Operativ dil mərkəzinə ehtiyac var

On ildən çoxdur ki, ixtisasım üzrə Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənnini tədris edirəm. Şagirdlərimlə də, tələbələrimlə də, cəmiyyətin müxtəlif peşə sahibləri ilə də söhbətlərimizdə dilimizlə bağlı qarşımıza çoxlu sayda problemlər çıxır.

Əvvəllər bunun yalnız dilçilik elmində olduğunu düşündüyüm üçün "elm mübahisələri sevər, müxtəlif yanaşmalar ola bilər",- deyirdim. Hətta bəzi məsələləri müzakirə edərkən TQDK qəbul qaydalarının, dərsliklərin də üstünə atmaqla düşdüyümüz çətin vəziyyətdən çıxmağa çalışırdıq. Lakin bəzən cavabsız qalan suallar da olur. "Müəllim, "vkluçatel", "vilka" sözlərinin azərbaycanca qarşılığı varmı, yoxsa bunu dilimizdə elə bu cür işlədək?"- deyib maraq və ümidlə cavab gözləyən şagirdimizin, "ismarıc, yoxsa ismarış",- deyə sual verən jurnalistin, "lüğətdə şeiriyyət yazılıb, sizcə, bu, düzdürmü, "i" səsi düşməlidirmi? Apastrof əlifbamızdan çıxarılandan sonra "Kənan", "sürət" sözlərini hecalara necə bölməliyik, axı apastrof həm də bəzi sözlərin hecalara bölünməsini göstərirdi" - deyə sual verən müəllimlərin qarşısında nə deyəcəyimizi bilmirik.

Hələ feysbukda - (İndi bunu nə cür yazım ki, düz olsun?! Facebookmu? Bəlkə də, yeni lüğətdə dəyişib, amma inanmıram. Baxmağa da ərinirəm. Çünki 2013-cü ildə çap edilən sonuncu "Orfoqrafiya lüğəti"ni AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik, əziz müəllimim Tofiq Hacıyevin çıxışlarında tənqid etməsi və qüsurların olduğunu qeyd etməsi, yenə əziz müəllimim akademik Nizami Cəfərovun Tofiq müəllimin haqlı olduğunu deməsi, əlbəttə, bu lüğət haqqında danışmağa qətiyyən bizə haqq vermir.) sosial şəbəkələrdə aktiv olduğum üçün hər gün, bəlkə onlarla bu cür sualla qarşılaşdığımı demirəm.

Bu yaxınlarda yetərincə savadı olan, jurnalist, yazıçı Dilqəm Əhmədin "Ərzurum valisinin adı Ahmet Altıparmakdır. Azərbaycan dilində necə yazaq? 1. Ahmet Altıparmak 2. Əhməd Altıbarmaq 3. Əhməd Altıparmak" statusu və ora yazılan rəylər bu mövzuya toxunmağıma səbəb oldu. İndi azacıq Azərbaycan dili savadı olan biri deyəcək ki, burada nə var ki?! Əhməd Altıbarmaq olmalıdır. Bəli, elə mən də məhz bu cür cavab yazdım. Cavabında da Dilqəm yazdı ki, bəs Orhan Pamuku necə edəcəyik?

Lakin problemin mahiyyətinə bir az uzaqdan, bir az da yaxından baxanda, bu sahədəki problemlərdən məlumatlı şəxs çətin bir sual olduğunu bilir. Əslində, bu cür sualları hansısa bir statusda qoymaqla həll etmək mümkün deyil. Hətta akademiklərimizdən soruşulsa belə, aşağı-yuxarı yaxın bir cavab olacaq. Çünki dilimizə gələn alınma sözlərin hansı prinsiplərlə uyğunlaşdırılması qaydaları 70-80-ci illərdə yazılıb. Həmin qaydalarda Türkiyə türkcəsindən gələn sözlər nəzərdə tutulmayıb. Haqlı idilər, əlbəttə, Mirzə Ələkbər Sabir demiş:

Mümkün iki dil bir-birinə tərcümə,

amma

Osmanlıcadan tərcümə türkə

nə deməkdir?!

Amma indi şərtlər başqadır. Ən azından uyğunlaşdırılmaların aparılması üçün qaydalara ehtiyac var. Doğru, yaxud yanlış olması ayrı məsələ, amma nizamlayıcı bir sənədin olmaması hamını çaşbaş qoyur. Hələ tərcümə işi ilə məşğul olan şəxslərin çəkdiyi əzab-əziyyəti demirəm. Axı dilimizə son illər gələn sözlərin, yaranan sözlərin sayı idarəolunmaz bir durumdadır. Belə ki, beynəlxalq futbol klubları, brendlər, maşın markaları, tanınmış şəxslərin adları və s. kimi xüsusi adların dilimizdə necə işlənməsi bir problem olaraq qalır.

Yadıma bir hadisə düşür. Orta məktəbdə müəllim işlədiyim vaxtlarda sinifdə bir söz mübahisəyə səbəb oldu. Şagirdlərimdən biri şəkilçi formasında olan "-mı4" ədatının adlarla işlənən ədatlardan sonra (Dilçilikdə bu məqamda olan "də" bağlayıcı kimi qəbul edilib. Lakin ədat deyənlər də var. Hətta 2004-cü ildə Lider Nəşriyyatında çap edilən "Orfoqrafiya" lüğətində də ədat kimi veriblər) gəldikdə sözə bitişikmi, ayrımı yazıldığı sualını eşitdim. Kitablardan tapa bilmədim. Ümidim ona qaldı ki, BDU-nun Filologiya fakültəsinə gedib dəyərli alimimiz, rəhmətlik professor Yusif Seyidovdan soruşum. Mən nə isə yeni bir şey tapdığımı düşünüb bir az həvəslənmişdim də. Yusif müəllim dedi ki, yox, bala, dilin qrammatik qaydaları onları ayrı yazmağa imkan vermir. Dedim, axı Yusif müəllim, "Sən də mi atdın məni, gülüm" cümləsində vurğu tələb edir ki, ayrı yazaq. Yusif müəllim: "Biz -mı4 ədatını ayrı yaza bilmərik",-dedi. Sonra bir az da düşündü, düşündü, amma razılaşmadı. Elə mən də. Mübahisə edə bilmədim. Fikirli-fikirli geri qayıtdım. Amma hər soruşulanda bu məqamda ayrı yazılmalı olduğunu deyirdim. 2004-cü ildə "Təhsil xəbərləri" bülletenində bu sözün bu məqamda ayrı yazılması qərarının Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiqləndiyini oxudum. Amma mənim sualımdan iki il sonra. Yəqin, mənim kimi o qədər müəllim soruşmuşdu ki, bu qərarın verilməsi zərurəti yaranmışdı. Bu cür operativ qərarlar ən azı ayda bir dəfə çap olunub kütləviləşdirilməlidir. Necə ki "selfi" anlayışının yaranığı bir zamanda türk dil qurumu anında qərar verdi ki, "özçəkim" kimi lüğətə daxil edilməlidir.

Hamımızın hər gün az qala bir dəfə işlətdiyimiz bir sözün düzgün yazılışı ilə bağlı məhz bu məqalə üçün feysbuk (?) dostları arasında bir sorğu keçirdim.

Aşağıdakı sözlərdən hansı düzgün yazılmışdır?

1. kompyuter

2. komputer

3. kompüter

4. kompyüter

Nəticə isə belə oldu:

"Kompyuter" - 28, "komputer" - 14, "kompüter" - 34, "kompyüter"- 4 nəfər oldu. Düzdür, sözün düzgün yazılışını bilənlərin sayı digərlərindən daha çoxdur. Sevindirici ola bilər. Lakin "kompyuter" yazanların da sayı çox ciddi rəqəmdir: 28. Nəzərə alsaq ki, ixtisasca filoloq olduğu üçün dostluğumda olanların əksəriyyəti də bu sahəyə yaxındır və yaxud məhz bu sahənin adamlarıdır. Bu göstəricinin əsas səbəbi odur ki, cəmi on il bundan öncəki "Orfoqrafiya lüğəti"ndə (Bakı 2004, Lider) "kompyuter" yazılıb. Yeni lüğətin çapından isə əksəriyyətin xəbəri yoxdur.

Əlsində, bütün bu kimi problemləri nizamlayan bir dil qurumuna və hətta bu dil qurumunun qaynar xəttinin olmasına böyük ehtiyac var. Çünki elm və texnikanın inkişafı, dünyada gedən inteqrasiya prosesinin pik nöqtəsinə gəldiyimiz bir zamanda dil də canlı orqanizm kimi inkişaf edir. Hələ Azərbaycanımızın inkişafda olması, müxtəlif dövlətlər, xalqlarla münasibətlərin ürəkaçan bir vaxtında dilimiz də sürətlə inkişaf edəcək, yeni sözlərin yaranma zərurəti ortaya çıxacaq. Bu da o deməkdir ki, dilin bu cür inkişafına yön verilməsinə və düzgün istiqamətləndirilməsinə ehtiyac var. Ümummilli lider Heydər Əliyevin, cənab prezident İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafı ilə bağlı imzaladığı sərəncam və fərmanlar da bu zərurətdən doğmuşdur və zamanında verilən qərarlardır.

Lakin aidiyyəti qurumların, dilçi alimlərimizin üzərinə daha çox məsuliyyət düşür. Bu gün dilimizdə bu cür problemlərin anında həll edilməsi, yeniliklərin zamanında xalqa çatdırılması üçün, zənn edirəm ki, bir çox işlərin görülməsinə hələ də ehtiyac var. Bir vətəndaş kimi, müəllim kimi mənim düşündüklərim bunlardır;

1. Qaynar xəttin (telefon, sosial şəbəkə) yaradılması,

2. Mütəxəssislər tərəfindən hazırlanan yazılışı və tələffüzü müəyyənləşmiş sözlər (lüğəti mənası da yazılmaqla) olan bir dərginin aylıq kütləvi nəşri,

3. Dilin yalnız praktikada qarşılaşdığı problemlərin müzakirəsinin aparıldığı televiziya verilişinin olması,

4. Neologizmlər lüğətinin çap edilməsi (nəzərə alsaq ki, son 10 ildə dilimizdə yeni sözlər yaranmışdır, bu məsələ çox vacibdir) ,

5. Dilimizə gələn sözlərin imkan daxilində özləşdirilməsi, yəni qarşılığının tapılıb istifadəyə təqdim edilməsi,

6. Lüğətlərin (orfoqrafiya-orfoepiya, izahlı lüğətlərin) proqram təminatının hazırlanması və internetdə yerləşdirilməsi və s.

Zənnimcə, bütün bunların yeganə həlli son vaxtlar hər kəs tərəfindən arzu edilən "Azərbaycan dil qurumu" və ya "Operativ dil mərkəzi" kimi bir təşkilatın yaradılmasıdır. Bəlkə də, bu səlahiyyətləri son vaxtlar bir çox cəsarətli addımlar atan AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun Monitorinq şöbəsinə vermək olar. Amma könül istərdi ki, daha yeni ab-hava ilə bütün dilçi alimlərimizin tərəddüdsüz yığışıb müzakirələr apara biləcəkləri bir mərkəz olsun.

Şəmil SADİQ

525-ci qəzet.- 2015.- 22 may.- S.8.