Daha sonra
1934-cü ildə Almatı
şəhərinə köçür,
Qazaxıstan SSR-də
maarif nazirinin müavini vəzifəsinə
təyin olunur. Lakin bolşevik hökuməti ondan əl çəkmir.
Araşdırmalarda göstərilir ki,
o illər repressiyaya məruz qalan digər şəxslərin
dindirmələrində Pepinovun
da adı hallanır. Tağı Şahbazinin həbsindən
sonra istintaqın ilk dörd ayında müstəntiq ondan özünü "ifşa
edən", "günahlarını
səmimi etiraf edən" ifadələr
ala bilmir. Müstəntiq onu bir çox
adamla üzləşdirsə
də, məqsədinə
çatmır. Bu üzləşdirmələrdən
birində müstəntiq
T.Şahbazini Qubaydullinlə
üzləşdirir. Onun
ifadəsində göstərilir:
"Tağı Şahbazinin
əksinqilabi işdə
iştirakını mən
ilk dəfə 1926-cı ildə
Əhməd Pepinovdan eşitdim. Əhməd Pepinov mənə bildirdi ki, Azərbaycanda
əksinqilabi millətçi
blok formalaşıb.
Blok üzvlərindən bir neçəsinin adlarını, o cümlədən,
Tağı Şahbazinin
adını çəkdi.
1927-ci ildə həmçinin
Sultan Quliyevdən də
Tağı Şahbazinin
əksinqilabi millətçi
təşkilatın üzvü
olduğunu öyrəndim..."
Beləcə, amansız repressiya dalğası Pepinovdan da yan keçmir və 1937-ci ildə onu tutub güllələyirlər. Onun ölümündən sonra ailə üzvləri də repressiyaya məruz qalır. Qeyd edək ki, Pepinov Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Həsən bəy Ağayevin qızı ilə evlənmişdi. Qızı, görkəmli aktyor Lütfəli Abdullayevin ömür-gün yoldaşı Sevda xanım Pepinova xatirələrində yazır: "Babam Həsən bəy Ağayev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədr müavini, atam isə Cümhuriyyət hökumətinin əmək naziri olub. Bu səbəbdən biz "xalq düşməni " ailəsi sayılırdıq. Sözsüz ki, "xalq düşməni"nin qızına o vaxt yaxın düşən ola bilməzdi. Amma Lütfəli heç nəyə baxmadı. Onun mərdliyi mənə hər şeydən əziz oldu. Biz 1948-ci ildə evlənmək istədik, amma arzumuz baş tutmadı. Anam vaxtsız dünyasını dəyişdi. 1955-ci ildə atamın bəraətini aldıq. Nəhayət ki, 1956-cı ildə ailə qura bildik. Bir ay nişanlı qalandan sonra, toyumuz oldu. O (Lütfəli Abdullayev-red.) hətta icazə vermədi ki, soyadımı dəyişim. Dedi ki, sənin atanın oğlu yoxdur! Ona görə də öz soyadını daşısan yaxşı olar..."
Uzun illər haqqında danışmaq yasaq olan Cümhuriyyətimizin digər görkəmli simaları kimi, Əhməd bəy Pepinovun da adı və əməlləri tarixdə əbədi yaşayacaq.
(Ardı var)
Samirə QULİYEVA
525-ci qəzet.- 2015.- 19 may.- S.6