"Bir uzun küçə"nin bələdçiləri

Bu yaxınlarda fərqli tərtibatla, dizaynla daxili məzmun ahənginin vəhdətindən yaranaraq işığa çıxan "Bir uzun küçə" şeirlər toplusunda ədəbi prosesin fəal nümayəndələrindən olan beş şairin - Məmməd İlqar, Qoca Xalid, Sabir Sarvan, Əjdər Ol və Ramiz Qusarçaylının şeirləri yer alıb. Kitaba geniş məzmunlu, elmi-nəzəri və bədii bazaya dayanaraq ön söz yazan İlham Abbasov əvvəlcə həmin müəlliflərin fəaliyyət göstərdikləri ədəbi mühiti, sosial-ictimai gerçəklikləri, "80-ci illərin övladları olan bu ədəbi nəslin" həyata yeni və orijinal baxışlarını göstərib və bütün bunların fonunda hər bir müəllifi birləşdirən ümumi cəhətlər ilə bərabər, ayrı-ayrılıqda onların fərdi üslublarını, həyata və ictimai gerçəkliyə müxtəlif yanaşma tərzlərini geniş işıqlandırıb.

Biz isə deyilən fikirlərə bəzi əlavələr etməyi özümüzə borc bilirik. Çünki yenilikçi ruhdan süzülüb gələn bu şeirlər haqda başqa aspektlərdən də baxaraq nəsə demək mümkündür. Vətənə, elə bağlılıq, məhəbbət hissinin tərənnümü, mədəni-mənəvi dəyərlərə həssas münasibət, yaşadığımız yeniləşən dünyanın olaylarına adekvat bədii cavab reaksiyası kimi məsələlər, haqqında bəhs etdiyimiz sənətkarları mövzu eyniliyi müstəvisində nə qədər yaxınlaşdırırsa, baxış bucağının bənzərsizliyi, şair "mən"inin təkrarsızlığı və subyektiv düşüncə dərinliyi onları bir o qədər ayırır.

Yaradıcılığı xalq poeziyasından qaynaqlanaraq xəlqi mahiyyət alan Məmməd İlqar üçün şeiryazmaq sadəcə bir məşğuliyyət, bədii-mənəvi ehtiyacları ödəmək vasitəsi olaraq qalmır; şeir həm də öz varlığını, daxili dünyasının dərinliklərini ortaya qoymaq məharətidir.

Şair "Qaralama dəftəri"ndə öz məramnaməsini, bir sənətkar kimi missiyasını yerinə yetirmək üçün obrazli dillə: "Canımı sıxıram ağ kağızlara", - deyərək gələcəkdə yalnız öz yaratdıqları ilə xatırlanmasını istəyir:

Sözlərə çökmüşəm, o illərə yox,

Qəbrimə səpdiyin o güllərə yox,

Yadına düşdümsə, şəkillərə yox,

Aç da bu dəftəri, bax kağızlara.

Klassik poeziyamızdan üzübəri böyük ənənəsi olan bədii sual şeirin ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq ona zahiri gözəllik verməklə bərabər, fəlsəfi mahiyyəti ilə də seçilir; belə ki, öz həqiqətini, həyat və cəmiyyət haqqındakı bədii görüşlərini suallar şəklində qoymaqla şair oxucunu düşündürməyə, onu cavabsız sualları çözməyə vadar edir.

Məmməd İlqar "A baş redaktor" şeirinin sonunu suallarla tamamlayaraq varlığın mahiyyətinin dərkini öz oxucusuna həvalə edərək şeiri quru-məntiqi mühakimə yürütməkdən xilas edir, onu bədiiləşdirir:

Kədərin yağlısı, yavanı varmı,

Sevginin qocası, cavanı varmı,

Bir dünya sual var, cavabı varmı-

Yaradan böyükdür, yaşadan böyük?..

Məmməd İlqarın "Anamın saçının qara vaxtları" şeiri oxuculara müxtəlif yozumlar üçün imkan verir. Lirik obraz şeirdə öz uşaqlığını xatırlayır, şən, qayğısız günlərin sevincini yaşayır, eyni zamanda, gözəl anların ötəri olduğunu daxilən hiss edir. Bu fərdi duyğular böyüyərək geniş müstəviyə daxil olur, ictimai və ümumbəşəri mahiyyət kəsb etməyə başlayır. Ona görə ki, şair qarşıda "yox olmaqdan", "çıxışdan" danışarkən oxucunun xəyalında özünün uşaqlıq dövrünə səyahətindən daha çox, Azərbaycan xalqının şərəfli tarixi keçmişini, bu yollardakı uğur və uğursuzluğun bədii lövhəsini assosiativ yolla canlandırır:

Bilirdim Göylərdə qar var, yağış var,

Bilirdim yollarda eniş-yoxuş var,

Bircə bilmirdim ki, bu yer üzündə

Neçə "yox olmaq" var,

Neçə "çıxış" var

Anamın saçının qara vaxtları.

Əjdər Ol poeziyasına xas keyfiyyətlərdən biri həyata optimist baxışdır. Əslində poeziyanın özü nə qədər nikbin təxəyyülə əsaslanarsa, keşməkeşli dünyada olan əzablar içərisindəki işıqlı ideyaları əhatə edərsə, onda o, tərbiyəvi-estetik funksiyanı yerinə yetirməklə oxucunu pessimist ruhdan xilas etmiş olur. Belə ki, qəlblərə yol tapmağın əsas şərtlərindən biri insanı bu cəmiyyətə hazırlamaq, dövr edən ən acı gerçəkləri belə qaçılmaz bir zərurət kimi anlamaqdadır. Şair "Ömür" adlı şeirində bütövlükdə həyatı hər üzü ilə qəbul etməyi bacarmağı, uğuru ilə məğlubiyyətini, sevinci ilə kədərini vəhdət halında qavramağı yaşamağın əsas yolu kimi görür:

Adamsan də, incidərlər adamı,

O dünyadan haraylama atanı,

Alan yoxsa, dur, özün al qadanı,

Canım -gözüm, ömür elə budur, bu!

Dadına bax, gör nə şirin dadır bu!

Bir zamanlar eksiztensial fəlsəfənin müddəalarına əsaslanaraq həyatın mənasız olmasına, insanın xoşbəxtliyinin və ya bunun əksinin heç bir fərqi olmadığına inanan bir qrup cərəyan tərəfdarlarının ideyalarını tarix humanizm və insan varlığına məhəbbət nöqteyi-nəzərindən qəbul etmədi. Belə ki, sənətin funksiyası həyatın gözəl tərəflərini daha da romantikləşdirmək, onu insan gözündə ucaltmaq olduğu halda, eksiztensializm cərəyanı nümayəndələri, ümumiyyətlə, həyatda ürəkaçan heç nəyin olmadığını əsaslandıraraq insanların əhvali-ruhiyyəsini bədbinliyə kökləyirdilər. "Ömür" şeiri bu anlamda yüksək bədii-estetik meyarların məhsulu kimi insanı gələcəyə ruhlandırmaq, həyatı olduğu kimi anlamaq və sevmək gücünü özündə ehtiva edir.

Əjdər Olun "Yaşa" şeiri cəmi iki sətirdən ibarətdir:

- Ölərəm səninçün!

- Yaşa mənimçün!

Dialoq şəklində qurulan şeir də insanı yaşamağa səsləyir, problemdən çıxış yolu ölümdə yox, yaşamaqda görür. Ölümü ən ağır sınaq kimi qavrayan lirik qəhrəman öz sevgisinin böyüklüyünü və sədaqətinin davamlılığının sübutu kimi özünü qurban verməyə hazırdır. Lakin qarşı tərəf bu istəyi qəbul etmək istəmir; axı o da tərəfdaşından heç də geri qalmayan ülvi sevgini öz qəlbində yaşadır. Belə olan halda sevgilisinin yaşaması onunçün ən böyük mükafatdır.

Sabir Sarvan üçün vətən dar çərçivədə qəbul olunan, yalnız azərbaycanlıların yaşadıqları ərazı deyil. Etnik-coğrafi baxımdan geniş arealda məskunlaşmış bütün türklərin yaşayış yerləri hamının müqəddəs vətənidir və onun siyasi-mədəni birliyinin qorunması ən əsas vəzifədir. "Çaldıran ağrısı" şeiri isə qardaşın qardaşla - Sultan Səlimin Şah İsmayılla vuruşmasının ağır mənəvi sarsıntı ilə nəticələnməsinə etirazın lirik-emosional ifadəsidir və belə halın təkrarlanmaması üçün o, üsyankar şəkildə deyir:

Oyan gürzünə tarixin,

Çaxıl gözünə tarixin,

Tüpür üzünə tarixin,

Qoyma bu vərdiş yerisin.

Sabir Sarvan həyat həqiqətlərinə öz düşüncəsinə söykənərək fəlsəfi məzmun verir, mənəvi ilkinliyini itirərək əzəli görkəminə bənzəməməyin, süni rəngdəyişmənin insanı nə hala saldığını belə yığcam ifadə edir:

Heç kəs öz rəngində deyil,

Hamının donu görünür.

Mən duran yerdən baxanda

Hər şeyin sonu görünür.

İstəklərə uyğun olmayan dəyişmələri isə hər adam görməyə qadir deyil, bunun üçün yüksək insani dəyərlərə sahib olaraq şair "duran yerdən" cəmiyyətə nəzər salmaq lazımdır ki, hər şey öz rəngində görünə bilinsin.

Qoca Xalidin "Kövşən iyi" şeiri məna tutumuna, məzmun dərinliyinə görə diqqəti dərhal özünə cəlb edir. "Heç kəsin şeirilə dəyişik düşməz; Kövşən iyi gəlir şeirlərimdən",- deyən şair sənətdə orijinal yol tutduğunu vurğulamaqla bərabər, eyni zamanda, modernləşən dünyada süniliyin, məzmunsuz yeniliyin ilkin təbiiliyə, ənənəvi dəyər və meyarlara kölgə saldığını göstərir. Ulu keçmişin rəmzi kimi mənalandırılaraq hər bəndin sonunda adı çəkilən kövşən iyinin müasirləşmə prosesində necə də çətin sınaqlardan keçməsi şairi də həyəcansız buraxmır:

Düşmən sevincini duydum uzaqdan,

Bezdim dinləməkdən dost gileyini...

Süni ətirlərin artdığı vaxtda,

Sevən olacaqmı kövşən iyini?

Qoca Xalidin yaradıcılığından vətən mövzusu qırmızı xətlə keçir. Şair torpağına bağlı olduğuna görədir ki, hər hansı səfərə çıxmaq belə onu məsud edə bilmir; qısa müddətlik vətən ayrılığı belə onun qəlbində narahatlıq duyğusu yaradır. Bu hal bizim milli psixologiyamızın bünövrəsində dayanaraq folklordan gələn ünsür kimi şairin şeirinə xəlqilik məzmunu aşılayır. Məhərrəm Qasımlı yazır: "Folklorumuzda qürbətə dözümsüzlüyü əks etdirən örnəklərin çoxsaylılığı xalqımızda torpağa bağlılıq hissinin vətənə və yurda sevgi duyğularının güclü olmasını göstərən genetik-psixoloji keyfiyyətdir":

Bütün səfərlərdən məni az qala,

Həmişə saxlayar torpağa sevgim.

Ömrüm tükənsə də, tükənməz qalar,

Ağaca, budağa, yarpağa sevgim.

Qoca Xalid azadlıq ideyalarına da şeirlərində geniş yer ayırıb. O bunları obrazlı şəkildə, quş dili ilə ifadə edib. Vaxtilə Bəxtiyar Vahabzadə quş dili ilə muğamı müqayisə etmişdi və bu dili başa düşməyin çətinliyindən söz açaraq yazırdı:

Quş dilini bilmiriksə,

Günahkarmı o quşcuğaz?

...Dilindəki qəm səsinə,

Ürəyinlə sən qulaq as.

Qoca Xalid ustadın bu məsləhətinə əməl edir, öz yeni fikirlərini tamamilə yeni bir müstəviyə keçirir, oxucunu bildirçinlərin dili ilə öz azadlıq ideyalarına - "Günəşə səsləyir":

Hansı kövrək duyğunu?!

Ürəkdə bəsləyirlər?!

Eh, bəlkə də bu gecə

Bildirçinlər mənimtək-

Bu çöllərin adından

Günəşi səsləyirlər...

Ramiz Qusarçaylı poeziyasının da mövzuları rəngarəngdir, çoxçeşidlidir. Şair vətəndən də yazanda, dövrümüzün yaşantılarından da yazanda həmişə poetik sözün funksiyasına sadiq qalmış, çatdırmaq istədiyi mövzu və ideyanı bədiilik elementləri ilə zənginləşdirmişdir ki, fikirləri daha kəsərli və təsirli olsun, aydın anlaşılsın. "Namus" şeiri "mühasirə zamanı ermənilərin əlinə keçməsin deyə yeganə qızını güllələyən naçar atanın dediklərindən" qeydi ilə tarixi həqiqətə söykənir və şair öz ideyasını daha təsirli çatdırmağa, düşmənin qəddar obrazını yaratmağa nail olur.

Əl saxla, xain balası,

Qoy namusumu basdırım.

Sözümün ağı, qarası,

Bircə qızımı basdırım.

Haqqında bəhs etdiyimiz şairləri birləşdirən onların əsərlərindəki mövzu və ideyanın bir-birini tamamlaması, yaşadıqları və müşahidə etdikləri hadisələrin bədii şəkildə inikasıdır. Bu şairlər bir dövrün, bir ədəbi cərəyanın nümayəndələri kimi fəaliyyət göstərir, eyni metod və üslubda özlərinə məxsus fərdi poetik düşüncələri ilə müstəqillik dövrü poeziyamızı zənginləşdirirlər.

Famil MƏDƏT

AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı

525-ci qəzet.- 2015.- 4 noyabr.- S.8.