Azərbaycanın dövlətçilik və mədəniyyət tarixində Lənkəranın yeri və rolu

Azərbaycanın ən gözəl, dilbər guşələrindən biri olan Lənkəran bölgəsinin tarixi çox qədimdir.

Lənkəran bölgəsi ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif Azərbaycan dövlətlərinin - Manna, Atropatena, Sacilər, Salarilər, Atabəylər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilərin tərkibində olub. Bölgə ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar bu yerlərdə hələ tünc dövründən, yəni eramızdan əvvəl III-II minilliklərdə insanların yaşadığını təsdiq edir. Əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi, füsunkar təbiəti, geniş əlaqələri, Qərblə Şərqi birləşdirən əsas karvan yollarının üstündə və Xəzər dənizi sahillərində yerləşməsi onun inkişafını xeyli sürətləndirib. Lənkəran adına ilk dəfə orta əsr mənbələrində rast gəlinir. Bununla bağlı ilk məlumata Təvəkkül ibn Bəzzazın 1357-ci ildə yazdığı "Səfvətüs-səfa" əsərində Ləngərkonan yaşayış yeri kimi rast gəlinir.

1409-cu ildə ərəb dilində yazılmış "Fərruxnameyi-cəmali" adlı kitabın müəllifi Ramazan ibn Şeyxəli Lənkərani və həmin kitabı 1594-cü ildə fars dilinə tərcümə edən Möhübəli ibn Əhmədi Ləngərkonani bu təxəllüsləri özlərinə götürməklə "Lənkəran" yer adının XV-XVI əsrlərdə mövcud olduğunu nəzərə çatdırıblar. Bu bölgənin yerli əmirləri Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması prosesində yaxından iştirak ediblər. Şah İsmayıl dövründən başlayaraq bu bölgənin tanınmış əmirləri nüfuzlu Qızılbaş əmirləri arasında yer alıb və dövlətin idarə olunmasında yaxından iştirak edib. XVIII əsrin əvvəllərinin mühüm mənbəsi "Təzkirətül-mülük"ün verdiyi məlumatlara görə, XVI-XVII əsrlərdə inzibati cəhətdən bu bölgə Azərbaycan bəylərbəyliyinə tabe olmuş və iki hakimlə təmsil olunub: Astara və Qaraağac. Lənkəran Astara hakiminin nəzarəti altında qalıb.

Lənkəranın əlverişli mövqede yerləşməsi, başqa yerlərlə quru və dəniz yolu ilə əlaqə saxlamağın mümkün olması şəhərin 1654-cü ildə Səfəvi hökmdarı II Şah Abbas tərəfindən Lənkəran və Muğanın hakimi təyin edilən Seyid Abbasın iqamətgahına çevrilməsinə səbəb olub. Səfəvi hökmdarı Sultan Hüseyn tərəfindən verilən bir fərmandan bəlli olur ki, 1703-cü ildə Lənkəran şəhəri də daxil olmaqla Muğanı Abbasqulu xan (Mir Abbas) idarə edirdi. Rus arxiv sənədlərinə görə 1726-cı ildə Mir Abbasın Osmanlılar tərəfindən öldürülməsindən sonra Mir Əzizin idarəsinə keçmişdir, bu zaman Qızılağacı Musa xan idarə edib.

Səfəvilər uzun müddət bu bölgəni etibar etdikləri yerli əmirlərin idarəsinə həvalə edirdilər. Təsadüfi deyil ki, XVIII əsrin ortalarına kimi bu bölgənin idarəsi Səfəvi nəslindən olan hakimlərin nəzarətinə verilib. Hətta müstəqil Azərbaycan dövlətlərindən biri kimi Lənkəran xanlığını da məhz Səfəvi nəslindən olan Seyid Abbas xan yaradıb. Seyid Abbasın varisi Qara xan xanlığın paytaxtını Astaradan Lənkərana köçürüb, sonuncunun şəhər kimi təşəkkül tapması və inkişafı üçün çox işlər görüb. Beləliklə, XVIII əsrin ortalarında tədricən Böyük bazar, Kiçik bazar, Qala və b. məhəllələrdən ibarət Lənkəran şəhəri formalaşıb. Mir Mustafa xan və Mir Həsən xanın hakimiyyəti illərində də şəhər böyüyüb və inkişaf edib. Lənkəran şəhəri qala divarları ilə əhatə edilib, xan sarayı, məscid, qala, hamam, bazar və karvansaralar tikilib.

1747-ci ildən Lənkəran Talış xanlığının mərkəzi şəhərinə çevrilib. Münbit torpaqları, bol suyu və mülayim iqlimi olan Lənkəranda əhalinin ən qədim məşğuliyyəti əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, balıqçılıq, ipəkçilik və arıçılıq olub. Lənkəranda dəmirçilik, misgərlik, dulusçuluq və başqa sənətlər geniş yayılıb, xanlığın iqtisadi inkişafında ticarət mühüm rol oynayıb, İran, Türkiyə, Rusiya, Orta Asiya dövlətləri ilə, Çin, Pakistan, Hindistanla ticarət əlaqələri yaradılıb.

XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində Lənkəran xanlığı və Lənkəran şəhəri çox kəskin hərbi-siyasi proseslərin meydanına çevrilib, burada Rusiya və Qacar səltənətləri arasında qanlı müharibələr baş verib. Lənkəranlılar həmişə düşmənlərə qarşı qəhrəmancasına döyüşüblər. 1812-ci ilin dekabrında rus generalı Kotlyarevskinin çoxsaylı ordusu Lənkəran qalasını mühasirəyə alanda cəmisi 4 minlik qala qarnizonu qacarların yaxın qohumu Sadıq xanın komandanlığı altında son nəfərə qədər düşmənlə vuruşub. İşğalçılar nəinki bu qalada bir nəfər belə əsir götürməyib, hətta qocalara, qadınlara və uşaqlara aman verməyiblər.

1813-cü il Gülüstan sülh müqaviləsi ilə Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiyaya qatıldıqdan sonra Lənkəran rus imperiyasının ucqarlarındakı əsas şəhərlərindən birinə çevrilib. Şəhərdə taxta, kirəmit, kərpic zavodları, şəkər qamışından qənd, üzüm, balıq məhsulları istehsal edən sənaye müəssisələri yaradılıb. XVIII-XIX əsrlərdə Lənkəran xarici ölkələrə düyü, kətan, ipək, tərəvəz, meşə materialları, balıqçılıq məhsulları ixrac edib. Bu məhsullar əsasən Rusiyaya ixrac olunub.

1826-cı ildə Lənkəran xanlığı ləğv edildikdən sonra şəhər eyniadlı əyalətin, 1840-cı ildən isə qəzanın mərkəzinə çevrilib. Bu qəza Xəzər vilayətinin (1841-1846), Şamaxı (1846-1859) və Bakı (1859-1917) quberniyalarının tərkibində olub. XIX əsr ərzində Lənkəran şəhəri sürətlə böyüyərək Şimali Azərbaycanın mühüm inzibati-iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrilib.

Tarixən Azərbaycanın ən iri çəltiklik mərkəzlərindən biri olan Lənkəran XIX-XX əsrlərdə ölkəmizin ən iri subtropik və tərəvəzçilik, yeyinti sənayesi mərkəzlərindən birinə çevrilib.

Əsası hələ 1930-cu ildə qoyulmuş Lənkəran rayonunda hazırda 66 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Şəhərdə 52 min nəfərdən artıq, rayonda isə 200 min nəfərədək əhali yaşayır. Burada iki şəhər, 6 şəhərtipli qəsəbə və 84 kənd var. Lənkəranda kifayət qədər iri sənaye müəssisələri, beynəlxalq standartlara cavab verən hava limanı, tibb ocaqları, idman qurğuları, habelə ali və orta ixtisas müəssisələri fəaliyyət göstərir.

Lənkəran Şəhər Mədəniyyət və Turizm şöbəsi Lənkəranda olan mədəni-maarif müəssisələrinə rəhbərlik edir. Hal-hazırda Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin şəbəkəsində Heydər Əliyev Mərkəzi, 2 muzey (Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, H.Aslanovun ev muzeyi), 1 Mərkəzi kitabxana 70 kitabxana filialı, Q.Vəliyev adına şəhər mədəniyyət evi və onun filialı kimi qəbul olunan 74 klub müəssisəsi, 2 uşaq musiqi, 1 uşaq rəssamlıq məktəbi, 1 Dövlət Rəsm qalereyası fəaliyyət göstərir. 1 Dövlət Dram Teatrı birbaşa Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə tabedir və Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin şəbəkəsinə daxil deyil. Rayonun ərazisində Nazirlər Kabinetinin 132 nömrəli Qərarına əsasən 21 ölkə əhəmiyyətli arxeoloji, 53 yerli əhəmiyyətli memarlıq, 2 monumental, 2 daş-heykəltaraşlıq və 9 yerli əhəmiyyətli arxeoloji abidə qeydiyyata alınıb və dövlət mühafizəsinə götürülüb. Onların içərisində Dairəvi Qala, Sığon daş qutu nekropolu, Həzi Aslanovun ev-muzeyi, Böyük və Kiçik bazarda olan məscidlər, Mir Əhməd xanın evi (Tarix-diyarşünaslıq muzeyi), Şeyx Zahid və Seyid Xəlifə türbələri turistlərin diqqətini daha çox cəlb edir.

(Ardı var)

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2015.- 12 noyabr.- S.6.