Unudulmaz Qulam Məmmədli:
İnsan-Ensiklopediya
Qulam Məmmədli
XX əsr Azərbaycan
mədəniyyəti tarixində
ən unudulmaz adlardan biri, teatr və mətbuat
tariximizin yorulmaz tədqiqatçısı, tanınmış
mətnşünas, ensiklopedik
bilik və yaddaş sahibi (1897-1994). Üçcə
il də
yaşasaydı, 100 yaşını
görəcəkdi.
Ömrünün son günlərini, aylarını
dünya işığına
həsrət yaşadı. Amma tərtib etdiyi neçə ədəbi salnaməyə (“Molla Nəsrəddin”, “Hüseyn
Ərəblinski”, “Azərbaycan
teatrının salnaməsi”-iki hissəli”, “Üzeyir Hacıbəyov”,
“Cavid ömrü boyu”, “Nəriman Nərimanov”, “Abbas Mirzə Şərifzadə”),
illərlə redaktoru
olduğu qəzet-jurnal
səhifələrinə, elm aləminə tapıb gətirdiyi son dərəcə
nadir əlyazmalara, çap
üzü görməyən
onlarla sənətkarın
külliyyatına, ədəbiyyatımızın,
mətbuatımızın və
teatrımızın müxtəlif
problemlərinə həsr
edilmiş yüzlərlə
məqaləyə Qulam
müəllimin ömründən
işıq düşmüşdü.
Bu işıq Azərbaycanın
Füzuli təbli şairəsi Heyran xanımı xalqına tanıtdırmış, Mirzə
Cəlil, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Nəriman Nərimanov, Hüseyn Ərəblinski, Abbas Mirzə Şərifzadə,
Cahangir Zeynalov kimi qüdrətli sənətkarların ömür
və sənət yollarını dolğunluğu
ilə əks etdirmiş, yüzlərlə
naməlum imzanın əsl müəllifinin kim olduğunu aydınlaşdırmış, Azərbaycan teatrının
formalaşmasında böyük
xilmətləri olan sənətkarların tərcümeyi-halını
dəqiqliyi ilə əks etdirmiş, bir sözlə, tükənmək bilmədən
şölələnmişdi.
O zaman oxucular maraqlanırdılar
ki, görəsən,
bu qədər işləri görən Qulam Məmmədli Akademiyanın müxbir üzvüdürmü, bəlkə
elmlər doktorudur, yaxud elmlər namizədidir? Yox, Qulam Məmmədli
heç bir institut bitirməmişdi.
Görkəmli ədəbiyyatşünas
Əziz Mirəhmədov
yazırdı: “Hamısı
bir yana, fövqəladə hal deyilmi ki, cibində
nəinki universitet, yaxud institut diplomu, hətta orta məktəb attestatı da olmayan Qulam Məmmədli
Azərbaycanın qabaqcıl
ziyalılarından biri
kimi çoxdan tanınmaqdadır. Təəccüblüdür:
bizim əsrimizdə diplomsuz ziyalı, özü də görkəmlisindən... cəmi
dörd il molla məktəbində oxuyasan, amma ən böyük ziyalı olasan”.
Qulam Məmmədli universitet bitirməsə də, əsl həyat universiteti keçmiş, şəxsi mütaliədən,
adi həvəs və maraqdan, ədəbiyyatımızın, mətbuatımızın, teatr
tariximizin nüfuzlu araşdırıcısına çevrilmiş,
bir sözlə, az qala bütöv bir institutun öhdələyə
biləcəyi işləri
görmüşdü. O, Mirzə
Cəlili, Ə.Haqverdiyevi,
N.B.Vəzirovu, Ruhulla Axundovu, S.Mümtazı,
Ü. Hacıbəyovu, C.Cabbarlını
görmüş, onların
bir çoxu ilə şəxsən
dost olmuşdu.
Hansı mənəvi qüvvə idi, hansı qarşısıalınmaz ehtiras
idi onu bu
gərgin, son dərəcə
məşəqqətli fil
əməyinə sövq
edən? Axı, Qulam müəllim
öncə qeyd etdiyim kimi, heç
bir mükafat, təltif gözləmirdi.
Sovet dövlətindən aldığı
nə olmuşdu?
Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adı, Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının
“Qızıl qələm”
mükafatı laureatı,
bir də “Əmək veteranı” medalı. Bunları isə o dövrdə
Qulam müəllimin gördüyü işlərin
heç yüzdə birini də görməyən onlarla adama asanlıqla bəxş eləyirdilər.
Bəlkə firavanlıq içində
yaşayırdı? Yox, qələmiylə
dolanırdı və
darısqal bir otaqda ömür sürürdü, neçə
yerə ərizə, şikayət yazmışdısa,
qulaq asan olmamışdı? Bəs hansı
qüvvə idi?
Buna Qulam müəllimin öz sözləriylə
cavab verək: “Məni bütün bu işlərə təhrik edən qüvvənin adı zəhmətdir. Mən burada heç
bir sirr-zad görmürəm, yəni,
mən ömrümü
sərf elədiyim bu işə ləzzət və zövq mənbəyi kimi baxmışam. Bilirəm ki, məndən çox, xalqa lazımdır. Elə
olub ki, Moskvada ya başqa
bir şəhərdə
kitabxanaya getmişəm,
bir də ayılıb görmüşəm
ki, kitabxanaçı
əlini çiynimə
vurur: “A yoldaş, hamı gedib, bircə siz qalmısınız”.
Qulam müəllimin
çox yaxın dostları olub, onlardan biri də
mərhum professor Abbas
Zamanov idi. Abbas müəllim məqalələrinin
birində yazırdı:
“Deyə bilərlər
ki, faktları toplayıb bir-birinə calamaq çox da çətin iş deyildir. Yox, bu işin xüsusiyyətinə
bələd olanlar bilirlər ki, salnamə elmi ədəbiyyatın ən
çətin növüdür.
Qulam bu salnamələri gərgin günlərin, yuxusuz gecələrin hesabına yaratmışdır.
Bunun üçün
o, Bakıda və Təbrizdə, Tbilisidə
və Yerevanda, Moskvada və Leninqradda, Daşkənddə
və Aşqabadda və bir çox
başqa şəhərlərdə
arxivlərin təkində
uzun illər boyu axtarışlar aparmış, çalışıb-çapalamış,
necə deyərlər,
iynə ilə gor qazmalı olmuşdur”.
Qulam müəllim deyirdi: “Mənim xoşbəxtliyim
bundadır ki, bu işə - salnamə tərtibinə,
mətbuat və teatr tarixiylə bağlı araşdırmalara
gəncliyimdən başlamışam.
Bir də baxıb görmüşəm ki, böyük qovluqlar yaranıb. İndi məni küçədə
də yaxalayıb hər hansı bir ədəbi faktı, istənilən sənətkarın bir əsərinin tarixi, çapı, taleyi barədə soruşsalar,
dərhal cavab verərəm. Mənim Məmmədəli
Sidqi adlı bir dostum olub.
Bütün ömrünü mətbuata həsr etmişdi. 1910-1911-ci illərdə “Molla Nəsrəddin” jurnalında
Mirzə Cəlili redaktor kimi əvəz
etmişdi. Cavid, Hacı
İbrahim Qasımov, Hüseyn Minasazov kimi ədiblərlə yaxın olub. Amma Məmmədəli özüylə çox-çox
açılmamış sirlər
apardı, bu adam vaxtında
xatirə yazsaydı, salnamələr yaratsaydı,
nə qədər xeyirli iş görmüş olardı.
Məmmədəli sinəsində dəryaları
apardı”.
Nə yaxşı
ki, Qulam Məmmədli vaxtında bu işləri gördü. Elə bircə “Sizə kim lazımdır?”
ədəbi-tarixi məlumat
cədvəlini götürək,
burada 40000 ədəbi
mənbə vasitəsilə
2700 şəxsiyyətin adı
çəkilirdi.
Xoşbəxtəm ki, tale məni bir neçə dəfə Azərbaycan mədəniyyətinin bu canlı ensiklopediyası ilə üz-üzə gətirib. O zaman Qulam müəllim keçdiyi həyat yolundan xeyli danışdı.
Onun dedikləri: “Nəslimiz Təbrizdə
ndir. Orada doğulmuşam. Məni Aşqabada 6 aylığında bələkdə gətiriblər. Atam və anam adi adamlar idilər. 7 yaşından Molla Hüseynin “məktəbində” oxumuşam. Bir cümə axşamı atam məni çağırıb dedi: “Ay bala, bu əziz axşamda gətir “Quran”ı, bir şey oxu”. Mən də “Quran”ı götürüb avazla oxumağa başladım. “Yasin vəl-Quran-ül hakim-ləmin əl seyyid-əl-mürsəlin”. Atam “Ölmədim, bu günü də gördüm, yaxşı, bəsdi daha, səndən molla çıxmayacaq, mirzə olmayacaq, çörək qazanmaq lazımdır”-dedi. Mən də başladım çörək qazanmağa. Altı ay çəkməçi şagirdi oldum. Sonra usta Hüseynağanın dəmirçi dükanına gəldim. Mənim savadlanmaya, qəzetə gedən yolum da o dəmirçi dükanından başladı. Usta Hüseynağa və onun dəmirçi dostları pul yığıb Bakıdan göndərilən “Səda” qəzetini alıb oxuyurdular. Əlbəttə, ustalar savadsız idi, qəzeti onlar üçün mən oxuyurdum.
Bakıya 1923-cü ildə gəldim. Məni “Kommunist” qəzetinin Aşqabad müxbiri Yaqub Nəsirli gətirdi. Yaqub dedi ki, əvvəlcə gedək Mirzə Cəlilin yanına. O zaman Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin”dən başqa həm də “Yeni yol” qəzetinin redaktoru idi. Yaqubla Mirzə Cəlil söhbət edirdilər. Birdən Mirzə Cəlil dedi:
-Bu cavan kimdir?
-Mürəttibdir.
-Bura niyə gəlib?
-Özünə iş axtarmağa.
-Tapıbmı?
-Xeyr.
Mirzə Cəlil götürdü trubkanı, “Barışnya, dayte mne takoy nomer..”, kiminləsə danışdı: - Mirzə Qədir, burada bir cavan oğlan var, göndərirəm sənin yanına. Ona bir iş ver”. Mirzə Cəlilin köməyi ilə “Kommunist” mətbəəsində naborçu işlədim. Bir müddət keçdi, gördülər ki, təmiz yığıram, mənə ən ciddi materialları da etibar etdilər.
İyirminci illərdən üzü bəri bütün böyük sənətkarlarla bu və ya digər dərəcədə bağlılığım olub. Cəfər Cabbarlı ilə ən yaxın dost olmuşuq. Üzeyir bəylə də tez-tez görüşmüşük. Kazım Ziya, Rza Təhmasib, daha sonralar Rəsul Rza, Abbas Zamanov, Qılman İlkin ən yaxın dostlarım idi.
O zaman fəhlə müxbirləri tez-tez irəli çəkirdilər. 1929-cu ildə məni “Kommunist” qəzeti redaksiyasına ədəbi işçi götürdülər. Az sonra yaxşı işlədiyimi görüb əməkçi məktublar şöbəsinin müdiri, sonra isə məsul katibliyə irəli çəkdilər. Bir gün MK katibi Ruhulla Axundov məni çağırıb dedi: “Qulam, sən vicdanlı, təmiz adamsan. Biz səni “Kəndli” qəzetinə redaktor vermək istəyirik. Düzdür, qəzet Sultan Məcid Əfəndiyevin (Azərbaycan SSR MİK sədri-V.Y.) redaktorluğu ilə çıxır, amma onun adı formaldır, qəzeti sən idarə edəcəksən”. İki il həmin qəzetdə redaktor müavini oldum. Doğrusu, kənd təsərrüfatı məsələlərindən o qədər də başım çıxmırdı. Amma qəzetdə işləyən əməkdaşlar mənə kömək edirdilər. Qəzet ancaq təsərrüfat məsələlərini deyil, mədəniyyət məsələlərini də işıqlandırırdı. Maksim Qorki ilə də məktublaşmam elə bu qəzetdən başladı. Qorki bizi el ədəbiyyatı nümunələri toplamağa, folkloru təbliğ etməyə ruhlandırırdı. Qəzetin hər nömrəsində bizə göndərilən el ədəbiyyatı nümunələrini çap etməyə başladıq. İki ildən sonra Sultan Məcid Əfəndiyev məni öz kabinetinə çağırdı: “Sabahdan qəzetin sonunda mənim yox, öz adını redaktor yazarsan, bu MK-nın göstərişidir”-dedi.
1941-1946-cı illərdə Sovet Ordusu sıralarında Təbrizdə olmuşam, müəyyən fasilələrlə “Vətən yolu” qəzetində əməkdaşlıq etmişəm. Fədainin “Bəxtiyarnamə”sini, Heyran xanımın külliyyatını, Möcüzün əsərlərini ilk dəfə elm aləminə mən təqdim etmişəm. Təbrizdə Hacıməmməd Naxçıvani adlı bir ədəbiyyat vurğunu vardı. Onun nadir kitabxanasında Heyran xanımın yeganə əlyazmasını görəndə elə bil, dünyanı mənə bağışladılar”.
Söhbətimiz zamanı Qulam müəllim deyirdi ki, mən, elə gecələr olur sübhəcən işləyirəm. Uşaqlıqdan zəhmət çəkməyi, gördüyüm işlərdən fərəh duymağı adət eləmişəm.
Qulam Məmmədli indi bizim hörmətlə yad etdiyimiz “köhnə kişilər”dən idi. Heyif, onların sayı azaldı, amma bizim nəsillərə nümunə oldular.
Bu yazını başa çatdıranda bir
nigaran sual
dolaşdı beynimdə: “Görəsən, Qulam
Məmmədlinin vəfatından sonra onun arxivi
araşdırılıbmı?
aqif
YUSİFLİ
525-ci qəzet.- 2015.- 14 noyabr.- S.30