Görkəmli ədib və ictimai xadim Əsgərağa Goraninin ömür yoluna bir baxış

"QARANLIQDAN İŞIĞA" KİTABINDAN PARÇALAR

(Əvvəli 30 oktyabr sayımızda)

Ə.Adıgözəlovun xüsusi hüquq təhsili aldığı haqqında arxiv sənədlərində məlumat yoxdur. Lakin K.Tarıverdiyevanın "Teatr tariximizdən bir səhifə" (Əsgərağa Adıgözəlov Gorani) adlı monoqrafiyasında belə bir qeyd var: "Əsgərağa Adıgözəlovun qardaşı İsgəndər bəyin oğlu İmamverdi bəyin arvadı, uzun illər Azərbaycan Dövlət Universitetində fransız dili müəllimi olmuş, hazırda təqaüdə çıxıb Bakıda Mustafa Sübhi küçəsi 48 nömrəli evdə yaşayan Leyli xanım Adıgözəlovanın təsdiq etdiyinə görə Əsgərağa Adıgözəlov Petrovski-Razumovski Akademiyasında oxuduğu müddətdə Peterburq Universitetinin Hüquqşünaslıq fakultəsini də bitirmişdir. Leyli xanımın dediyinə əsasən bunu Peterburq Universitetinin arxivində saxlanılan sənədlər təsdiq edə bilər. Onun əri, eyni zamanda əmisi oğlu İmamverdi bəy də təxminən həmin illərdə oranı bitirmişdir. Leyli xanımın dediklərinə əsasən Əsgərağanın hüquqşünas işləməsinə səbəb budur".

Kövsər Tarıverdiyeva yazır ki, Ə.Gorani təkcə Rusiyanın mədəni mərkəzlərini deyil, Avropa ölkələrini də gəzmiş, dəfələrlə Parisdə olmuşdur. Rus, alman, fransız dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Onun zəngin şəxsi kitabxanası olmuşdur. Foto həvəskarı olan bu maarifpərvər evinin divarlarını dost-aşnasına, qohum-əqrabasına məxsus saysız-hesabsız şəkillərlə bəzəmişdir.

Mən də 2015-ci il sentyabrın 25-də Parisə gəlmişəm. O şəhərə ki, Əsgər ağa dəfələrlə səfər edib, onun havasını udub. Paris inqilablar, dəblər, məhəbbət şəhəridir. Otel otağında Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sini təkrar vərəqləyirəm. Məni qəribə hisslər bürüyür. Mirzə Adıgözəl bəy öz "Qarabağnamə"sini 65 yaşında yazıb. Mən də onun sevimli nəvəsi Əsgər ağa Adığözəlov haqqında kitab üzərində 65 yaşımda işləyirəm...

Bakıdakı arxivlərdə apardığım tədqiqatlar müəyyən sənədlərin tapılması ilə nəticələndi. Paris səfərimi yekunlaşdırdıqdan sonra isə yolum Gəncəyə, Tiflisə və Kutaisiyədir.

...Tiflisin qədim, darısqal küçələri ilə Bazar meydanı deyilən yerə enib Gürcüstan Dövlət Tarix Arxivinə yollanıram. Arxivin giriş qapısında buraxılış vərəqəsini rəsmiləşdirdikdən sonra, məni arxiv direktorunun müavini xanım Qobiaşvilinin otağına dəvət edirlər. Xanım mənim Bakıdan gəldiyimi, Əsgər ağa Adıgözəlov haqqında kitab üzərində işlədiyimi, Əsgər ağanın həyatının Tiflis və Kutaisi dövrü ilə maraqlandığımı və bu barədə arxiv sənədlərini axtardığımı bildikdən sonra nə kömək lazım olsa edəcəklərini vəd edir. Ancaq onu da qeyd edir ki, ad və soyadla axtarış aparmaq mümkün deyil. Ancaq fondlar və saxlama vahidləri üzrə axtarış mümkündür.

Nəhayət Tiflis Məhkəmə Palatasının və Tiflis Dairə Məhkəməsinin fondlarının birində "Prokuror Adıgözəlovun xidməti haqqında iş" qovluğunu tapırıq. Elektron arxiv yolgöstəricisindən aydın olur ki, qovluqda 59 səhifə saxlanılır. Rəsmi müraciətdən sonra qovluğun mənə səhərisi gün veriləcəyi bildirilir. Tədqiqatçı həvəsi və həyəcanı məni bürüyür. Görəsən səhər çoxdan arzuladığım həmin qovluqda hansı sənədləri görəcəyəm?!

Oktyabrın 23-ü. Arxivin açılmasına xeyli qalıb. Mən arxiv açılan kimi oxu zalına daxil oluram. Nəhayət işi mənə təqdim edərək eyni zamanda xəbərdar edirlər: hər səhifədə 3-4 çətin oxunan və anlaşılan sözün və ya söz birləşməsinin oxunmasında sizə köməklik edə bilərik. Çətin suallar olarsa, izah verilmir.

Sənədlərin əksəriyyəti solub. Zarafat deyil, aradan 120 ildən çox bir vaxt keçib, mürəkkəblə yazılan sətirlər solub, səhifələrin sonu vərəqlənməkdən əzilib və cırılıb.

Əsgər ağa Adıgözəlov 1890-cı ilə qədər Yelizavetpol quberniyası Yelizavetpol qəzasında barışdırıcı hakimin köməkçisi vəzifəsindən Tiflis Məhkəmə Palatası Tiflis Dairə Məhkəməsinin Tiflis qəzası üzrə barışdırıcı hakimin köməkçisi təyin edilmişdir.

1892-ci ildə tərtib edilmiş formulyar siyahıda (kadrların şəxsi uçot vərəqi) ilk qeyd 16 may 1878-ci ilə aiddir. Burada yazılır ki, Adıgözəlov Petrovski Akademiyasının tam kursunu kənd təsərrüfatı mütəxəssisi kimi bitirib.

1878-ci il noyabr ayının 3-də Adıgözəlov Yelizavetpol Dairə Məhkəməsində hakim vəzifəsinə namizəd təyin olunub. Bu vəzifədə o stajçı kimi 1 il çalışır, ancaq maaş almır.

1879-cu ilin iyulun 4-də Qafqaz canişininin əmri ilə Ə.Adıgözəlov Yelizavetpol qəza barışdırıcı hakiminin köməkçisi təyin edilir, 1700 rubl maaş alır.

1892-ci ildə öz əli ilə tərtib etdiyi formulyar siyahıda Əsgər ağa Yelizavetpol quberniyasında və Cavanşir qəzasında torpaq sahələrinin, Yelizavetpol (Gəncə) şəhərində evinin, Hacıkənddə isə bağ evinin olduğunu göstərir. Əsgər ağa Gəncədəki evinin 20000 rubl, Hacıkənddəki bağ evinin isə 7000 rubl dəyərində olduğunu qeyd edir. Əmlakdan alınan gəlir qrafasında o, torpaqlarından və kəndlərindən alınan gəlirin qeyri-müəyyən olduğunu, evinin isə 900 rubl gəlir gətirdiyini qeyd edir.

Əsgər ağa 1878-ci ildən başlayaraq ədliyyə orqanlarında çalışdığı üçün, artıq o dövrdə mövcud olan qanunvericilik sistemini mükəmməl bilirdi. Bunu şəxsi işində saxlanılan müxtəlif xarakterli sənədlərdə o dövrün qanunvericilik aktlarına etdiyi istinadlar təsdiq edir. Ona görə də qulluq ierarxiyasında daim yüksəlmişdir.

1892-ci il 23 iyulda Tiflis Dairə Məhkəməsinin Tiflis qəzası üzrə barışdırıcı hakiminin köməkçisi vəzifəsindən azad edilərək, Kutaisi Dairə Məhkəməsində prokuror yoldaşı vəzifəsinə təyin edilir.

1892-ci il 15 iyul tarixli 1118 nömrəli məktubunda Tiflis Dairə Məhkəməsinin sədri Kutaisi Dairə Məhkəməsinin prokuroruna yazır: "Tiflis qəza barışdırıcı hakiminin köməkçisi Adığözəlov cari ilin 6 iyulunda əvvəlki vəzifəsindən azad edildiyi üçün, onun formulyar vərəqini sizə göndərirəm".

1892-ci il 23 iyulunda isə 1070 nömrəli məktubunda Tiflis Məhkəmə Palatasının prokuroru Kutaisi Dairə Məhkəməsinin sədrinə yazır ki, Tiflis Dairə Məhkəməsi sədrinin məktubunda göstərildiyi kimi, Adığözəlov Kutaisi Dairə Məhkəməsində prokuror yoldaşı vəzifəsinə təyin olunduğundan, keçmiş işindən azad edilir.

Sənədlərdən görünür ki, 1896-cı ilə kimi Kutaisi Dairə Məhkəməsində çox böyük bir vəzifədə çalışan Əsgər Adıgözəlov təcrübəli bir hüquqşünas kimi Tiflis Məhkəmə Palatasına, Tiflis Dairə Məhkəməsinə həmin orqanların rəhbərlərinin xahişi ilə dəfələrlə ezam edilmişdir.

Məsələn, Tiflis Məhkəmə Palatasının prokuroru 28 iyul 1895-ci il tarixli 1033 nömrəli məktubu ilə Kutaisi Dairə Məhkəməsinin prokuroruna bildirir ki, cənab Ədliyyə Naziri cari ilin 14 iyul tarixli 10677 nömrəli orderi ilə mənə tapşırmışdır ki, sizin yoldaşınız, kollec sovetniki Adıgözəlov 01 yanvar 1896-cı ilə kimi Tiflis Məhkəmə Palatası prokurorunun yoldaşı vəzifəsini icra etmək üçün (Tiflisə - G.Kazımlı) ezam edilsin.

Kutaisi Dairə Məhkəməsinin prokuroruna yazdığı 1893-cü il 24 aprel tarixli, 797 nömrəli məktubunda Tiflis Məhkəmə Palatasının sədri Senatın Heraldika Departamentinin nəşr etdiyi jurnaldan prokuror yoldaşına (Ə.Adıgözəlova - G.Kazımlı) Nadvornıy Sovetnik rütbəsi verilməsi haqqında çıxarışı göndərdiyini yazır. Prokurorun Ə.Adığözəlovu bu barədə tanış etmək dərkənarından sonra Ə.Adıgözəlov yazır: "Oxudum".

Rusiya İmperatorunun fərmanı ilə Kutaisi Dairə Məhkəməsi prokurorunun yoldaşı - quberniya katibi Əsgər bəy Adığözəlov 1880-cı il noyabrın 3-də kollec katibi, 1883-cü il noyabrın 3-də Titulyarnıy Sovetnik, 1886-cı ilin noyabrın 3-də Kollec assessoru, 1893-cü ildə nadvornıy sovetnik rütbələri almışdır və sənədlərin preambula hissəsindən göründüyü kimi bunlar hamısı qulluqda yüksəlişə görə verilmişdir.

Kutaisi Dairə Məhkəməsində prokuror yoldaşı işləyən Əsgər ağa 2500 rubl məvacib almışdır. 1000 rubl təmiz maaş, 500 rubl mənzil kirayəsi, 500 rubl yemək, 500 rubl isə dəftərxana ləvazimatları üçün ödənilmişdir. Bir süd verən inəyin qiyməti o dövrdə 5 rubl olub. Beləliklə Əsgər ağanın xeyriyyəçiliyinin kökündə, çox güman ki, onun aldığı yüksək məvacibin də rolu olub.

1890-1891-ci illərdə Tiflisdə çap olunan Qafqaz kalendarında da Əsgər ağa Adıgözəlovun müxtəlif vəzifələrdə də çalışması haqqında məlumatlar yer alır.

Gülhüseyn KAZIMLI

525-ci qəzet.- 2015.- 3 noyabr.- S.6