Ədəbi gəncliyin
yaradıcılıq axtarışları
Ölkəmizin inkişaf startegiyasının prioritet
istiqamətlərindən biri də cəmiyyətimizin
müxtəlif sahələrində gəncləşmə
siyasəti sayılmaqla, ictimai, sosial, siyasi, dövlət idarəçiliyi,
mədəni və yaradıcılıq sferalarında bu
istiqamətdə müsbət dəyişikliklərin həyata
keçirilməsidir.
Əgər dövlət idarəçiliyi, ictimai
sektorda gənclərin irəli çəkilməsi onların
təhsil səviyyəsi və əldə etdikləri təcrübə
əsasında həyata keçirilirsə,
yaradıcılıq və istedad imkanlarının üzə
çıxarılması üçün ictimai sektor və
hökumət tərəfindən həyata keçirilən
müxtəlif tədbirlər nəticəsində
mümkün olur. Bu baxımdan respublikamızda ədəbiyyat sahəsində
yaradıcı gənclər əsasən Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyi ilə Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin əməkdaşlığı nəticəsində
yaradılmış "Gənc Ədiblər Məktəbi"
və Bakı Slavyan Universitetinin Yaradıcılıq fakultəsi
ətrafında toplaşıblar. Bu qurumlar ədəbi
prosesin stimullaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət
kəsb edirlər.
Bundan əlavə
ötən il ərzində bir çox fəal
gənclər mükafatlarla təltif edilmişlər. Belə
ki, gənc yazar Pərvin Nurəliyeva 2014-cü ildə Gənclər
üçün Prezident Mükafatına layiq
görülüb. Bir sıra gənclər Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti tərəfindən
yaradıcı gənclər üçün nəzərdə
tutulan prezident təqaüdçüləridir, Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyi tərəfindən
mükafatlandırılıblar. Həmçinin
respublikamız və xaricdə keçirilən müsabiqələrdə
gənclərin fəallığı xüsusi qeyd
olunmalıdır. Məsələn, Nicat Məmmədovun
"Mesto vstreçi povsödu" şeir toplusu Rusiyanın
nüfuzlu ədəbi mükafatlarından olan "Russkaya Premiya"-
nın laureatı olub. E.Piri, Ə.
Cabbarlı Azərbaycan Yazıçılar Birliyi (AYB) və
Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafçılar Birliyinin
orqanı olan "Naşir" jurnalının təşkil
etdiyi "Ən yaxşı şeir" müsabiqəsində
qalib seçiliblər. V.Mürsəlqızının
"Namus" hekayəsi III Beynəlxalq Mahmud
Kaşğarlı hekayə müsabiqəsində III yerə
layiq görülüb. Ayb.az saytı tərəfindən
keçirilən "Bir bənd şeir", "Anamın
kitabı" pyes müsabiqəsinin, "Azadlıq-2014"
milli müsabiqəsinin qalibləri də əsasən gənclərdir.
İl ərzində imza günləri və təqdimatı
keçirilib, bir sıra tanınmış sənətkarlar
onların əsərlərinə ön söz yazıblar. Gənc yazar Pərvinin
"Dlə Samira" kitabına ön sözündə Xalq
yazıçısı Anar onun
yaradıcılığını geniş təhlil edib, əsərləri
haqqında fikirlərini bölüşüb. E. Ərşadoğlunun "Eşqə
doğru" şeir kitabının ön sözünün
müəllifi Ç. Əlioğludur. Bundan əlavə
C.Yusifli,V. Yusifli, Ə. Cahangir və
başqa tənqidçilərin gənclərin
yaradıcılığı haqqında ayrıca məqalələri
çap olunub. Həmçinin, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin XII Qurultayında 21 nəfər
gəncdən ibarət AYB Gənclər Şurasının
yeni tərkibi yaradılıb.
Bölgələrdən olan gənclərin də ədəbi
prosesdə fəal iştirak etməsini müşahidə etmək
olar. Onlar AYB
üzvləri sırasında təmsil olunmaqla yanaşı,
AYB Gənclər Şurasının sıralarına (M. Musa, S.
Selcan) da cəlb edilmiş, il ərzində
keçirilən müsabiqələrə
qatılmışlar. Dünya GəncTürk Yazarlar Birliyi tərəfindən
həyata keçirilən "Bölgə yazarlarına dəstək"
layihəsi çərçivəsində "Bölgələrdən
səslər-II" kitabında gənclərin şeirləri
də yer almışdır.
Həmçinin, gənclərin əsərlərinin
başqa dillərə tərcümə və təbliği
sahəsində xeyli işlər görülmüşdür. Pərvinin əsərləri
rus və türk dilinə tərcümə olunaraq, kitab şəklində
nəşr edilib. "Noveyşaə
azerbaydjanskaə literatura. Antoloqiə"
nəsr, poeziya ilə bağlı ayrıca kitablara
M.Ağaoğlunun, M.Örənin, K. Həsənqulunun və
başqalarının əsərləri daxil edilmişdir.
Gənc yazarların əsərlərindən
ibarət "Ziya antologiyası" işıq üzü
görmüşdür. "Ən yeni ədəbiyyat
", "aybKitab" layihəsi çərçivəsində
gənclərin kitabları çap olunmuş, dövri mətbuatda
"Azərbaycan", "Ulduz", "Yazı" və
digər jurnallarla yanaşı qəzetlərdə də
onların yaradıcılığına geniş yer
ayrılmışdır.
"Ulduz"
jurnalında xüsusi rubrikalarda, məsələn, "Dərgidə
kitab" rubrikasında gənclərin şeirləri, Fərid
Hüseynin, Nuranə Nurun, Sevinc Mürvətqızının
və b. esseləri çap edilmiş, "7 oğul istərəm
1 qız" diskussiya klubunda şeirlərinin müzakirələri,
gənc yazarlarla müsahibələr verilmişdir.
Gənclərin yaradıcılığı ədəbi
portallarda da geniş təbliğ edilir. Burada müəlliflər
şeirlərini özləri səsləndirərək oxucu
ilə birbaşa ünsiyyətə can atırlar. Şəbəkə ədəbiyyatı müəllifləri
oxucularına daha da yaxınlaşdırır, onlar arasında
fikir mübadiləsinə imkan yaradır.
Müasir gənclərin yaradıcılığında
daha çox suallar, sosial gerçəkliklərin təsviri, əvvəlki
nəsillərin müqəddəs bildiyi hisslərə prozaik
yanaşma, bir sözlə heyrət deyil, analitik yanaşma səciyyəvidir. Burada əbədi
mövzulara əks mövqedən baxış, ülvi hisslərin
daha əlçatan, daha adi, fəlsəfi mövzuların
prozaik təqdimi, ətraf mühitlə konflikt deyil, insanın
daha çox özü-özü ilə dialoqu,
özünü yeni müstəvidə dərk etmək cəhdi
müşahidə olunur.
Gənclərin yaradıcılığının əsas
leytmotivi dünyaya fəci baxışdır. İroniyanın,
qroteskin, brutal sarkazmın arxasından boylanan bu hiss müxtəlif
şairlərin əsərlərində fərqli yozumda təqdim
olunur. Poeziyada dillə bağlı
eksperimentlər, müasir gerçəkliyin doğurduğu,
narazılığın, yorğunluğun təsvir
üçün zəruri olan aşağılayıcı
leksika yol tapır.
Lakin yenə də, insanın daxili aləmi və hisslərinin
təsvir üzərində qurulan şeirlər də
mövcuddur. Hətta bəzi şeirlərdə 60-cı illərdən
itirdiyimiz, həyatsevər, dünyaya açıq lirik "mən"
belə təzahür edir.
Müasir
poeziyada əsasən aşağıdakı istiqamətləri
fərqləndirmək olar: mənanın vasitəni üstələdiyi
ənənəvi poeziya (bu zaman bütün vasitələr
yalnız məzmunun daha dolğun ifadəsinə xidmət
edir) və poetik dilin yeni imkanlarının yaradılması
üzərində qurulan modern poeziya. Birinci
bölgüyə aid edilə bilən A. Amin, P. Axund, Ə.
Cabbarlı, G.Səma və bir çox başqa müəlliflərin
şeirlərində klassik şeirə xas poetik duyum, obrazlar
yer alır. Çox zaman klasssik
formanın"yenilənməsi" baş vermir. R. Əhməd, D. Əhməd, A.Əlioğlu, K.Həsənqulu,
A. Evren, F.Hüseynbəyli və b. müəllifləri isə
ikincilərin sırasına aid etmək olar.
Üçüncü yanaşma da mövcuddur ki, burada hər
iki istiqamətin sintezinə (ənənə ilə cəsarətli
poetik yeniliklərin) cəhd yer alır. Modern şeirdə
klassik obrazlardan, formalardan istifadə, üslub intonasiya müxtəlifliyinin
əldə olunması kimi xüsusiyyətlər cəmləşir
(Ş.del Gerani, B. Niftəliyev və b.).
Bu baxımdan gənclərin
yaradıcılığına nəzər saldıqda mənzərənin
fərqliliyi meydana çıxır. Qeyd etdiyimiz xüsusiyyətləri
konkret əsərlər üzərində nəzərdən
keçirsək ənənəvi lirizmın, poetik
sözün ahənginın ironiya, ədəbi təcrübənin
transformasiyası ilə əvəzləndiyinin şahidi
oluruq.
Müasir poeziyada səmimi intonasiyanın hakim olmasına
baxmayaraq, müşahidənin etirafı üstələdiyi
duyulur. Şeiriyyət çox zaman, prozaik detalla əvəzlənir.
Əsasən də müharibə mövzusunda
yazılmış əsərlərdə bu məqam daha
aydın nəzərə çarpır. "Əgər
ənənəvi şeirdə sözlərin
düzümü ilə hərəkətin musiqiliyi nəzərə
çarpdırılırdısa, yeni şeirdə həqiqətin
(çox zaman qupquru) ifadəsi önə keçir: bir az publisistik, bir az mistik tonla" (C.Yusifli). Poeziyanın "prozaikləşmə"si prosesi
davam etməkdədir.
Öz intim dünyalarına qapanmış şairlərin
şeirlərində bu dar məkanda çıxaraq, dünya
ilə vəhdətə çağırış, Allah sevgisinə
sığınma da yer alır. Lakin İlahi sevgi sadəcə səslənir,
hətta bir az şüarçılıq
belə hiss olunur, mistik fəlsəfi anlam kəsb etmir.
Son illər
pyeslərin sayının azlığı, gənclərin bu
sahəyə marağının az
olması səbəbindən, onların
yaradıcılığı ilə bağlı məruzələrdə
dramaturgiyadan bəhs edilməmişdir. Ötən il təsis edilmiş "Anamın
kitabı" müsabiqəsi dramaturgiyaya olan marağın
artmasını şərtləndirən çox vacib bir
addımdır. Müsabiqədə əsasən
gənclərin təmsil olunması bir tərəfdən
müsbət hal olsa da, təcrübəsizlik, janra ilk
müraciətini kəsirləri də yer aldı.
Müsabiqənin qalibi olmuş Sevinc El Sevərin
"Ürəyində arzu tut " pyesində Xocalıda əsir
düşmüş qızın taleyindən bəhs edilir. Zənnimizcə,
pyesin fərqləndirilməsinin səbəbi bilavasitə
mövzusu ilə şərtlənir. Şəbnəm
Xeyrullanın "Qırmızıpapağ"a yalan
danışmaq olmaz" əsərində ədəbiyyatda əbədi
obrazlardan biri - fırıldaqçı "Ostap Bender"
tipli bir qəhrəmandan bəhs olunur. Müəllif
əsəri "Qırmızı-papaq" nağılı
ilə əlaqələndirərək, həqiqət və
yalan anlayışlarının binar
qarşıdurmasını aradan qaldırır. Müasir həyatda həqiqətin deyil, yalanın
xilasedici missiyaya daşıdığını göstərməyə
çalışır.
Şəhriyar
del Geraninin "Ayişə necə gülür?..."
pyesi cənub mövzusunu ədəbiyyatımıza yenidən
qaytarır. Müəllifin dramaturji poetikaya bələdliliyi,
əsərdə remarkaların yerində təqdim olunması,
dəqiq verilməsi uğurlu haldır. Bunun
nəticəsində hadisələr yalnız nəql olunmur.
Pyesin tələblərinə uyğun olaraq,
dramaturji hərəkət, konfliktin hər biri yerindədir.
M.
Nuriyevin "Sahibsiz yerlərin qurdunun iniltisi", G. Kərimlinin
"İşıq pulu pyesi", Z. İsmayılovanın
"Tükənməz sərvət", Qanun Ümman
Qahablının "Adaxlı" və b. pyeslərdə ənənəvi,
üzdən işlənmiş konfliktlər, nəsrə xas təfərrüatlı
təsvirlər, obrazların sxematikliyi kimi xüsusiyyətlər
nəzərə çarpır, müəlliflərin
personajların psixoloji vəziyyətini, hisslərin dramatizmini
göstərməkdə çətinlik çəkdikləri
müşahidə olunur. Gənclərin
eksperimentlərə, yeniliklərə daha meylli
olduqlarını nəzərə alsaq, bu konservativlik təəccübləndirir.
Müasir dramaturgiya ilə bağlı tədqiqatlarda
pyeslərin əsas komponentlərinin deformasiyaya
uğradığı, hətta konfliktin aradan
qalxdığını qeyd olunur (zənnimizcə, sadəcə
başqa formada meydana çıxdığı ilə
bağlı fikirlər daha doğrudur). Konfliktin alt
qata enməsi, hərəkətin, fikrin dinamikası, hisslərin
cuğlaşması ilə əvəzlənməsinin baş
verdiyi vurğulanır. Bu səbəbdən
pyeslərdə iştirakçıların sayının
azalması, hadisələrin lokal məkanda baş verməsi
müşahidə olunur. Samir Sədaqətoğlunun
"Həbsxanada bayram" və İlqar Fəhminin
"Zümrüd parıltısı" pyeslərində məhz
bu cür yanaşma yer alır.
Ötən illərlə
müqayisədə gənclərin
yaradıcılığında nəsrin iri formasına maraq
azalsa da 2014- cü ildə Elxan Qaraqanın "İkinci
addım", Vüsal Nurunun "Prezidentin qızı",
Sahilənin "Çevriliş", Səxavət Sahilin
"İsanın qadını" və başqa romanlar
çap olunub. Pərvinin "Balerina" kinopovestində rənglə
musiqinin, hisslərinin cuğlaşmasından yaranan bir atmosfer
hakimdir. Əsərdə ananın ehtirasa çevrilən istəyi
- qızını balerina görmək arzusu- dominantlıq
edir. Bu istək ananın bütün
varlığına hakimdir. Qadın öz
arzusunun əsarəti altına düşür, inersiya ilə
yaşam yer alır. Şüur deyil, təhtəlşüur
hərəkətə keçir. Təhkiyə
daxili sarsıntı, istək ilə reallıq
arasındakı uyğunsuzluğun doğurduğu dissonans
üzərində qurulur.
Müharibə, əsirlik mövzusu ilə bağlı Vəfa
Mürsəlqızının "Ulduzlu intihar" hekayəsinin
də üzərində dayanmaq istərdik. Erməni əsirliyində
olan qızın həyatı canlandırılan əsərdə,
həyatın kontrastlarını əsir ömrünün
acı reallıqları əsasında bir araya gətirən
müəllif, baş verənlərdə hamını - həm
düşməni, həm də etinasızlığı ilə
buna əngəl ola bilməyən
müasir cəmiyyətimizi suçlayır.
Maraqlı hekayə müəlliflərindən biri də
Hədiyyə Şəfaqətdir. Ötən il çap olunan utopiya
janrında qələmə aldığı
"Barış" hekayəsini uğurlu nümunə hesab
etmək olmasa da ( müharibə nəsrinə
xas stereotiplər, təfərrüat bolluğu və s.) ,
"Namus cinayəti" hekayəsi maraqlı müəllif
müşahidələri, fərqli təhkiyə strukturu ilə
maraq doğurur.
İlin maraqlı imzalarından biri də Nahiddir. "Morqan"
hekayəsində oğlunu Qarabağ müharibəsində
itirən ata dərdini içində çəkə bilmir.
İtirdiyi oğluna olan sevgisini,
qayğısını uydurduğu bir varlığa yönəldir.
Əvvəlcə hadisələrin (Morqanla
bağlı hekayətin) reallıq olduğu anlaşılsa
da, sonradan təhkiyəçinin subyektiv münasibəti,
Morqanın qocanın təxəyyülünün məhsulu
olduğu məlum olur.
Mübariz Örəninin hekayələrini ötən
ilin uğurli debutu adlandırmaq olar. Müəllifin fərqli
strukturu, zaman, məkan münasibətləri, koloritli dili,
obrazları, detalların dəqiqliyi, müşahidə itiliyi
ilə seçilən hekayələrində təfərrüatın
təsviri üstələməsi baş vermir.
Ədəbi mənzərənin təhlili gənclərin
fəallığını, yaradıcılıq
axtarışlarının intensivliyini, ümumən müasir
ədəbi prosesdə aparıcı qüvvəyə
çevrilməkdə olduqlarını söyləməyə
imkan verir.
Lalə HƏSƏNOVA
525-ci qəzet.- 2015.- 20 may.- S.8.