İrqçiliyin eybəcər sifəti

Adamları dərinin rənginə görə deyil, könülün rənginə görə ölçün.

Dara-filosof

Adamlar irqlərə bölünmürlər, irqlər adamlara və adam olmayanlara bölünürlər .

Boris Şapiro-alman fiziki və şairi

İrqi ayrı-seçkilik kiməsə onun irqinə və etnik mənsubiyyətinə görə xüsusi qaydada münasibət göstərməkdir. Bu neqativ fenomen daha çox irqçilik adlanır, beynəlxalq dildə isə rasializm və ya rasizm kimi ifadə olunur. Bu termin adətən tam ayrı-seçkilik kimi başa düşülür, bu isə digər sosial qruplara nisbətən bir xalqın nümayəndələrinə ziyan vuran qaydada münasibət bəsləməkdir. İrqi ayrı-seçkilik çox vaxt adamları yaşayış yeri ilə və işlə təmin etməkdə özünü büruzə verir və bu, müasir cəmiyyətlərin əksəriyyətində qanunsuz hesab olunur, baxmayaraq ki, qanun məhkəməsində bunu sübut etməyin özü də bəzi hallarda çətin olur. İrq özü növlərin başlıca bioloji fərqlərə görə bölünməsidir, bu vaxt irqlər kimi tanınanların arasındakı fərqlər onların özlərinin içərisindəki müxtəliflikdən guya xeyli çox olur, indi isə elm bunun əksini sübut edir. Çox saydakı bitkilərin və heyvanların arasında irqin çox vaxt yarımnövlərə bölünməsinin təsviri faydalı olduğundan, bu nöqsanlar az əhəmiyyətə malikdir və ya insanın bioloji rəngarəngliyini təsvir etməkdə heç bir mənfi rol oynamır. Bu ona görədir ki, bəşər müxtəlifliyi nümunəsi barədə söhbət əsasən qrup daxilindəki fərqlilikdən gedir. Beləliklə, qruplar arasında aydın sərhədlər çəkmək, təsvir etmək mümkün deyildir.

Bəşər irqləri konsepsiyası uzun vaxt bundan əvvəl müəyyən olunmasına və öz mövcudluğunu davam etdirməsinə baxmayaraq, bu, heç də aktual kateqoriyalar təsnifləşdirilməsinə malik deyildir. Qruplar arasındakı bioloji fərqlər, meydana gələn əhalilərin izolyasiyasının nəticəsidir, lakin bəşər qrupları arasında əlaqələrin olduğunun şəhadəti ən azı Orta Pleystosen dövründən (0,6 milyon il əvvəldən) məlumdur. Son 500 il ərzində ticarətin, müstəmləkəçiliyin və sairənin genişlənməsi ilə çox dərəcəli kontaktlar xeyli artmışdır. Növ birləşməsi daim birinin digərində əriməsində getmişdir və əhalilər arasında bioloji fərqlər əhəmiyyətsiz olmaqla, daxili müxtəlifliyə bənzəməyə başlamışdır. Ənənəvi “irqçi” təsnifatlar adətən dərinin və ya saçın növü kimi zahiri əlamətləri vurğulayır, lakin digər genetik ayrı-seçkilik qan qruplarına və ya enzim (ferment) fərqlərə münasibət bəsləməklə, ciddi olmayan, səthi xüsusiyyətlərə əsaslanan klassik kateqoriyaların yaxın bir yoluna meyl edir.

1995-ci ildə “irq” anlayışı ümumiyyətlə elmi dövriyyədən çıxarıldı. Bu barədə beynəlxalq antropoloji konqress qərar verdi və onu amerikan antropoloji cəmiyyəti bütünlüklə dəstəklədi. Olduqca sadə qaydada izah edildi ki, irq daxilindəki genom fərqlər müxtəlif genlər arasındakı fərqlərdən daha güclüdür. Beləliklə, irq deyilən şey əslində yoxdur.

İrqçilik sxemləri isə adətən bunu əsas götürür ki, irqlər reallıqdır, ancaq irq elə bir konsepsiyadır ki, müxtəliflik nümunələrini cəmləşdirməkdə heç də faydalı olmaya bilər və irqin tanınmasında istifadə edilən xüsusiyyətlər seçmə qaydada əslində neytral əhəmiyyət daşıyır, beləliklə bənzərlik və fərqlilik dərəcələri təkamül qaydasındakı qohumluqda özünü büruzə verir. Bu bir faktdır ki, genetik əlaqələr və mühitin təsiri, oxşar mühitlər əks halda qohum olmayan qrupların arasında bənzər xüsusiyyətlərin müstəqil təkamülünü seçə bilər. Əvvəlki təlimlər bunu əsas götürürdü ki, bioloji irqlər aydın şəkildə ayrıla bilər və irqi qruplar təkcə zahiri xüsusiyyətlərə görə deyil, həmçinin qabiliyyətdə və şəxsiyyətdə olan xüsusiyyətlərə görə fərqlənirlər. Müvafiq olaraq bir çox cəhdlərin əksinə, əhalilər arasında qabiliyyət və ya xarakter cəhətlərinə görə nə bioloji cəhətdən müəyyən edilmiş fərqlərin olmasının, nə də mədəni sistemlərin və ya institutların bununla hansısa sıx əlaqəsinin mövcudluğunun heç bir sübutu yoxdur.

Kristofor Kolumbun kəşfindən sonra müstəmləkəçilərin Şimali, Mərkəzi və Cənubi Amerikalarda yerli aborigen xalqların qırğınını həyata keçirməklə, xüsusən Mərkəzi və Cənubi Amerikadakı sivilizasiyaları məhv etmişdilər. Şimali Amerikada əvvəlcə hindulara qarşı əsl genosid siyasəti aparılmış, paralel olaraq quldarlıq geniş yayılmışdı. 1850-ci ildə ABŞ-da qaradərili qulların sayı 4 milyon nəfərdən çox idi. Amerikanlar təkcə quldarlığa rəvac vermirdilər, milyonlarla zənci uzun müddət ərzində irqçilikdən də əzab çəkmişdi və bu rudimentlər hələ də özünü biruzə verməkdədir. ABŞ-da Ku-kukls-klan, Linç mühakimələri, seqreqasiya artıq tarixin arxivinə verilsə də, irqçilik təzahürləri yenə də baş verir, əsassız şübhəsinə görə polis qaradərili vətəndaşı çəkinmədən güllə atəşi ilə öldürür.

Müstəmləkəçilər Afrikada da eyni siyasəti həyata keçirərək, qitənin qərb sahilindəki ölkələrdən qul ticarətinə başlamış, Afrikadan 25 milyon zənci qul kimi satılmaq üçün çıxarılmışdı. Qul ticarəti dövründə Amerikaya 20 milyon zənci gətirilmişdi. Əlcəzairin 1962-ci ildə ilk prezidenti seçilmiş Əhməd Ben Bella yazırdı ki, “1492-ci illə 1800-cü illər arasında 100 milyon afrikalı öldürülmüşdür. Bu vaxt Böyük Britaniyanın əhalisi 3 milyon, İspaniyanınkı isə 11 milyon nəfər idi”.

Birləşmiş Ştatların əsasını təşkil edən koloniyalar və sonra yeni dövlətin özü, xüsusən Cənub ştatları çox sayda zəncilər - qara qullar məskunlaşan diyara çevrilmişdi. Quldarlığın saxlanmasına çalışan cənubluların ölkəni Vətəndaş müharibəsinə cəlb etməsinin əsas səbəblərindən ən mühümü məhz onların bu mənafeyi olmuşdu. Avropanın özündə isə həm də XV əsrdə antisemitizm güclənməyə başlamış, XV əsrdə yəhudilərin İspaniyada təqibi və ölkədən qovulması geniş miqyas almış, bu işi ingilis kralı I Eduard ondan iki əsr əvvəl, dəqiq deyilsə 1290-cı ildə öz ölkəsində həyata keçirərək, bütün ingilisləri İngiltərədən qovmuşdu.

XIX əsrdə Afrikanın müstəmləkəçi dövlətlər arasında bölünməsi gedəndə avropalıların yerli əhaliyə qarşı irqçilik siyasəti daha böyük səviyyədə həyata keçirilmiş, qitənin ekvatordan cənubunda bu proses daha eybəcər şəkillər almaqla, əslində genosid xarakteri daşımışdı. Belçika kralı II Leopoldun Konqoda (indiki Zairdə) törətdiyi vəhşiliklər bu gün də ən dəhşətli xatirələr oyadır.

İkinci Dünya müharibəsi ərzində almanların və yaponların irqçilik zəminində törətdikləri cinayətlər tarixin ən eybəcər səhifələrindən biridir. Almanların və yaponların müharibənin başlanğıcındakı qələbələri onlara imkan vermişdi ki, Avropada və Asiyada yeni qaydalar yaratsınlar. Hər iki ölkə bu yeni qaydaları ictimai məqsəd üçün müsbət imic kimi təqdim etsələr də, təcrübədə hər iki dövlət tabe edilmiş xalqlar üzərində olduqca rəhmsiz siyasət aparırdı. Natsistlər bir millətin digər millət üzərində rasional üstünlüyü ideyasını irəli sürürdülər.

Hitler 1933-cü ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra özünün nifrətdən qidalanan siyasətinə başladı, bütün müxalifəti əzdi. Narazı olanların hamısı, xüsusən kommunistlər və sosial-demokratlar Almaniyadakı Daxay həbs düşərgəsinə göndərilirdi. Burada onlar birbaşa öldürülməsələr də, hər cür işgəncələrə və əzablara məruz qalırdılar. O, digər əsl almanlara xidmət göstərməyə çalışdığı kimi, düşmən hesab etdiklərinə, məsələn, yəhudilərə qarşı ardıcıl tədbirlərə başladı. Əvvəlcə onlara boykot elan edildi. Sonra isə Holokostun elementlərinə start verildi. Hitler öz irqçi siyasətini adamlara təlqin etməyi də bacarırdı, axı almanlar onu Messiya hesab edirdilər, o isə özünü Almaniyanın ağası kimi aparırdı. Lakin ilk irqçi addımlar atılanda, Hitler özünü kənarda qoymağa çalışırdı, yəhudilərə qarşı olan tədbirlər natsist partiyasının rəhbərliyinin adı ilə elan edilirdi.

1938-ci ilin martında Avstriyanın anşlyusundan və 1938-ci ilin sentyabrındakı bədnam Münxen sazişi nəticəsində Sudet vilayətinin Çexoslovakiyadan qoparılıb, Almaniyaya birləşdirməsinə görə almanlar Hitleri “qan axıtmayan general” adlandırırdılar. Axı bu ilkin işğallara döyüş lazım olmamışdı. Ancaq irqçilik siyasəti ardıcıl olaraq aparılırdı və Hitler təkcə 6 milyon yəhudinin qırılmasına görə deyil, II Dünya müharibəsində on milyonlarla insanın məhv edilməsinə, əslində Avropada qan dənizi yaratdığına görə məsuliyyət daşıyırdı.

Almanların Avropadakı qələbəsindən sonra isə natsist təbliğatçıları bütün millətlər üçün “bərabər şanslara” əsaslanan yeni Avropa qaydasının və birləşmiş iqtisadi icmanın parlaq imicini yaratmışdılar. Bu, Yeni Avropa Qaydası heç də birbaşa Hitler konsepsiyası deyildi. O, özü Avropanın alman ağalığının tabeliyində olmaq üçün sadə qaydada işğal etdiyini görürdü. O, bir dəfə demişdi ki, yalnız almanlar “real olaraq Avropanı təşkil edə bilərlər”.

Natsist imperiyası qərbdə La-Manş boğazından, şərqdə Moskvanın ətraflarınadək uzanırdı. Bu imperiya heç bir vəchlə ardıcıl qaydada təşkil olunmamış və ya səmərəli idarə olunmamışdı. Bəzi ölkələr - İspaniya, Portuqaliya, İsveçrə, İsveç və Türkiyə neytral və imperiyadan kənarda olaraq qalırdılar. Almaniyanın müttəfiqləri - İtaliya, Rumıniya, Bolqarıstan, Macarıstan və Finlandiya öz müstəqilliklərini saxlayırdılar, lakin müharibə qızışdıqca özlərinin artan qaydada məhdudlaşdırıldıqlarını görürdülər. Qalan Avropa isə əsasən bir ya iki yolla təşkil olunmuşdu. Qərbi Polşa kimi bəzi ərazilər birbaşa Natsist Almaniyasına anneksiya edilmişdi və alman əyalətləri sırasına daxil olmuşdu. Avropanın əksər işğal olunmuş əraziləri isə alman hərbi və ya mülki qulluqçuları tərəfindən inzibati qaydada idarə olunurdu, bu, natsistlərlə əməkdaşlıq edən rejimlərin birbaşa olmayan müxtəlif nəzarət dərəcələri ilə birləşirdi. İşğal olunmuş Avropadakı müxtəlif idarələrin hakimiyyətinin rəqabət aparan xətləri alman işğalını qeyri-səmərəli edirdi.

İrqi baxışlar Natsist Yeni Qaydasında işğal edilmiş xalqlara necə münasibət bəslənməsində mühüm rol oynayırdı. Alman mülki inzibatçılığı Norveçdə, Danimarkada və Niderlandda qurulmuşdu, çünki natsistlər hesab edirdilər ki, bu xalqlar aridirlər, irqi cəhətdən almanlara qohumdurlar və ona görə də daha yumşaq münasibətə layiqdirlər. İşğal edilmiş fransızlar kimi aşağı latın xalqları isə hərbi inzibatçılığa həvalə edilmişdi. 1943-cü ildən başlayaraq natsistlərin itkiləri artdıqca, şimali və qərbi Avropanın bütün işğal edilmiş əraziləri Almaniyanın müharibə ehtiyacları üçün mal və işçi qüvvəsi əldə edilməsindən ötəri rəhmsizcəsinə istismar edilirdi.

Natsistlər həm də ari irqi üçün planlar cızırdılar. Şərqdə işğal edilmiş torpaqlar alman ekspansiyası üçün yaşayış məkanı olduğuna və natsistlərin gözündə aşağı sayılan slavyan xalqları tərəfindən məskunlaşdığına görə, Natsist inzibatçılığı bu ərazilərdə xeyli dərəcədə daha rəhmsiz idi. Burada gedən müharibə də almanların Qərbdə apardıqları müharibədən çox fərqlənirdi. Hitler 1941-ci ilin noyabrında hərbçilərin müşavirəsində demişdi ki, Şərqdə ərazilərin işğalı onların sakinlərinin məhv edilməsi ilə müşayiət olunmalıdır. Burada qəddarlıq xüsusilə vacibdir. O, bu sərsəm ideyasını əsaslandırmaq üçün qeyd edirdi ki, biz onları məhv etməsək, kommunistlər otuz il sonra yenə baş qaldıracaqlar.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 30 may.- S.26.