İlyas Əfəndiyev irsində tarix və dil yaddaşı

Mayın 26-sı Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki, Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin doğum günüdür. Görkəmli ədibimizi bu münasibətlə ehtiramla anır, onun yaradıcılığına həsr olunmuş yazını oxuculara təqdim edirik.

Çoxşaxəli yaradıcılıq yolu keçmiş qüdrətli sənətkarımız, Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev ilk əsərlərindən başlayaraq ictimai həyatda baş verən dəyişiklikləri, insanların mürəkkəb daxili aləmini, sevinc və qayğılarını, kədər və faciələrini həzin şairanə bir dildə, lirik-romantik yazı tərzində, poetik üslubda qələmə alaraq lirik nəsrimizin ən gözəl nümunələrini yaradıb. "Əsrlərin sınağından çıxmış lirika həqiqi sənətin qanadıdır, ruhudur"- deyən yazıçının lirikası XX əsr Azərbaycan milli ədəbi hərəkatının üslub əlvanlığını və forma zənginliyini əks etdirir.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov mövzu və janr etibarilə zəngin, rəngarəng olan İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının məziyyətlərindən bəhs edərək yazır: "Azərbaycan ədəbiyyatı mənim nəzərimdə böyük və rəngarəng gülüstan isə, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı bu gülüstanda öz gözəlliyi, ətri və təravəti ilə dərhal diqqəti cəlb edən cazibədar toplu və dolğun bir çiçəklikdir. İlyas Əfəndiyev yaradıcılıqda gözəlliyə, incəliyə, estetik zərifliyə meyl edən yazıçıdır. O, bədii əsər üçün vacib xüsusiyyətlərə dilin ifadəli və obrazlı olmasına, xarakterlərin canlı və dolğun çıxmasına, süjet və kompozisiya bütövlüyünə ciddi diqqət yetirir, böyük əmək sərf edir, bu da nəticəsiz qalmır, onun əsərlərinin maraqlı, oxunaqlı olmasına kömək edir".

Nəsr və dram əsərlərinin mövzusunu Azərbaycan həyatından almış yazıçı, həm də böyük ürəkli vətəndaş idi. Ədib Azərbaycan torpağını, doğulub boya-başa çatdığı musiqimizin beşiyi hesab edilən Qarabağı, Azərbaycanın konservatoriyası adlanan sənətkarlar məskəni Şuşanı canından artıq sevirdi. Hamıya məlumdur ki, təbiətin bu cənnət guşəsi İlyas Əfəndiyevin əsas təsvir obyekti idi və onlarla əsərini bu ərazinin tərənnümünə həsr etmişdi. Elə buna görə də yazıçının əsərlərində dialekt və şivələrimizə, xüsusilə də Qarabağ dialektinə aid çoxlu sayda sözlərin işlənməsi təsadüfi deyil.

Ümumiyyətlə, dialektlər xalqın təbii danışıq dili, bir növ, dilin etnoqrafiyasıdır, eləcə də dilin ən saf və etibarlı mənbəyidir. Dialektizmlər özündə bir tarix yaşadır. Biz dialektləri öyrəndikcə xalqı və onun tarixini öyrənirik.

Sözə tarix qoymaq çətindir. Azərbaycan dilinin qədim leksik qatı neçə əsrlərdir ki, bu dildə danışan xalq tərəfindən işlədilir. Məlumdur ki, Azərbaycan dilinin söz ehtiyatı yalnız ədəbi dildə işlənən sözlərdən ibarət deyil, dilimizin lüğət tərkibinin mühüm bir hissəsi xalq şivələrində mövcuddur. Dialekt və şivələrimizin lüğət tərkibindəki sözlər də uzun əsrlərin məhsuludur. Zaman keçdikcə bir sıra sözlər ədəbi dilin lüğət tərkibindən çıxdığı halda, dialekt və şivələrimiz həmin sözləri uzun müddət saxlayır və yaşadır. Bu baxımdan Azərbaycan dilinin də dialekt və şivələri zəngin lüğət tərkibinə malikdir.

Qarabağ dialekti özünəməxsus zəngin və rəngarəng leksik xüsusiyyətləri olan lüğət tərkibinə malikdir. Burada xalqımızın qədim adət-ənənələri, keçmiş ictimai quruluş, həyat, məişət, ailə və təsərrüfatla bağlı saysız-hesabsız sözlər işlənir. Qarabağ dialektinin lüğət tərkibində ədəbi dilimizin daha qədim dövrlərinə aid bəzi sözlər bu günə qədər saxlanmaqdadır. Yerli təbii şəraitlə bağlı olaraq bəzi toponimik adlar (dağ, dərə, təpə, bulaq və s.), köhnə ölçü, alət, təqvim vergi və s. adlarını bildirən sözlər vardır. Qarabağ dialektinin leksikası bu ərazidə geniş yayılmış təsərrüfatın müxtəlif növlərinə (əkinçilik, bağçılıq, maldarlıq, qoyunçuluq və s.) aid söz və terminlərlə zəngindir.

"Hər bir xalqın ədəbiyyatı onun öz ana dilində yaranır. Ona görə də, ədəbi dil xalq dilinə nə qədər yaxın olarsa, əsərin poetik təsiri, ifadə tərzi də o qədər güclü olar" - deyən İlyas Əfəndiyev həm hekayələrində, həm də povest və romanlarında mövzu və üslubla bağlı olaraq Qarabağ elinə, obasına aid dialektizmlər işlədir.

Ədibin hekayələrindən nümunələrə müraciət edək:

...Sərin bir yay axşamı Ovçu Piri "öz zağlı (burada yağlı, təzə) qoşalüləsini" onun otuz ildən qalma köhnə tüfəngi ilə dəyişib xəbərsiz gedən o qəribə ovçunun əhvalatını klubun qabağına toplaşmış kəndlilərə yenicə nağıl edib qurtarmışdı ki, radioda böyük Azərbaycan şairi Səməd Vurğunun ceyranlar haqqındakı məşhur şeirini oxudular ("Şəhərdən gələn ovçu"); -Mən ölsəm də, o novun suyunu sovmaram (başdan etmək, kənar etmək), - Musa dayı acıqlı halda dəyirman daşının o biri tərəfinə keçdi; - Bəs, gecə artırmanızda (balkon, eyvan) gəzən kim idi? Musa dayı demini (qəlyan) tüstülədə-tüstülədə sükut içində dayanıb baxırdı; -Hər halda səndən qıvrağam (cəld). -Kəklik xala onun köklüyünə işarə vuraraq, dil altında qalmadı ("Su dəyirmanı"); Qarğa çox axtarır, çox quş balasına baxır, axırda öz zılqa (yumurtadan təzə çıxmış, hələ tüklənməmiş quş balası) balasını dimdiyinə alıb aparır Süleyman padşahın yanına...; -Lənət sənə şeytan! İmaş! - deyə nənəm nökərlərini səslədi. Gəl, bu əllaməni (burada nadinc, yaşından böyük danışan) ötür evlərinə! ("Sağsağan"); Arxaya keçmiş birinci naməlum adam avarı qaldırıb, Qaytaranın başına endirmək istədiyi anda o, bunu gördü və bir sıçrayışda qəməsini (balaca xəncər) düz ürəyinə sapladı, sonra da qaldırıb dənizə tulladı("Balıqçılar"); Sonra yenə quzuları ayırıb ağıla (mal-qara saxlamaq üçün ətrafı hasarlamış üstü açıq yer) doldurdular; -Sürüyə canavar təpildi (soxuldu, zorla girdi), əlli qoyun təzib (hürküdüb, hürküb qaçmaq) ("Qoruqlarda"); -Axı, nə üçün sən ovçu Pirimi bütün ailəsi ilə eyzən (həmişə) belində gəzdirməlisən?!("Həyatın əbədi ahəngi"); -Allah saxlamış yeməyə yamanca dağaldır (burada inadkar, sözə baxmayan)("Yaylaq qonşumuz"); Sonra süd ətirli otların üstündə oturub yavaş-yavaş tikələdilər (yedilər) ("Səməd Vurğun haqqında hekayə"). və s.

Göründüyü kimi, yazıçı ayrı-ayrı mövzularda yazdığı hekayələrində bədii ustalıqla həm öz təhkiyəsində, həm də obrazların nitqində real həyat lövhələrini - təsvir olunan obyektləri, hadisələri özünəməxsus tərzdə oxucuya çatdırmaq üçün dialekt sözləri öz üslubi çərçivəsində işlədib. Qeyd etmək yerinə düşər ki, ədibin hekayələrində kəndin ümumi mənzərəsinin, təbiət təsvirlərinin, zəhmət adamlarının intellektual səviyyəsinin tərənnümü bədiilik, orijinallıq baxımından öz səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə seçilir. Kənd həyatını mükəmməl bilən və bu mövzuda bir sıra əsərlər yazan İlyas Əfəndiyev Azərbaycan kəndinin təsvirində yeni deyim tərzindən, şirin təhkiyə üsulundan istifadə edib.

Folklorun və ədəbi dilin qaynağı olan dialektizmlərə, xüsusilə də Qarabağ dialektlərinə İlyas Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca" romanında və "Üçatılan" povestində daha çox rast gəlinir. "Romanın dili əsrin, müasir mədəniyyətin yüksəkliyində dayanmalıdır... Dildə mümkün qədər yığcamlıq, sərrastlıq, arxaizmdən qaçmaq, sürət, qısa bir cümlədə dərin fikir ifadə etmək cəhdi romanlarımızın qarşısında dayanan mühüm məsələdir" - deyən yazıçı hər iki əsərində ümumxalq dilinin bütün dərinliyinə varıb, bu dilin zəngin xüsusiyyətlərindən bacarıqla istifadə edib.

Azərbaycan xalqının, eləcə də Qarabağın ən maraqlı tarixi dövrlərindən birini əhatə edən "Geriyə baxma, qoca" romanından yazıçının təsvir dilində, eləcə də obrazların dilində işlənən dialektizmlərə aid nümunələrə nəzər salaq:

Günlərin birində qoca Dünyamalı kişinin arvadıyla Şuşa bazarında satmağa yavanlıq (çörəklə yeyilən hər hansı ərzaqlar: yağ, pendir, şor və s.) apardığını Gülnisə eşidib, çoxdan çirişlərə (burada yağ qabı) yığıb saxladıqları yağı, motalları yüklədi ata. İki də öyəc (iki-üçillik erkək qoyun) erkək ayırıb qızına dedi: -Sən də Dünyamalı kişiylə bunları apar sat, özünə paltarlıq al, çəkmə al. Ərgən (ərə getmək vaxtı çatmış) qızsan...; "Eşşək bulağı"nın üstündə böyük mağar (toy məclisi keçirmək üçün qurulmuş alaçıq) quruldu, neçə cöngə, neçə erkək kəsildi; Birdən xapaxap (qəflətən, gözlənilmədən) üç atlı tüfəngli qaçaqla çıxır üz-üzə; İmaş qırpımsız nəzərlərlə dayıma baxır, o da oğlanın harası gəldi budayırdı (döymək, vurmaq); Mən dedim:-Yaxşı, indi ki dəvəyə minmirsən, sarvan ol, keç qabaqdakı nərin ovsarından (dəvənin noxtası) yapış; Lakin Qaraca irişə-irişə (yersiz, şit-şit gülmək) altdan yuxarı mənə baxıb dururdu; Mən yenə də girəvə (fürsət, imkan) düşən kimi babamgilə qaçırdım; İki-üç otaqdan ibarət birmərtəbə evin ətrafında bişmiş kərpicdən barı (hasar) vardı. Barı o qədər hündür idi ki, küçədən ancaq evin taxtapuşu görünürdü; Anam barmağındakı üzüklərdən birini ona boygörüncəyi (burada təzə gəlinə toydan sonra verilən hədiyyə) verdi; Qabaqda atamın fasıq (hiyləgər) yeznəsi, arxasınca da mən Şuşa qalasının böyük qapısından çıxıb kəsmə yolla uzun yoxuşu enməyə başladıq; Mən usdufca (ehtiyatla, yavaşca) əlimi aparıb onatılanın dəstəyindən yapışdım; İlk dəfə o, Yaqutu görəndə Abdulla otaqda yox idi, ayın-oyun (xırım-xırda şey) almaq üçün şəhərə çıxmışdı; On dörd-on beş yaşlı nökərimiz Qüdrət balaca armudu stəkanlarda onlara çay, çini boşqablarda cürbəcür xuşgəbər (bayram sovqatı) aparırdı; -Az! Ordan bir parç (su qabı) ayran gətir! Sonra yaranı nəzərdən keçirib dedi: -Bekara (yararsız, çox da ciddi olmayan, əhəmiyyətsiz) şeydi, güllə dərini üzdən deşib keçib...; - Eyvaz əmim hər gün oba cahıllarına tapşırır ki, sərvaxt (sayıq, ehtiyatlı) olun, onlar bizi ala (hiylə, yalan) qoyurlar ki, arxayın salıb qəfil hücum eləsinlər; El yaylağa köçəndə əmisi oğlu əkin-biçini yığıb-yığışdırmaq üçün aranda qalıb, nişanlısına söz verdi ki, "peşqurd"(taxılın novbarı) qurtaran kimi gələcəm yaylağa, sənə zərxara paltarlıq, ay-ulduzlu çarqat alıb gətirəcəyəm! Beş körpə uşağım budur, iki aydır ki, pencərlə (yeyilən göyərti) dolanır, Hacı Fərzəlinin dörd-beş min qoyunu var; Qoyunlar südlü-sünbüllü otlardan yeyib doğardılar, arvadlar pendir tutardılar, nehrə çalxardılar, bulama, suluq (qoyunun ilk südündən hazırlanan yemək növü) bişirərdilər. Ballı qarı kərə yağı dağ eləyib (əridib) Gülməmmədin yarasını bişirdi, məlhəm qayırıb sarıdı, Gülməmmədin biləyini sağaltdı; Bir neçə naçalnik evində əyləşib xanımı ilə şıdırğı (fasiləsiz, ara vermədən) söhbət elədiyi zaman qapı taybatay açıldı, Qaçaq Süleyman əlində onatılan içəri girdi; Kürdobanın komaları, alaçıqları yaz vaxtı Haramılarda qurulanda Murov Haramılara gəlib Kərbalayı İbixanın alaçığına düşdü və onun qızı Səkinəni görüb ağlı zayıl oldu (xarab oldu) , ona görə "zayıl oldu" deyirəm ki, Murovun altmış yaşı, dörd arvadı vardı, gözünün də biri mayıf (şikəst) idi, amma Səkinə on yeddi yaşında, ağ üzündə qoşa xalı bir dünya gözəli idi; -Ağsaqqallar yığılıb dedilər: "Əşi, sən getsən, burda papaqaldıqaç (uşaq oyunu adı) olacaq"; Bir neçə İrandan keçən quldurlar "Mandılı" deyilən qışlaqda qoyun sürüsü saxlayan binələrə (burada köçərilərin qış aylarında kənddən kənar heyvan saxladıqları yer, məskən) basqın eləyib, Gülməmmədgilin sürüsünü atdöşü eləyəndə (aparmaq), atası kimi ucaboylu, enlikürək, zorlu bir oğlan olan Gülməmməd çomağı qapıb başladı atlıları budamağa.

Yaddaqalan təsirli epizodlarla zəngin olan romanın dili sadə, ifadəli və axıcıdır. Yerli-yerində işlənən dialekt sözlər əsərin dilinə ağırlıq gətirmir, əksinə, oxucuda xoş təsir yaradır.

(Ardı var)

Sevinc HƏSƏNOVA

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2015.- 26 may.- S.6.