Türkman sevdalı alimin əsərləri Türkiyə, İraq və İran mətbuatında

İraqda toplu halda yaşayan, sayı üç milyona çatan, türkman adlanan soydaşlarımız haqqında İstanbulda çıxan "Qardaşlıq" dərgisinə verdiyi müsahibədə ulu öndərimiz Heydər Əliyev demişdi: "Tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq türkmanları bir bütövün parçalarıdır. ("Qardaşlıq", № 8, 2000, s.4)

Ümummilli liderimizin söz açdığı soydaşlarımızın folkloruna, mərasimlərinə, adət-ənənələrinə ömür həsr edənlərdən biri, bəlkə də birincisi professor Qəzənfər Paşayevdir. Odur ki, alimin yaradıcılığına ölkəmizdə və onun hüdudları xaricində çoxsaylı məqalələr, kitablar həsr olunur. Bugünlərdə Türkiyədə kültür, sənət, ədəbiyyat və folklor dərgisi olan "Qardaşlıq" dərgisində (Sayı 64, Yil 16, Ekim-Aralık, 2014, səh.34) həmyerlimiz, böyük və mənalı yaradıcılıq yolu keçmiş və onu uğurla davam etdirən, professor Qəzənfər Paşayev haqqında "Bir Türkmen Sevdalısı Gazenfer Paşayev" adlı məqalə çap edilmişdir. Məqalə müəllifi professor doktor Suphi Saatçıdır.

Məqalədən bəlli olur ki, Türkiyədən sonra İraq türkmanları haqqında ən çox tədqiqat aparan ölkə Azərbaycan Cümhuriyyətidir. İraq türkmanlarının dili, mədəniyyəti, ədəbiyyatı və cəmiyyətin sosial durumu, həyatı ilə Azərbaycan türkləri arasında oxşarlıqlar inkaredilməzdir.

Məqalə müəllifi nəzərə çatdırır ki, Azərbaycanda türkoloji sahələrdə çalışan elm adamlarının İraq türkmanlarına diqqəti, onlarla maraqlanmalarının təməli 1958-ci ildən qoyulmuşdur.

Azərbaycan ilə İraq əlaqələrinə toxunan S.Saatçi bu xüsusda elmi-mədəni əlaqələrin hələ Sovet dönəmində aktivləşdiyini nəzərə çatdırır. O zamankı SSRİ-nin bir parçası olan Azərbaycana İraqdan ilk gedən türkman əsilli Sinan Səid olduğunu bildirir. Sinan Səidin Azərbaycanda bir tərəfdən ADU-da təhsil alması, digər yandan Bakı radiosunda çalışması, sənət və ədəbiyyat mövzularında proqramlar təşkil etməsi, Azərbaycan türklərinə də öz təsirini göstərmiş və onların diqqətini İraqda yaşayan türkmanların varlığına, onların milli-mənəvi dəyərlərinə çəkmişdir. İki mədəniyyət arasında çox yaxın bənzərliklərin ortaya çıxması ilə Azərbaycanda, həm də İraqdakı türkman mədəni mühitində qarşılıqlı məqalə və digər irihəcmli əsərlərin yazılmasına başlanmışdır.

Məqalə müəllifi yazır: "Azərbaycandan İraqa hələ gənc yaşlarından gələn Qəzənfər Paşayev orada çalışdığı 7 il ərzində türkmanlar haqqında yazdığı dəyərli araşdırmaları ilə bu yaxınlaşma pəncərəsini olduqca böyütmüş və iki toplumun arasında sevgi və məhəbbət bağlarını daha sağlam və möhkəm biçimdə bağlamışdır. Gerçəkdən, Paşayev türkmanların folklor və xalq ədəbiyyatı örnəklərini öz kültürü-mədəniyyəti kimi mənimsəmiş və bu kültürü böyük bir sevgi və aşinalıq ilə qucaqlamışdır. Türkman xalqına isti münasibət və maraqla yaxınlaşan Paşayev, hər duyduğu atalar sözünü, məsəli, tapmaca (bilməcə), mani və xoyratları (dördlükləri) "aaa...bu dizdə də var" deyərək ələ almış və bunları böyük bir diqqətlə təsnifləndirmişdir. Daha sonra xalq inanclarını, məsəllərini, bayatıları, tapmacaları, atalar sözləri ilə türkmanların digər folklor ənənələrini ələ almış və bunların böyük bir qismini kitablaşdırmışdır".

Həqiqətən də, Q.Paşayevi o biri əsərlərini nəzərə almasaq, təkcə İraq türkmanlarını türkoloji alanda tanıtdığına görə alqışlamaq olar. O, bu sahədə elmi baxımdan lazımi səviyyədə hazırlıqlı, aparıcı mütəxəssis, qazandığı nüfuz baryerasını dəf etmiş alimlərimizdəndir.

"Qardaşlıq" alimin aşağıdakı kitablarını da təqdim edir: "İraq Türkman atalar sözləri"; "Kərkük tapmacaları"; "Arzu-Qəmbər dastanı"; "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində"; "İraq Türkman folkloru". "Kərkük folkloru antologiyası". Bu kitabların da yayıldığını göstərən məqalə müəllifi daha sonra yazır ki, professor doktor Qəzənfər Paşayevin yayımladığı ilk kitablarının bir qismi oxucularımıza tanıdılmışdır. Paşayevin fərqli tarixlərdə yayılan kitablarının çoxu İraq türkman folkloru və mədəniyyəti üzərində qələmə alınmışdır. Ayrıca Azərbaycan türklərinin mədəniyyət və ədəbiyyatını ələ alan Paşayevin ingiliscədən çevirdiyi kitablar da vardır. Ədəbiyyat və dil mövzularında, hekayə və müxtəlif növ əsərlər yazan yazarın ən böyük xidməti, heç şübhəsiz, İraq türkman kültürü və folkloru sahəsində olmuşdur. Bu baxımdan İraq türkmanlarının sevgi və sayğısını ziyadəsiylə haqq edən Paşayevə, hər bir iraqlı türkman da, doğrusu şükran borcludur.

Dərgi qeyd edir ki, indi-indi türkman toplumuna mənsub bütün ədəbiyyat və mədəniyyət simalarını yaxından tanıyan və hamısına qarşı candan və ürəkdən gələn bir məhəbbət bəsləyən Paşayev də, bütün türkmanlarının könlündə taxt qura bilmişdir. Günümüzdə Bakıda ailəsi, uşaqları və nəvələri ilə xoş bir həyat yaşayan Paşayev, hələ də İraq türkmanlarının mövzuları ilə maraqlanmaqdadır. İndi də öz halalı Arəstə xanımla birgə Bakıya ziyarət edən türkman müsafirlərini qonaqlayırlar, ağırlayırlar, onlarla həmdərd olurlar, bu adəti davam etdirirlər.

Məqalə müəllifi Qəzənfər Paşayevi Türkman kültürünün (mədəniyyətinin) elçisi adlandırmış, əminliklə bildirmişdir ki, Paşayev türkman mədəniyyəti və folkloru üzərində çalışma həyəcanını hələ də itirməmişdir.

Professor doktor S.Saatçi Q.Paşayevin 7 cildlik "Seçilmiş əsərləri"ni türk oxucularına təqdim etmiş, lazımınca tanıtdırmışdır.

Seçilmiş əsərlərin bütün cildləri haqqında müfəssəl məlumat vermişdir. Türk oxucularına bəlli olur ki, professorun bu əsərləri "Təhsil" nəşriyyatı tərəfindən 2012-ci ildə işıq üzü görmüşdür.

S.Saatçi seçilmiş əsərlərdən başqa, Q.Paşayevin "Azərbaycan folkloru antologiyası-II-İraq Türkman folkloru" (Bakı, 2009), "Qəzənfər Paşayev. Biblioqrafiya (Bakı, 2013), "Elçin haqqında düşüncələrim" (Bakı, 2013), Qəzənfər Paşayev-75 (Bakı, 2013), "Kərkük folklorunun janrları" (Bakı, 2013), "Çağdaş İraq şeirindən seçmələr" (Bakı, 2001), "Bu sevda ölüncədi" (Bakı, 2001), "İraq-Türkman nağılları" (Bakı, 2014), "İraq bizə iraq deyil" (Bakı, 2002), həmçinin "Kərkük sevdalı elm adamı" (Bakı, 2013) çoxsaylı kitabları haqqında da türk oxucularına məlumat ötürə bilmişdir.

Dərgidə Q.Paşayevin 10 kitabının şəkli də öz əksini tapmışdır. Türk oxucuları bu kitabların ərsəyə gəlməsində redaktor və ya rəyçi olmuş Azərbaycan və xarici ölkə alimlərindən Əbdüllətif Bəndəroğlunun, Ayaz Vəfalının, Paşa Əfəndiyevin, Vaqif Yusiflinin, Şəmsəddin Küzəçinin, Azad Nəbiyevin, Ərşat Hürmüzlünün, Ağamusa Axundovun, Tofiq Hacıyevin, Mustafa Arqunşahın, Qəzənfər Kazımovun, Məhərrəm Məmmədlinin, Bəkir Nəbiyevin, Mahir Nakipin, Suphi Saatçinin, Nizaməddin Şəmsizadənin, Nizami Cəfərovun, Flora Xəlilzadənin, Əlyar Səfərlinin, Asif Rüstəmlinin, Teymur Bünyadovun, Zeydulla Ağayevin, Müşfiq Babayevin, Həmid Abbasovun, Rauf İsmayılovun, Qorxmaz Quliyevin, Mehdi Sultanovun, Şahin Xəlilovun, Məti Osmanoğlunun, Əzizə Hacıyevanın, Nigar Vəliyevanın, Abbas Abbasovun, Yaşar Qarayevin, Hüseyn İsmayılovun, İsrafil Abbaslının, Aybəniz Əliyevanın, İsmət Səfərovun, Sabir Rüstəmxanlının, Muxtar Kazımoğlunun, Seyfəddin Rzasoyun, Xatirə Bəşirovanın, Sədaqət Hüseynovanın, Mustafa Ziyanın, İsrafil İsrafilovun, Gülzar İbrahimqızının, Məhəbbət Mehdiyevanın, Kəmalə Zeynalovanın zəhəmətini də diqqətə çatdırmışdır.

Professor doktor Suphi Saatçi "Türkmen Dağarcığı: Bir Türkmen Sevdalısı-Gazenfer Paşayev" adlı məqaləsini "Türkmeneli. Edebiyat ve Sanat Dergisində (Sayı:84, Yıl:7, Kərkük, Ocak 2015, s.6-11) də müəyyən dəyişikliklərlə çap etdirmişdir. Həmin dərginin üz qabığında Qəzənfər Paşayevin şəkli də verilmişdir.

Sözügedən dərgidə Qəzənfər Paşayevin "İraq türkman tarixinə və dialektinə bir baxış" adlı maraqlı məqaləsi də nəşr edilmişdir. Məqalədə İraq türkmanlarının əslən Azərbaycan türkləri olduğu tutarlı faktlarla əsaslandırılır. Q.Paşayev fərqli biçimdə işlənən "türkman" və "türkmən" etnonimik adlarını müxtəlif mənbələrə söykənərək ayırmışdır. İraq türklərinin tarixi axınları saf-çürük edilir. Müəllif vurğulayır ki, müxtəlif ictimai-siyasi səbəblər üzündən soy-kökündən ayrı düşən, təcrid olunaraq ərəb və kürd xalqlarının əhatəsində yaşayan, azərbaycanca danışan İraq-türkmanlarının ləhcəsi, demək olar ki, elmi-nəzəri tədqiqə cəlb olunmamışdır. Odur ki, Q.Paşayev "Kərkük dialektinin fonetikası" əsərini yazmış, əldə olan bəzi araşdırmalar məhdud xarakterli olduğundan, AMEA-nın Dilçilik İnstitutunda çox böyük həcmli "İraq-türkman ləhcəsi" kitabının öz iştirakı ilə yazılmasına və çapına nail olmuşdur.

İraqda çıxan məqalədə alim "Türkman" etnoniminin mənşəyinə toxunur, mənbələrdəki fikirlərə münasibət bildirir. Alim "Türkman" adının mənasının haqlı olaraq "ulu türk", "xalis türk", "əsl türk" anlamında işləndiyi qənaətindədir. İndinin özündə belə Azərbaycan dilində və İraq-türkman ləhcəsində işlənən "qocaman", "azman", "ataman", "şişman" (çox kök), "orman", "qaraman", "daraman" (çox böyük), "keçaman" (kəltənkələ) və s. kəlmələrdə "man"ın ulu, böyük, əzəmətli məna daşıması Q.Paşayevin fikirlərinin obyektiv olduğunu bir daha göstərir.

Sözügedən məqalənin elmi-nəzəri əhəmiyyətini biz də yüksək qiymətləndiririk. Çünki tarixdə türklərin İraqa axını, ən böyük Türkman dalğaları haqqında bəzi mübahisəli məsələlər mövcuddur. Paşayevin bu məqaləsi həmin qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirir.

Lap bu günlərdə-2015-də Türkiyədə Torbalı Bələdiyyəsinin əvəzsiz yayını olan "Torbalı Belediyesi" (Sayı: 2. Ocak 2015) dərgisində də çox hörmətli alimimiz Qəzənfər Paşayev haqqında məqalə verilib. Məqaləni oxuduqca qürur hissi keçirdim: "Osmanlı Azərbaycanın ən zor, ən çarəsiz dönəmində yalnız buraxmamışdır. Azərbaycanın tarixində, kültüründə (mədəniyyətində), incəsənətində, ədəbiyyatında, yazılı, sözlü görsel bütün mətbuatında Osmanlıya duyulan vəfa vardır. Professor doktor Qəzənfər Paşayev bunlardan sadəcə biridir. Hər vətəndaşımızın mütləq tanıması, əsərlərini oxuması və incələməsi gərəkən bu tarixə düşən yazarın 100-ə qədər əsəri olduğunu yazsam, sanıram səhv etmərəm. "İraq Türkman nağılları" adlı 429 səhifəlik əsəri olduqca önəmlidir. Əsərlərinin tamamı üçün Azərbaycan Milli Kitabxanasında düzənlənən törəndə professor doktor Qəzənfər Paşayev hocamızla tanış olduq. Mükəmməl bir insan... Törəndə Xalq şairi və millət vəkili Sabir Rüstəmxanlı, Xalq şairi Zəlimxan Yaqub, millət vəkili Qənirə Paşayeva, Milli Kitabxananın müdiri, professor Kərim Tahirov da iştirak edirdi.

Xarici ölkələrdə tanınan Q.Paşayevin Tehranda nəşr edilən "Xudafərin" (Türkcə-Farsca), yanvar-fevral 2015, say 123, il 11) adlı jurnalda "Hüseyn Kürdoğlunun poetik dünyası" adlı böyük həcmdə məqaləsi çap edilmişdir. Məqalədə həyatdan vaxtsız köçmüş Azərbaycan şairi Hüseyn Kürdoğlunun şeirləri təhlil olunur.

Göründüyü kimi, qardaş Türkiyədə, İraqda, İranda və başqa ölkələrdə professor Qəzənfər Paşayevin əsərlərinə böyük önəm verilir.

Bu gün Türkiyə və Azərbaycan münasibətlərində sənət, ədəbiyyat və dil amilləri də önə çəkilməkdədir. İnsan amili kimi bunların da önəmi danılmazdır. Və İraq türkmanları Türkiyə ilə bizi-biz Azərbaycan türklərini, hər şeydən öncə, bir-birimizə olan sevgi və məhəbbət bağlarını ilmələndirir. Günü-gündən əlaqələrimiz hər bir sahədə möhkəmlənməkdədir. Bu əlaqələr kontekstində görkəmli Azərbaycan alimi Qəzənfər Paşayevin özünəməxsus yeri vardır.

Bu təsadüfi deyildir. Akademik Tofiq Hacıyev yazır: "Qəzənfər Paşayev İraqda ezamiyyətindən çox səmərəli istifadə edib, oradakı qardaşlarımızın dilinə aid yaxşı material toplayıb, dilçiliyimizə yeni mövzu gətirib...Bu gün azərbaycanşünaslıqda kərkükşünaslıq adlı müstəqil bir elm sahəsi var. Bu elm sahəsi kərkük-türkman elinin, dilinin, folklorunun, tarixinin bir sintez şəklində təqdimidir. Onun qurucusu professor Q.Paşayevdir. (Azərbaycan Kərkükşünaslığının yeni dəyərli əsəri.- İraq-Türkman ləhcəsi. Bakı, "Elm", 2004, səh.409).

Folklorşünas, ədəbiyyatşünas, dilşünas, mətnşünas, publisist və tərcüməçi kimi tanınan görkəmli pedaqoq-alimimizə yeni-yeni uğurlar və cansağlığı diləyirik.

İsmayıl KAZIMOV

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2015.- 21 may.- S.7.