Keçmişə boylanmaq ehtiyacı

YAZIÇI-DRAMATURQ ƏLİ ƏMİRLİYƏ AÇIQ MƏKTUB

Əziz qardaşım Əli!

Sənin "Azərbaycan" jurnalının oktyabr nömrəsində çap etdirdiyin "Ağdamda nəyim qaldı?" avtobioqrafik romanını, demək olar, birnəfəsə oxudum. Etiraf edim ki, burada "oxudum" ibarəsi, sənin romanını oxuduğum anlardakı ovqatımı heç də özündə tam əks etdirmir. Sənin səmimi, özü də koloritli, Qarabağ qoxulu xatirələrin istər-istəməz məni də Ağdamlı günlərimə qaytardı, həm bolluca duyğulandırdı, həm də ifrat dərəcədə güldürdü. Yazırsan ki, "keçmişə boylanmağı sevmirəm, gələcəyə də heç vaxt möhtəşəm planlar qurub, arzular sorağında olmuram". Əlbəttə, heç bir etirazım yoxdur. Amma düşünmürəm ki, "keçmişə boylanmağa" hacət yoxdur, var! Axı hər bir insanın keçmiş yaşantıları onun dışında yox, özündə, içində, yaddaşındadır. Yaddaş isə adi bir sözdən oyanır, canlanır, ləpələnir, yatmış duyğular, hisslər üzə çıxır, nə vaxtsa yaddaşının "künc-bucağından" boylanıb çəkilir.

Əslində səni avtobioqrafik roman yazmağa təhrik edən, çox-çox illər öncə Ağdamda qoyub gəldiyin (əgər qoyub gəlmək mümkünsə!), zaman-zaman qövr eləyən keçmişindi.

Səninlə tanışlığımızın yaşı kifayət qədər çox olsa da, xatirə-romanını oxuyanda anladım ki, uşaqlıq və yeniyetməlik, o dövrkü mühitin, valideynlərin haqqında, əslində, xəbərsizəmmiş.

Bir oxucu kimi xatırladım ki, memuar ədəbiyyatını, görkəmli tarixi şəxsiyyətlər haqqında avtobioqrafik əsərləri çox sevirəm. Çünki bu əsərlərdə bəzəmə, şişirtmə olmur, əsasən, hər bir hadisə, əhvalat olduğu kimi təsvir olunur. Bildiyin kimi, rus və Qərb ədəbiyyatında bu janrda yazılmış əsərlərin sərhədləri aşmış çoxlu nümunələri vardır. Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatında diqqəti cəlb edən ədəbi memuarlar barmaqla sayılacaq qədər azdır. Bəlkə də, bu qıtlığın başlıca səbəbi bizim mentalitetimizlə bağlıdır. Şifahi nitqimizdə nəsil-kökümüz, valideynlərimiz və ətrafdakılar haqqında yeri gələndə hər şeyi bütün çılpaqlığıyla danışırıq, lətifələr qoşmaqdan belə çəkinmirik, ancaq elə ki, olmuşları qələmə alırıq, vəziyyət dərhal qəlizləşir. Qohum-əqrəba bu qələmə alınıb əbədiləşmiş memuara, avtobioqrafik əsərə qısqanc, bəzən isə əsəbi, qərəzli münasibət bəsləyir. Səbəb sadədi - hamı yazılmış xatirə ədəbiyyatında özünü qəhrəman, qüsursuz görmək istəyir, təbiətindəki naqisliyi, ziddiyyətləri, ikiliyi görmək istəmir. Bu baxımdan memuar ədəbiyyatımızın bolluğundan danışa bilmərik. Əlbəttə, bu sahədə cəsarət göstərən yazıçılarımız da var. Cəlil Məmmədquluzadənin "Xatıratım", Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Bir cavanın dəftəri", "Həyatımın 20 ili", Həmidə xanım Cavanşirin "Xatirələrim" əsərlərini məmnunluqla xatırlamalıyıq. Bu müəlliflər həyatlarında, talelərində iştirak etmiş doğmaları, tanışları barədə çəkinmədən, hər şeyi olduğu kimi qələmə almışlar. Onsuz da bu dünyada nə gizli qalır ki... Ələlxüsus da tanınmış adamların həyatı.

Əzizim Əli müəllim, sən də uzun illərdən sonra özündə cəsarət tapıb uşaqlıq və yeniyetməlik dövründən, valideynlərindən, qohum-qonşudan bəhs edən maraqlı bir xatirə-roman yazmısan. İllərlə içində gəzdirdiyin, səni ağrıdan, incidən kədəri, fərəhsiz keçən uşaqlıq və yeniyetməlik çağını, nəhayət, avtobioqrafik romanınla ictimailəşdirmisən. Bəlkə də, romanında bəhs etdiyin bir çox məqamları yazıya köçürmək üçün zaman gərəkmiş.

Yadımdadır ki, sənin 1991-ci ildə yazdığın "Ölü doğan şəhər" romanını 1997-ci ildə mənim baş redaktoru olduğum "Gənclik" nəşriyyatının planına salmışdıq. Təəssüf ki, nəşriyyatın maliyyə vəziyyəti ağır olduğundan romanın nəşri çox ləngidi. Bir gün nəşriyyata gəlib dedin ki, istəyirəm kitabı Xanlaroğlu imzası ilə nəşr edəsiniz. Mən başa düşdüm ki, bu romanda təsvir etdiyin hansısa əhvalatamı, hadisəyəmi, prototipəmi görə kimisə incitmək istəmirsən. Baxmayaraq ki, kitabın əvvəlində oxucuya belə bir ismarış göndərmişdin: "Hörmətli oxucum, bu kitabdakı surətlər, hadisələr və şəhər, təbii ki, mənim yazıçı təxəyyülümün, fantaziyamın məhsuludur. Burada prototiplər axtarmağını, oxşar hadisələrlə, tanış məkanlarla eynilik gəzməyini istəməzdim".

Sənin romanın xeyli gec, 1999-cu ildə Xanlaroğlu imzası ilə yox, Əli Əmirli imzası ilə nəşr olundu. Mən onda bilmədim ki, Xanlar sənin doğmaca atan olub.

Xatirəndən bəlli olur ki, Ağdamın Novruzlu kəndində, Boccalı məhəlləsində Xanlar kişinin dörd qız övladından sonra dünyaya gəlmisən. Dörd bacının balaca qardaşı kimi ailənin ərköyünü olmusan. Lakin sən yeddi yaşında olanda bütün Qarabağda Artist Mamed ayaması ilə tanınan, hörmət, izzət sahibi Məmməd Əmirovun təzə, özü də övladı olmayan xanımıyla sizə gəlməsi ilə sənin ərkəsöyünlüyünə son qoyulur. Mamed müəllimin zövcəsinin səndən xoşu gəlir və səni oğulluğa götürüb Ağdama, evlərinə aparmaq istəyir. Mamed müəllim arvadının sözünü yerə salmır və səni anandan - doğmaca bacısı Sitarə xanımdan istəyir. İndiki əxlaq prinsipimizlə yanaşsaq, Sitarə xanım sevimli qardaşına qətiyyətlə "yox" deməliydi, "yox", ən azından ona görə ki, qardaşının yetkin yaşlı oğlu vardı, övlad həsrətlisi deyildi. Ancaq söhbət 50-ci illərdən, başqa bir mənəvi-əxlaqi dəyərlərin hökm sürdüyü, hörmətli-izzətli qardaşa sayğı dolu çağdan gedir və Sitarə xanım heç bir tərəddüd etmədən razılıq verir və üstəlik "Saa mənim canım da qurbandı!" - deməyi də unutmur.

Mamed müəllim səni Ağdama, evinə gətirir və özünün dediyin kimi, bununla da uşaqlıq həyatın bitir. Nə gizlədim, məni içdən ağrıdan da sənin uşaqlığının belə gözlənilmədən "bitməsidir". Halbuki uşaqlıq elə o yaşdan başlayır. Çünki sən həmin çağdan doğmaca atan Xanlar kişinin yox, Papa dediyin Mamed müəllimin oğlu kimi böyüdün və onun soyadını daşıdın. Əlbəttə, indiki yaşında səni qınayıb demək olar ki, Əli, qardaş, niyə onda ağlayıb-bağırıb, "atamı-anamı istəyirəm!" - deyə həşir qoparmamısan? Amma dərhal da fikrimdən daşınıram ki, o yaşda uşaq çox şeyin fərqində olmur, nədənsə xoşu gəlir, nədənsə hürküb çəkinir, qapalı olur.

Qardaşım, insan xisləti nə qədər mürəkkəbdir! Anan Sitarə xanım, artıq əmi deyə müraciət etdiyin Xanlar kişi sənin xiffətini çəkirlər. Doğmaca anan kənddən Ağdama bazarlığa gələndə girəvələyib: "Ə, qorxub-eləmə, saa pis baxırlarsa de, bu saat aparım səni evimizə" - deyər, amma sən dayı evindəcə güzəranından razı olmasan da, onların ürəyinə xal salmırsan. Çünki başa düşmüsən ki, Papa dediyin dayın Mamed müəllim ananın "uman və güman yeriydi".

Ax, Əli bəy, mən sənin çox ustalıqla təsvir elədiyin o Dəyirman həyətində necə də tədricən böyüdüyünü, balaca çiyinlərinin, əslində, sənə yad-yabançı olan ailə qayğıları altında ağrıyıb-sızladığını, valideyn sığal-tumarına tamarzı qaldığını, əyin-baş sarıdan çəkdiyin korluğu, daim ürəyinlə danışdığını, ürəyindən keçənləri bölüşdürməyə həmsöhbət, simsar tapmadığını incədən-incə duyuram və istər-istəməz kövrəlirəm.

Əli bəy, heyrət edirəm ki, Dəyirman həyətinin təsvirində bu həyətdə yaşayan azərbaycanlı, erməni, cuhud ailələrinin bir-birinə münasibətlərini necə də bütün aydınlığı, koloriti ilə illərin ardından bu günə gətirə bilmisən? Bu həyətin və həyətdəki insanların təsvirində yazıçı Əli Əmirli ilə dramaturq Əli Əmirli çəkici zindana eyni ahənglə vurur. Dialoqların sərratlığı, canlılığı heyrət doğuracaq qədər təbiidir. Sən yaşlı qarabağlıların - nənənin, dayının, eləcə də erməni və başqa tiplərin bir-birindən fərqlənən danışıq tərzini, ədalarını, özlərinə məxsus söyüşlərini belə, necə də yadında saxlaya bilmisən. Etiraf edim ki, bu qarşılaşma səhnələrini oxuyarkən, bəzən gözüm yaşaranacan gülmüşəm. Səni çox da sevməyən (səbəbini, yəqin ki, bir özü, bir də Allahı bilib) Nənənin obrazı unudulmazdı. Sən öz romanında nə qədər təbii və səmimisən! Bir yerdə yazırsan ki, "Nənəm demiş, "uluyan arvaddara" xüsusi bir ləzzətlə qulaq asırdım. Zəhra Rəhimovanın ifasında Firuzənin ariyasını dinləməkdən doymurdum, hətta Üzeyir bəyin bu gözəl əsərini əzbər bilirdim. Bir də görürdün ariyanın kuliminasiya hissəsində Nənəm müğənnidən bərk qışqırırdı:

- “Ay üstünə od tökülsün, kəs o uluyan arvadın səsini, başım getdi!"

Sənin təsvir elədiyin Dəyirman həyətində erməni millətinin Baqrat, Arsen, Knarik, Donora, Şurayya, Robert, Valod kimi tipik nümayəndələri də yaşayır. Altmışıncı illərin adamları. Sənin təsvirindən bəlli olur ki, onlar nəinki bizimlə, heç bir-biriləriylə də yola getmirmişlər. Ətli-əndamlı Knarikin abırlı-həyalı, ondan daha yaxşı dolanan Baqratı, onun ailəsini görməyə gözü yoxdur. Qadının hikkəsi o yerə çatır ki, Baqratı əlindəki süpürgə ilə döyür. Sənin şahidi olduğun bu mənzərənin təsvirini necə gülmədən oxuyasan: "Baqrat süpürgə zərbələrinin altında çaşıb qalmışdı. Neyləyəcəyini kəsdirə bilmir, müqavimət də göstərmirdi. Hiss olunurdu ki, süpürgə zərbələrindən qorunmağı özünə sığışdırmır. Sir-sifətdən çıxmış arvad isə getdikcə azğınlaşırdı. Nəhayət, rüsvay olmuş kişi hirsindən tüpürcək ifraz edən qadını dayandırmaq üçün ermənicə nəsə dedi. Elə bil Knarikə od qoydular. Hikkəsindən ağlını itirmiş qadın dava-dalaşdan ləzzət alan tamaşaçıların gözünün qabağında arxasını Baqrata çevirib ətəyini yuxarı, belinə qaldırdı. Əlini on qoyun quyruğuna bərabər yanına bir neçə dəfə ləzzətlə şappıldadıb erməni dilində deyil, bizim dildə elə bir təklifdə bulundu ki, onu redaktorun müdaxiləsi olmadan da təkrar eləyə bilmərəm. O sözdən və əcaib təklifdən sonra Baqrat kişi qadının öz şapalağından hələ də titrəyən yanına yaxşı bir təpik vurmalı idi, amma dediyim kimi, Baqrat çox tərbiyəli kişiydi; Knarik isə hələ də ikiqat dayanıb təklifinin nəticəsini gözləyirdi".

Sənin təsvir etdiyin bu Dəyirman həyətində "Avrora"sını tüstülədən hiyləgər Arsenin bic təbəssümünü də görürəm. Həmin o Arsen ki, hələ 60-cı illərin əvvəlində, Ağdamın tən ortasında: "Vazgen deyir səbr eləyin, hoppanıb-düşməyin, hər şeyin vaxtı var, axınına buraxın" - deyir. İllər sonra başa düşmüşük ki, Vazgen deyilən bu iblis erməni katalikos Vazgendir.

Əlbəttə, Mamed müəllim - sənin Papan bu qudurğanın cavabını ağdamlılara xas tərzdə verir. Adamın yeddi qatından keçən latayır kəlmələrin qarşısında Arsen heç nə demir, hiyləgərcəsinə susur və Vazgenin tapşırığına əməl edib "hoppanıb-düşməyir". Lakin fakt faktlığında qalır. İfrat humanistliyimiz, kirvə deyib başa keçirtdiyimiz, çox vaxt sözlərinə, davranışlarına əhəmiyyət vermədiyimiz ermənilər nəticədə çox illər sonra öz məkrli niyyətlərinə nail oldular. Nəsə bu, başqa bir söhbətin mövzusudur.

Söhbət sənin romanından gedir. Bu əsərdə nəsrə xas detallarla dramaturgiyaya məxsus olanları çox ustalıqla uzlaşdırmısan. Yumor qarışıq təhkiyən, yerli-yerində işlətdiyin replikalar oxucunu mütaliəni davam etdirməyə vadar edir. Əsərində kədərlə nikbin ruh bir-birini əvəz edir.

Qardaş, sənin gəlin qayğısı görməyən, yaşlaşıb taqətdən düşmüş, şəhər hamamına belə getməyə gücü olmayan ağsaçlı, ixtiyar yaşlı Nənəni vannaya qoyub çimizdirməyə məcbur olduğunu oxuyanda həyəcanlanmaya bilmədim. Çox insani bir səhnədi. Sən hətta bəzən göz yaşlarını saxlaya bilmədiyini də illər sonra etiraf edirsən: "Məni ağladan Əmimin ölümündən sonra içimdə yığılıb qalmış və heç kimə etiraf etmədiyim qəhər, mamamın dərdi, bacı-qardaşlarımın yetim qalması idi. Məni ağladan həmişə içimdə diri olan gizli qürurumun bir buxanka qara çörəyə görə əzilməsi, təhqir olunmasıydı".

Nə deyim, Əli bəy, bəlkə də, belə bir taleyin olmasaydı, bu gün məşhur bir dramaturq olmazdın, başqa bir sənətin sahibi olardın. İnsanı firavan həyatdan çox, əziyyətli, əzablı həyat formalaşdırır. Kədərin ömrü sevincli anlardan qat-qat uzundur. Şükür ki, orta məktəbi bitirdikdən sonra ömrünün ən uzun, ən çətin on ilini yaşadığın Dəyirman həyətindən sınmadan, əyilmədən çıxa bilmisən. Bir gün qatara minib paytaxta gəlmisən. O zaman səni nə ötürən olub, nə qarşılayan. Ümidlərinin az qala öldüyü bir vaxtda, soyuq bir qış günündə "Vidadi 157"-nin rəngi bilinməyən köhnə, sınıq-salxaq qapısından sevdiyin qız, gələcək həyat, ömür-gün sirdaşın çıxır və beləcə, o çağdan sənin səadət dolu günlərin başlayır. Və nə yaxşı ki, Yaradanımız bu ailə səadətini səndən əsirgəməyib. Sən çox sevdiyin paytaxtda rahat bir ömür sürməkdəsən. Tanınan və sevilən bir dramaturqsan, pyeslərin respublikanın teatr səhnələrini bəzəyir.

Sənin təsvir etdiyin Ağdamdakı o Dəyirman həyəti artıq çoxlarını üyüdüb, çoxlarını yola salıb, təkcə unudulmayan, o günləri unudulmağa qoymayan, yaşadan sənsən!

"Ağdamda nəyim qaldı?" deyirsən. Romanının adını daşıyan bu sualın bu gün min bir cavabı var, sözün həm birbaşa, həm müstəqim mənasında.

Mənim isə sənin bu sualına bircə cavabım var: Əli bəy, bizim Ağdamda nəyimiz qalmadı?!.

Hörmətlə,

Mustafa ÇƏMƏNLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 12 noyabr.- S.7.