"Görülən işlər qalacaq"

"Hikməti-dünyavü mafiha bilən arif degil, Arif oldur, bilməyə dünyavü mafiha nədir".

Məhəmməd Füzuli

Təmkinli görünüşü, müdrik düşüncələri, xeyirxah və mehriban xasiyyəti ilə həmkarlarından fərqlənən Arif Əmrahoğlu geniş erudisiyaya, mükəmməl biliyə və dərin analitik zəkaya malik səmimi insan, nüfuzlu ziyalı idi. Onunla fərqli məclislərdə isti, səmimi görüşlərim, eyni tədqiqat ocağında sıx təmaslar yaddaşımda unudulmaz izlər buraxıb, xoş təəssüratlar yaradıb. Birgə şəkillərimizin bolluğuna baxmayaraq o mənim yaddaşıma Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun dəhlizində, əlində siqaret, dərin düşüncələrə dalmış vəziyyətdə həmişəlik həkk olunub.

Əslində ilk dəfə 30 il əvvəl onu eyni məkanda və eyni məqamda görmüşdüm, sadəcə olaraq onda bir-birimizi yaxından tanımırdıq. Görüşlərin birində onunla tanış oldum. Geniş alnına səpələnmiş qara, qalın saçlarını barmaqları ilə arxaya darayaraq özünü təqdim etdi: - Arif.

O vaxtlar (Ötən əsrin səksəninci illərinin ikinci yarısı) Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun divarları arasında ciddi elmi polemikaların, ədəbi mübahisələrin qızğın dövrü idi... Əziz Mirəhmədov, Mirzə İbrahimov, Kamal Talıbzadə, Yaşar Qarayev, Əkbər Ağayev, Kamran Məmmədov, Qasım Qasımzadə, Arif Hacıyev, Atif Zeynallı, Arif Abdullazadə, Əflatun Saraçlı, İslam Ağayev, Vaqif Arzumanlı və digər görkəmli ədəbiyyatşünasların ardınca instituta yeni və gənc qüvvələr gəlmişdi. Ədəbi ehkamlara, elmi doqmalara qarşı barışmaz mübarizə aparan, ədəbiyyatın təəssübünü çəkən istedadlı tənqidçilərdən Vilayət Quliyev, Teymur Kərimli, Nizaməddin Şəmsizadə, Şirindil Alışanlı, Muxtar İmanov, Kamran Əliyev, Zaman Əsgərli, Samir Kazımoğlu, Vəli Nəbiyev və başqaları ilə eyni mücadilə meydanında Arif Əmrah oğlu Məmmədov da özünəməxsus yer, mövqe və rəğbət qazanmışdı.

O, Gürcüstanda dünyaya gəlmiş, həyat yolu gənclik şəhəri olan Sumqayıtın tikinti meydançalarından keçmiş, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filolofiya fakültəsini bitirmişdi (1973-1978). Bədii yaradıcılığa nəsrlə başlasa da, ədəbi tənqidin cazibəsindən həmişəlik çıxa bilməmişdi. 1979-cu ilin aprel ayının 16-da AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində baş laborant kimi elmi fəaliyyətə başlayan Arif Əmrahoğlu burada çalışdığı on bir il müddətində aparıcı elmi işçi vəzifəsinədək yüksəldi, 1984-cü ildə "Klassik Azərbaycan nəsrində təhkiyə məsələləri (XIX əsrin ikinci yarısı)" mövzusunda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün müvəffəqiyyətlə dissertasiya müdafiə etdi.

Onun 80-ci illərdə nüfuzlu qəzet və jurnallarda çap etdirdiyi elmi məqalələrdən "Axundovşünaslığa yeni töhfə" (1981), "Qutqaşın tərlanı" (1981), "Nizami haqqında yeni tədqiqat" (1981), "Öyrənildikcə öyrənilən ədib" (1982), " Sənət adından - sənət naminə" (1983), "Söz ürəyi tərpədəndə" (1984), "Nəsr və zaman" (1985), "Ədəbi-bədii tənqid və ədəbiyyatşünaslıq" (1985), "Cahan şah Həqiqi" (1985), "İbrahim Tahir" (1986), "Klassiklər, müasirlər - tənqidçi mövqeyi" (1987), "Aldanmış kəvakib"də mifik dünyagörüş" (1987), "Tənqidin gücü və gücsüzlüyü" (1987), "Tənqidin qayğıları və tənqidə qayğılar" (1988) və digər oxucu diqqətini cəlb edən əsərlərinin natamam siyahısı onun elmi maraq dairəsinin nə qədər geniş coğrafiyaya malik olduğunu təsdiqləyir.

Müsabiqə yolu ilə 6 mart 1990-cı ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin elmi işlər üzrə direktor müavini seçilən Arif müəllim ağır şəraitdə, keçid dövründə milli-mənəvi irsin təbliği istiqamətində təkrarsız tədbirlər planı həyata keçirmiş, elmi məqalələr məcmuəsi, toplular və arxiv materialları əsasında kitablar nəşr etdirmişdir. Ona həvalə olunan işlərə məsuliyyətlə, yaradıcılıq coşğusu ilə yanaşan Arif Əmrahoğlu peşəkar təşkilatçı və ictimai xadim idi. Təsadüfi deyildir ki, Sovet rejiminin çöküşündən və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra o Prezident Aparatının Milli Siyasət Məsələləri üzrə Dövlət Müşaviri xidməti ekspert qrupunun baş mütəxəssisi vəzifəsinə işə dəvət olundu (1993, 24 iyun) və altı ilə yaxın bir müddətdə (1999, 11 mart), bu məsul vəzifədə dövlətçiliyə, milli istiqlal məfkurəsinə ləyaqətlə xidmət göstərdi.

Arif Əmrahoğlunun ilk monoqrafiyası - "Nəsrin poetikası" (XIX əsrin II yarısı) adlı kitabı 1990-cı ildə "Elm" nəşriyyatında işıq üzü gördü. Müəllif M.F.Axundzadənin "Aldanmış kəvakib", C.Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları", N.Nərimanovun "Bahadır və Sona", S.M.Qənizadənin "Məktubati-Şeyda bəy Şirvani", M.Ə.Talıbovun "Kitab yüklü eşşək" və Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" əsərləri əsasında təhkiyə üslubunun strukturunu araşdırmış, XIX əsr epik nəsrinin poetikasını ciddi tədqiq və təhlil etmişdir.

1997-ci il oktyabr ayının 29-dan ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi vəzifəsində çalışan və Bakı Dövlət Universitetində "Türk xalqları ədəbiyyatı"ndan dərs deyən filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, 2006-cı ildən dosent Arif Əmrahoğlu bir sıra dərslik və monoqrafiyaların müəllifidir. Onun "Sözə inam sabahımızdır" (1999), "Epik sözün bədii gücü" (2000), "Türk xalqları ədəbiyyatı" (2009), "Ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız" (2010), "Türk mifologiyası və Türk xalqları ədəbiyyatı" (2011), "Mən xoşbəxtəm ki, anlamağa qadirəm" (2012), "Mirzə Fətəli Axundzadənin söz dünyası" (2013), "Mədəniyyət gücdür" (2013) və b. kitabları, 300-dən çox elmi məqaləsi ədəbiyyatşünaslığımızın aktual problemlərini, ədəbi prosesi və ədəbiyyat tarixi məsələlərini özündə əks etdirən sanballı tədqiqat əsərləridir.

Arif Əmrahoğlunun görkəmli ədəbiyyatşünas, istedadlı tənqidçi, peşəkar tərcüməçi kimi yetişməsində şübhəsiz ki, onun ilk dəfə elmi fəaliyyətə başladığı və 11 il çalışdığı Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun xidmətləri danılmazdır. 90-cı illərin sonlarına yaxın institutun direktoru, professor Yaşar Qarayev altıcildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kitabının hazırlıq prosesini sürətləndirmək üçün bir sıra mütəxəssisləri əməkdaşlığa dəvət etdi. Həmin ərəfədə - 1998-ci ilin oktyabrın 1-dən isə Arif müəllim institutun Tarixi poetika şöbəsinə yarımştat böyük elmi işçi vəzifəsinə qəbul olundu. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin 4-cü cildinin redaksiya heyətinə üzv seçilən A.Əmrahoğlu bu sahədə yaradıcılıq fəaliyyətini daha da genişləndirdi.

2009-cu ilin yanvar ayında akademik Bəkir Nəbiyevin təşəbbüsü ilə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsi açıldı və yeni yaradılmış qurumun rəhbərliyinə Arif Əmrahoğlu gətirildi. Tezliklə Arif müəllimin yeni yaradılmış şöbədə çoxşaxəli yaradıcılıq və təşkilatçılıq qabliyyəti özünü büruzə verdi. 20 nəfər əməkdaşın, elmlər və fəlsəfə doktorlarının fəaliyyət göstərdiyi şöbənin "Türk xalqları ədəbiyyatı" adlı elmi məqalələr məcmuəsi təsis edildi və ilk sayları oxuculara ünvanlandı. Şöbənin elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Türk xalqları ədəbiyyatının inkişaf tarixi üçün səciyyəvi olan ortaq ədəbi-mədəni, bədii-estetik, nəzəri-fəlsəfi problemlərin, qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələrin - türk sufizmi: tarixi ənənəsi, inkişaf meylləri, ortaq və fərqli cəhətləri; türk xalqları ədəbiyyatında divan ədəbiyyatı; türk xalqlarının yazılı ədəbiyyatının formalaşmasında folklorun, xalq şeiri ənənələrinin, aşıq poeziyasının rolu və əhəmiyyəti; etnik mövcudluq uğrunda mübarizə, etnik şüurdan milli şüura keçid və türk xalqları ədəbiyyatının özünəməxsusluqları; XIX əsr türk xalqları ədəbiyyatında yeni mərhələ kimi: tarixi ədəbi ənənələr və müasir növlər, janrlar, maarifçilik və cədidizm; XX əsr türk xalqları ədəbiyyatının inkişaf meylləri, görkəmli şair və yazıçıların həyat və yaradıcılıqlarının və s. araşdırılması məsələləri gündəmə gətirildi və elmi-tədqiqat mövzuları kimi fərdi iş planlarına daxil edildi. Arif Əmrahoğlunun rəhbərliyi ilə şöbənin əməkdaşları beynəlxalq elmi konfranslarda məruzələr edir, nəşr olunan yeni-yeni monoqrafiyaları ilə institutun elmi həyatında bir canlanma yaradırdılar.

Çalışdığımız şöbələr üzbəüz otaqlarda yerləşdiyi üçün Arif müəllimlə tez-tez görüşür, hal-əhval tuturdum. 2012-ci ilin fevral ayı idi. Türkiyəyə elmi konfransa dəvət almışdım. İstanbuldan ona nə alıb gətirməyimi arzuladığını Arif müəllimdən soruşdum. Bir anlıq fikrə getdi. Dedi ki, Asif, böyük türk ədəbiyyatşünası Əhməd Kabaklının beş cildlik "Türk ədəbiyyatı" tarixini tapıb gətirə bilsən məni çox sevindirmiş olarsan. İstanbulda olarkən Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin başkanı Sərvət Kabaklı ilə görüşdüm. O, mənə hər cildi 800-900 səhifədən ibarət olan Əhməd Kabaklının beş cildlik "Türk ədəbiyyatı"nı bağışladı. Türkiyədən Bakıya qayıdan kimi İnstituta tələsdim. Arif Əmrahoğlu şöbənin iclasını keçirirdi. Kitabları ona təqdim edəndə sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Mənə dedi ki, Asif, səni harada görsəm iki söz deyəcəm: “Salam, sağ ol. O "sağ ol" bu kitablara görə olacaq. Bu hədiyyən mənim üçün çox dəyərli və unudulmazdır”.

Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri Arif Əmrahoğlunun təşəbbüsü, əməkdaşların fəal iştirakı ilə 2013-cü ildə "Yaşayan Yunus İmrə" adlı beynəlxalq elmi konfransa ciddi hazırlıq işləri gedirdi. Mövzu bir neçə dəfə İnstitutun Elmi Şurasında müzakirə olundu. 2013-cü ilin dekabrın 9-da AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun ev sahibliyi etdiyi beynəlxalq elmi konfransa Türkiyə Cümhuriyyətinin Azərbaycandakı Səfirliyi, TİKA, Yunus Əmrə Türk Kültür Mərkəzi və xarici ölkələrdən dəvət olunmuş görkəmli elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri qatılmışdılar. Şübhəsiz ki, "Yaşayan Yunus İmrə" beynəlxalq elmi konfransı yüksək səviyyədə keçirildi. Bu tədbir ilk növbədə Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin uğuru idi. Ertəsi günü Arif müəllimi dəhlizdə qayğılı, siqaretçəkən durumda gördüm. Dərin düşüncələrə dalmışdı... Yaxınlaşıb uğurlu beynəlxalq səviyyəli tədbir keçirdiyi üçün təbrik etdim. "Görülən işlər qalacaq" - deyib bir narahatçılığını büruzə verdi. Həkimlərin onu ciddi müayinə və müalicə olunmağa təkid etdiklərini bildirdi. Getməməyinin səbəbini soruşduqda Yazıçıların qurultayından sonra müalicəyə başlayacağını söylədi. Cəhd göstərsəm də onu fikrindən daşındıra bilmədim. Ertəsi gün isə eşitdim ki, Arif müəllim ərizə yazaraq Ədəbiyyat İnstitutundan gedib. Doğrusu bu xəbər məndə acı təəssüf hissi doğursa da, güman etdim ki, o, müalicə ilə əlaqədar bu qərarı qəbul edib. Bir gün Yazıçılar Birliyində onu öz iş masasının arxasında gördüm. Narahatçılığını gizlətsə də, sağlamlığında ciddi dəyişiklik müşahidə olunurdu.

Çox keçmədi Bakıdakı Milli Onkologiya Mərkəzində müalicə aldığını mənə dedilər. Görüşmək üçün zəng etsəm də, evdə olduğunu, səhhətinin yaxşılaşdığını bildirdi. 2014-cü ilin iyunun 17-də Yazıçılar Birliyinin XII qurultayı Arif Əmrahoğlusuz keçdi. Lakin qurultay nümayəndələri onun AYB-ın katibi seçilməsinə yekdilliklə səs verdilər. Qurultaydan sonra da Arif müəllimlə görüşmək cəhdlərim uğursuz alındı. Bir gün səfir Vilayət Quliyev Budapeştdən zəng vuraraq Arif Əmrahoğlunun mədə xərçəngindən əziyyət çəkdiyini deyəndə təəccübləndim. Şişirdilmiş məlumat olduğunu bildirsəm də, narahatçılığım artdı. İyulun 18-də Milli Onkologiya Mərkəzinə gedərək telefonuna zəng vurdum, həyat yoldaşı Təranə xanım cavab verdi.

Həkimlərin onunla görüşə icazə vermədiyini bildirdi. Çətinliklə də olsa icazə alıb Arif Əmrahoğlunun müalicə olunduğu otağa qalxdım. Özü yatsa da, professor Zaman Əsgərli və qızı Günel xanım yanında idi. Asta səslə qızından nə vaxtdan yatdığını soruşdum. Bu zaman Arif müəllim gözlərini açdı. Elə bil gəldiyimi duyub, səsimi eşitdi... Qızı sevinclə "Ata!" - deyib üstünə atıldı. Təəssüf ki, bu sevincli məqam uzun sürmədi. Arif müəllim yenə gözlərini yumub ağır-ağır nəfəs almağa başladı. Bu, Arif müəllimlə son "görüşümüz" idi. O vədinə əməl edərək "Salam, sağ ol"unu gözlərini açıb-yummaqla bildirmişdi... Xəstəxanadan kədərli düşüncələrlə ayrıldım. Bir gün sonra - iyulun 19-da isə onun vəfatı dostlarının, elmi-ədəbi ictimaiyyətin qəlbində acı göynərtiyə çevrildi.

Bir neçə aydan sonra, oktyabrın 28-də dostları Arif Əmrahoğlunun 60 illiyini AYB-ın Natəvan klubunda "Yarımçıq ömrün yarpaqları" (2014) adlı məqalələr toplusunun təqdimatı ilə müəllifsiz qeyd etdilər.

Arif Əmrahoğlu Azərbaycan elmini xarici ölkələrdə yüksək professionallıqla tanıdır və təmsil edirdi. Onun elmi məqalələri ABŞ, Rusiya, Türkiyə, İran, Gürcüstan, Litva və başqa ölkələrdə nəşr olunub. Türkiyədəki Qazi Universitetinin "Türk dünyasına xidmət ödülü"nə layiq görülüb. "Dialoq Avroasiya" uluslararası dərgisinin redaksiya heyətinin üzvü idi.

Bu gün görkəmli ədəbiyyatşünas, tənqidçi, tərcüməçi Arif Əmrahoğlu haqqında düşünərkən onun dediyi "Görülən işlər qalacaq" kəlamını xatırlamamaq mümkün deyil. Böyük əminliklə vurğulamaq olar ki, onun ədəbiyyat tariximiz, ədəbi tənqidimiz üçün gördüyü mühüm işlər həmişə qalacaq, yaşayacaq, müəllifini - unudulmaz Arif Əmrahoğlunu əbədi yaşadacaq.

Asif Rüstəmli

525-ci qəzet.- 2015.- 5 noyabr.- S.8.