İstiqlal yolunun
şanlı mücahidləri - Cümhuriyyət dövrünün dövlət və hökumət
xadimləri
(Əvvəli
ötən sayımızda)
Azərbaycan xalqı əsrlər boyu azadlıq arzusu ilə yaşayıb, müstəqillik
uğrunda daima mübarizə aparıb.
Ötən əsrin əvvəllərində
ölkəmizdə milli
azadlıq hərəkatı
daha da gücləndi. Azərbaycanın
demokratik qüvvələri , mütəfəkkir şəxsləri, siyasi xadimləri yurdumuzun mütəqilliyi, millətimizin
azadlığı uğrunda
mübarizəyə qoşuldular.
Rusiya imperiyasının dağılması
Azərbaycanda müstəqil
dövlət qurmaq üçün şərait
yaratdı. 1918-ci il
mayın 28-də Azərbaycan
Demokratik Respublikası - Xalq Cümhuriyyəti elan edildi.
Xalqımızın bir çox ziyalıları, görkəmli
şəxsiyyətləri Demokratik
Respublikanın yaradılmasında,
onun inkişafında müstəsna rol oynayıb, müstəqillik
yolunda əllərindən
gələni əsirgəməyiblər. Bu onların həyatı bahasına başa gəlsə də, bir çox təqiblərə məruz
qalsalar da, öz amallarından vaz keçməyib, xalqın rifahı üçün çalışıblar.
Xalqa və dövlətçiliyə
bir nümunə olan həmin ziyalıların bəzilərinin
həyat və fəaliyyət yollarını
daha dərindən araşdırıb təqdim
edirik. Bu yolda əsas bələdçimiz, qaynağımız
isə Prezident Kitabxanası, həmçinin
Milli Kitabxananın zəngin məlumat bazasıdır.
Xəlil
bəy Xasməmmədov
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli siyasi və dövlət xadimlərindən biri olan Xəlil bəy Xasməmmədov
1873-cü ildə Gəncədə
anadan olub. Orta təhsilini
Gəncə klassik gimnaziyasında alıb.
Daha sonra Moskva Universitetinin
Hüquq fakültəsini
bitirib. Yekaterinodar (indiki Krasnodar) və
Yelizavetpol (Gəncə)
dairə məhkəmələrində
işləyib. "İttifaqi-müslimin" təşkilatının
din və hüquq komissiyalarının üzvü
olub. 1907-ci ildə Yelizavetpol
quberniyasından 2-ci Dövlət
dumasına deputat seçilib . Xəlil bəy Xasməmmədov Fətəli xan Xoyski ilə birlikdə Dumanın milli-dini bərabərlik komissiyasının, Dumanın
ikinci şöbəsinin
və beş
komissiyasının üzvü
olub, xalq azadlığı partiyasını
təmsil edib. Özlərini "solların
gənc tatar partiyasına" aid edən
Xoyski və Xasməmmədov fraksiyanın
proqramını "Varlılar
və zadəganlar üçün" nəzərdə
tutulduğundan, tam şəkildə
qəbul etmirdilər.
Xasməmmədov Dumanın müsəlman
fraksiyasının iclasında
amnistiya məsələsini
qaldırır və onun qanunvericilik yolu ilə keçirilməsini
təklif edib. O zaman 3-cü Dövlət
Dumasında Xasməmmədov
Azərbaycanı təmsil
edən yeganə deputat idi. O, Dumanın imperatora müraciət hazırlanması,
sorğular, köçürmə
işi, məhkəmə
islahatı üzrə
komissiyalarının üzvü
idi. Xəlil bəy Xasməmmədov
Qafqaz müsəlmanlarının
mənafeyini müdafiə
edərək Duma deputatlarına bəyan etmişdi ki, "dövlətimizin siyasi quruluşunun bu və ya başqa
cür adlanması qətiyyən vacib deyil, bu siyasi
quruluşun tələbatımızı,
istəklərimizi yerinə
yetirməyə qadir olan məzmunu bizim üçün daha vacibdir".
Xasməmmədov Dumanın iki illik fəaliyyəti dövründə müsəlmanların
hüquqlarının imperiyanın
əsas əhalisi ilə bərabərləşdirilməsi,
onların maariflənməsi,
rifahının yüksəldilməsi
üçün heç
bir iş görülmədiyini Duma
üzvlərinin nəzərinə
çatdırıb, kəndlilərin
torpaq azlığından
əziyyət çəkdiyini
vurğulayıb.
Xasməmmədov Dumanın bütün fəaliyyəti dövründə
ədalətli idarəçilik,
yerli əhaliyə torpaq verilməsi, xalq təhsili, hərbi mükəlləfiyyət,
seçki, dini etiqad, zemstvo idarələrinin tətbiqi,
yerli məhkəmənin
dəyişdirilməsi və
s.məsələlər üzrə
çıxış edib. Xalq təhsili
məsələləri barədə
çıxışlarında Xasməmmədov ibtidai məktəbdə ana dilində təhsili müdafiə etsə də, "dövlət dilini bilməyi zəruri" sayırdı.
Xasməmmədov Zaqafqaziya seminariyası
Azərbaycan şöbəsinin
Yelizavetpola köçürülməsi
və onun müstəqil seminariyaya çevrilməsi barədə
Xalq Maarifi Nazirliyi qarşısında
vəsatət qaldırıb.
O, 1911-ci il noyabrın 30-da hərbi mükəlləfiyyət barədə
qanun layihəsi üzrə çıxış
edərkən hərbi
mükəlləfiyyətin müsəlmanlara da şamil olunmasını tələb edib.
Xasməmmədov 1913-1917-ci illərdə
Yelizavetpol şəhər
bələdiyyə rəisi
işləyib. Fevral inqilabından sonra Gəncədə "Türk
Ədəmi-mərkəziyyət partiyasının yaradıcılarından
biri, 1917-ci ildə keçirilən Qafqaz və
Ümumrusiya
müsəlmanları qurultaylarının iştirakçısı
olub. Həmin ilin 26-31 oktyabrında
Bakıda keçirilən
"Müsavat" partiyasının
birinci qurultayında Mərkəzi Komitənin üzvü seçilib.
Xasməmmədov Azərbaycan
milli hərəkatının
rəhbərlərindən biri, Yelizavetpol Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri, Zaqafqaziya komissarlığında
Dövlət nəzarəti
komissarı, Zaqafqaziya
seyminin, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının süqutundan
sonra Azərbaycan Milli Şurasının üzvü olub.
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurasının Tiflisdə keçirilən iclasinda Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında Akt- İstiqlal bəyannaməsi qəbul edilib. Xasməmmədov Müstəqilliyin lehinə səs verən 24 Milli Şura üzvündən biri olub. O, 1918-ci ildə keçirilməsi nəzərdə tutulan İstanbul konfransına göndərilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinə daxil idi. X. Xasməmmədov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1-ci Hökumət kabinəsində ədliyyə naziri, 2-ci kabinədə əvvəlcə portfelsiz nazir, 6 oktyabr kabinədaxili dəyişikliklərdən sonra ədliyyə naziri, 3-cü kabinədə daxili işlər naziri, 5-ci kabinədə ədliyyə naziri vəzifələrində çalışıb. "Müsavat" partiyasından Azərbaycan Parlamentinin üzvü idi. X.Xasməmmədov Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Cənubi Qafqaz respublikaları konfransında iştirak edib.
Xasməmmədov 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Türkiyədə səfiri təyin olunub. O, təkcə siyasi faəliyyətlə deyil, elmi yaradıcılıqla da məşğul olub. Belə ki, aprel işğalından sonra Azərbaycana qayıtmayıb, İstanbulda yaşayıb, coşqun siyasi-publisistik fəaliyyət göstərib. "Yeni Qafqasya", "Azəri-türk", "Odlu yurd", "Azərbaycan yurd bilgisi" jurnallarında, Parisdə fransızca çıxan "Prometey", rusca "Kavkaz", Berlində Azərbaycan türkcəsində nəşr edilən "İstiqlal" və "Qurtuluş" qəzet və jurnallarında siyasi məzmunlu məqalələr dərc etdirib.
Xasməmmədov Azərbaycan Milli Mərkəzi (1924, İstanbul) Komitəsinin və "Müsavat" partiyası xarici bürosunun (İstanbulda fəaliyyət göstərirdi) 3 nəfərdən (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - sədr, Mirzə Bala Məmmədzadə - katib və Xəlil bəy Xasməmmədov - xəzinədar) ibarət rəyasət heyətinin üzvü idi. 1930-cu illərin əvvəlində Milli Mərkəz və Xarici Büro daxilindəki ixtilafların dərinləşməsi Azərbaycan siyasi mühacirətinin parçalanması ilə nəticələndi. Mustafa bəy Vəkilov, Şəfi bəy Rüstəmbəyli və digərləri ilə birlikdə Xasməmmədov M.Ə.Rəsulzadəyə qarşı müxalif mövqedə dayanırdı. Sovet hökumətinin təzyiqi ilə M.Ə.Rəsulzadə Türkiyəni tərk etdikdən sonra Xəlil bəy, Şəfi bəy Rüstəmbəyli və başqalarının Avropadakı mərkəzdən göstəriş almadan, müstəqil fəaliyyət göstərmək meyli gücləndi. Nəticədə, Milli Müsavat Xalq Partiyasının konfransında Xəlil bəy Xasməmmədov partiya sıralarından xaric edilib.
Azərbaycanın bütün Qafqazın türk-müsəlman xalqları ilə sıx birliyinin qızğın tərəfdarı olan Xasməmmədov Azərbaycan və Şimali Qafqaz mühacirləri tərəfindən yaradılan "Azərbaycan-Dağlılar birliyi" adlanan qurumun ilk sədri seçilmişdi. 1942-ci ilin yazında Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyi xətti ilə Berlinə görüşə dəvət edilən tanınmış Qafqaz siyasi mühacirləri sırasında Xəlil bəy Xasməmmədov da olub. X. Xasməmmədov 1947-ci ildə İstanbulda vəfat edib.
(Ardı var)
Samirə
QULİYEVA
.