Azərbaycanın orta əsrlər tarixinə dair yeni tədqiqat

Şərqşünas alim, tarix elmləri doktoru Nərgiz Əliyevanın yenicə çapdan çıxmış "Azərbaycanın elmi-mədəni mühitinin öyrənilməsində ərəbdilli ədəbiyyatın rolu (XI-XIII əsrlər)" monoqrafiyası Azərbaycan tarixşünaslığında az toxunulmuş sahə olan orta əsrlər Azərbaycan şəhərlərinin ziyalı mühitinə həsr olunub.

Kitabda dövrün elmi mühitini formalaşdıran görkəmli xadimlərin elmi fəaliyyətinin öyrənilməsində rolu olan XI-XIII əsrlər ərəbdilli müəlliflərin - Siləfinin "Mucəm əs-Səfər", İbn Makulanın "əl-İkmal", İbn Nöqtənin "ət-Təqyid", İbn Sabuninin "Təkmilə əl-İkmal lil-İkmal" əsərləri ilk dəfə elmi tədqiqata cəlb edilərək kompleks şəkildə araşdırılıb. Eyni zamanda monoqrafiyanın müəllifi bu mənbələrdəki məlumatlara istinadən tarixi, tarixi-coğrafi və digər ərəbdilli mənbələrə, yerli və xarici ölkə alimlərinin əsərlərinə, eləcə də arxeoloji, numizmatik və epiqrafik materiallara müraciət olunmaqla Azərbaycan ərazisində ərəb-müsəlman mədəniyyətinin yayılması problemi tədqiq edib.

Şəhərin intellektual mühitini formalaşdıran şəxsiyyətlər və onların əsərləri haqqında bütöv təsəvvürün yaradılması, həmçinin Azərbaycanın Yaxın və Orta Şərqin müxtəlif mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından ərəbdilli bioqrafik mənbələrin təhlili xüsusi önəm daşıyır. Misilsiz əhəmiyyəti olan bu mənbələri tədqiq etmədən Azərbaycanın o dövrdəki mədəni- mənəvi həyatının öyrənilməsi mümkün deyildir. Odur ki, dövrün mədəniyyətinin daşıyıcıları olan ziyalılarımızın ümummüsəlman mədəniyyəti kontekstində rolunun aşkarlanmasında ərəbdilli bioqrafik əsərlərin misilsiz əhəmiyyəti vardır.

Monoqrafiyanın mühüm istiqamətlərindən biri tarixşünaslığımızda bəhs edilən dövrün ziyalı mühitinə toxunan tədqiqat əsərlərinin obyektiv elmi nöqteyi-nəzərdən tənqid olunmasıdır. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, Sovet hakimiyyəti dövründə islam və islam mədəniyyətinə münasibət, bu sahədə aparılan elmi tədqiqat əsərləri obyektivlikdən uzaq olmuşdur. Bəzən islam mədəniyyətinə aid, o cümlədən, islam dinindən bəhs edən mənbələr tədqiqata cəlb olunmur, ya da tarixə aid kitablar yazılarkən bu mövzunun üzərindən sükutla keçilirdi.

Nərgiz Əliyevanın orta əsrlər Azərbaycan tarixinə dair yeni əsərinin maraqlı cəhətlərindən biri də Azərbaycanda islamlaşmanın və islam elmi mühitinin mərhələşdirilərək hər dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərini, islamın və islam elmi mühitinin yayılmasına təsir göstərən hadisə və istiqamətlərin verilməsidir. Əsərdə raşidi xəlifələr, sərkərdə və yerli hakimlərin islamlaşma və islam mədəniyyətinin təbliğ olunması yönündə apardığı siyasət təhlil olunur, müqayisə aparılaraq onların arasında bu baxımdan fərqlənənlər üzə çıxarılır.

Müəllif tarixşünaslığımızda ilk dəfə olaraq Səmani, İbn Makula, Siləfi, Hakim Nişapuri, Daraqutni və Yaqut Həməvi kimi ərəbdilli müəlliflərin bioqrafik janrdakı əsərlərini müqayisəli şəkildə təhlil edərək azərbaycanlı alimlər haqqında səhih məlumatlar üzə çıxarmışdır. Məsələn, Səmaninin "Kitab əl-Ənsab" əsərində 120, İbn Makulanın" əl-İkmal" və İbn Nöqtənin "ət-Təqyid" əsərlərində 60-dan çox azərbaycanlı ziyalıdan söz açılır.

Monoqrafiyanın müəllifi Azərbaycanda islam elmi-mədəni mühitinin yaranıb təşəkkül tapması prosesinə toxunaraq qeyd edir ki, islamlaşmanın ilk mərhələsində qəbul edilmiş islam dini yalnız müəyyən vaxt keçdikdən sonra öz mədəni təsirilə həqiqi inam kimi mənimsənilmiş, tam əqidəyə çevrilmişdir. Məhəmməd peyğəmbər və onun ardıcılları yeni dini etiqadın əqidədə tam möhkəmlənmədiyi dövrdə bu dinin təbliğində və onu qəbul edənlərlə ehtiyatlı olmağı tövsiyə edirdi. Burada ərəb dilinin öyrənilməsi məcburiyyətini ortaya çıxaran səbəblər və tədricən bu dilin hakim dilə çevrilməsinə şərait yaradan amillər araşdırılır. Tədqiqatçı göstərir ki, xəlifə Əbdülməlikin hakimiyyəti illərində (685-705) Azərbaycanda dil siyasəti yerli ziyalıların öz xalqından çıxmış imtiyazlı təbəqəsinin formalaşmasına əlverişli şərait yaratdı. Bu imtiyazlı təbəqəyə daxil olan məvali şairləri təmiz müsəlman adları ilə yazıb yaradırdılar. İbn Quteybənin "əş-Şeir vəş-Şüəra" əsərində söz açdığı azərbaycanlı şairlər - Musa Şəhəvat, Əbul-Abbas Əma, İsmayıl ibn Yəsar VII əsrin axırları-VIII əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmışlar.

IX əsrin əvvəllərində xilafətin mədəni-dini həyatı xüsusilə inkişaf edir, özünün çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. Mövcud elmi ədəbiyyatın xarici dillərdən ərəbcəyə tərcümə olunması da elmin və mədəniyyətin inkişafına təkan verirdi. Müəllif monoqrafiyada qeyd edir ki, hələ xəlifə Harun ər-Rəşidin hakimiyyəti dövründə (786-809) Bağdadda təsis edilmiş, elm və mədəniyyətin inkişafına daha böyük imkanlar yaratmış elmi mərkəzlərdə ərəb dilinə tərcümə olunmuş əsərlər Azərbaycanda da yayılmışdı.

XI əsrdə Səlcuq sultanlarının Arranın paytaxtı elan olunan Gəncədəki elmi məclisində İbn Makula kimi hörmətli alimin iştirak etməsi, onun Gəncə kitabxanasının mühafizi Əbülfəzl Xodadad ibn Asim ibn Bəkran Nəşəvinin hədislərini dinləməsi barədə məlumat ilk dəfə olaraq aşkarlanır. Misirdən Yaxın və Orta Şərqin, o cümlədən, Arran və Azərbaycanın şəhərləri arasında mədəni inkişaf səviyyəsinə görə seçilən Gəncəyə səyahət edən "Mucəm əs-Səfər"in müəllifi Əbu Tahir Siləfi şəhərdə olarkən buraya gəlmiş bir sıra alimlərlə görüşmüş, onlardan bəzilərinin nəql etdikləri hədisləri dinləyərək bu alimlər və onların isnadları haqqında yeni məlumat toplamışdır. Müasir oxucu "Mucəm əs-Səfər" əsərinə əsasən Gəncədəki Nizamiyyə mədrəsəsi və onun müəllimləri haqqında ilk dəfə olaraq məlumat əldə edir. Bərdə və Gəncə ilə yanaşı, Yəzidiyyə (Şamaxı), Nəşavə (Naxçıvan), Səlmas, Xoy və digər şəhərlərin elmi-mədəni həyatı haqqında ilk dəfə aşkarlanan məlumatlar tədqiqatı daha da zənginləşdirir.

Kitab Azərbaycanda islam elmi mühitinin təşəkkül tapmasında böyük rolu olmuş tədris müəssisələri, burada çalışan azərbaycanlı alimlərin fəaliyyətinə işıq salır, bu tipli mədrəsələr və onların müəllimləri haqqında xeyli yeni məlumat ortaya qoyur. Əsərdən çıxarılan elmi nəticələr belə deməyə əsas verir ki, Yaxın və Orta Şərq xalqları ilə birlikdə azərbaycanlı alimlərin aparıcı qüvvələrinin böyük bir hissəsinin formalaşmasının başa çatmasında Nizamiyyə mədrəsələrinin çox mühüm rolu olmuşdur.

Təqdirəlayiq haldır ki, müəllif monoqrafiyanı ərsəyə gətirmək üçün 500-ə yaxın mənbə və elmi ədəbiyyatı araşdırmışdır. Yeni tədqiqat milli mədəniyyətimizin tarixini hərtərəfli öyrənmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. "Azərbaycanın elmi-mədəni mühitinin öyrənilməsində ərəbdilli ədəbiyyatın rolu (XI-XIII əsrlər)" monoqrafiyası Azərbaycan tarix elminə layiqli töhfədir.

Teymur BÜNYADOV

525-ci qəzet.- 2015.- 11 noyabr.- S.6.