Azərbaycanın dövlətçilik və mədəniyyət tarixində Lənkəranın yeri və rolu

(Əvvəli ötən sayımızda)

Lənkərandakı Seyid Xəlifə türbəsi XIX əsrin yadigarıdır, Cil kəndində yerləşir. El arasında bu türbəyə "Sexəlifə" deyilir.

Burada hündürlüyü 1m 40 sm-ə çatan qəbirüstü abidələr mövcuddur. Baş daşlarındakı təsvirlərdə əl, ayaq izləri, ox, qılınc, nizə, əmud və başqa silah növlərinin təsviri olan daş parçalar diqqəti cəlb edir. Qəbirüstü abidələrdə günəşi əks etdirən simvollar da həkk olunub. Ziyarətgah türbənin yaxınlığında isə bir sal daşı üzərində ayaq izi vardır ki, xalqın etiqadına görə oraya "Əli ayağı" deyirlər. Deyilənlərə görə, "Seyid xəlifə" türbəsində Ərəbistandan Yezidin atası Müaviyənin zülmündən qaçıb gələn çoxlu seyidlər və üləmalar da dəfn olunub. Türbəyə qonşu kəndlərdən, respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrindən ziyarətə gəlirlər. Seyid Xəlifə türbəsi mədəni-tarixi abidə kimi dövlət tərəfindən qorunur.

Lənkəranın məşhur Mayakının 1747-1786-cı illərdə tikildiyi ehtimal olunur. O zamanlar mayak və həbsxana deyilən binalar bir kompleks kimi fəaliyyət göstərirdi. Hər iki binanın arasında gizli yol mövcuddur. Mayakın bünövrəsində xüsusi quyu vardır, deyilənə görə quyudan keçmiş həbsxana binasına kanalla, tuneləbənzər yeraltı yol olub. Bu yol ilə gəmi ilə gətirilən dustaqlar Mayakdan zindana aparılırdı. Bu yolla iki nəfər yan-yana ayaq üstə sərbəst yeriyə bilərmiş. Kanalın yan divarlarında hər iki metrdən bir ayrıca rəflərdə şam yandırmaq üçün şamdan əvəzi saxsı nəlbəkilər qoyulub. Hər iki binanın hər mərtəbəsində 7 dairəvi otaq var və bu bir daha sübut edir ki, hər iki bina eyni məqsəd ilə inşa edilib. 1869-cu ildə həbsxana ləğv edilərək şəhər idarəsinin sərəncamına verilib. Şəhər idarəsi Mayakın yuxarı hissəsinə minarə və işıqlandırıcı fanar qoymaq üçün əlavə olaraq uyğun qurğu qoydurub və onu Kaspi Flotilyasının hidroqrafik xidmətinə verib.

Mayak Lənkəran şəhərinin şimal-şərq hissəsində 38 dərəcə 46 dəqiqə şərq uzunluğu ilə 48 dərəcə 51 dəqiqə şimal enliyinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşir. Mayakın hündürlüyü fanarın qurğusuna kimi 30,5 m, fanar ilə birlikdə 33,4 m-dir. Mayakın divarlarının qalınlığı 2 metrdir. Mayak 1957-ci ildə yeniləşdirilərək, enli dairəsinin üstü dəmirlə örtülüb. 1969-cu ildə Mayakın xidmətinin 100 illiyi qeyd edilib və onun qapısı üzərində tunc lövhə vurulub. Lakin ikinci bina (Zindan) uzun müddət həbsxana kimi istifadə edilib. 2002-ci ilin əvvəllərində Mayakın divarlarına suvaq çəkilib.

Lənkərandakı Dairəvi Qala Lənkəran qalası ilə eyni vaxtda -1747-1786-cı illərdə inşa edilmişdir. Qalanın peyki, oxşarı olan ikinci tikili Mayakdır. Deyilənlərə görə İran şahı Nadir şah 1747-ci ildə Lənkərana gələrək və buraya Səfəvi nəslindən olan Seyid Abbas Nadir şahın fərmanı ilə Talışın hakimi elan edilib. Elə həmin ildə də buranı möhkəmləndirmək məqsədi ilə bu qalanın inşasına başlanıb. Lakin sonradan Nadir şahın ölümündən sonra Seyid Abbas xan öz müstəqilliyini elan edib və bu iki qala ümumi Lənkəran qala sisteminin iki tərəfdən dayaq məntəqələrinə çevrilib. Hətta Lənkəran qalasının ümumi sahəsi Bakı qalasından demək olar ki, iki dəfə böyük olub. Bu qala 1869-cu ilə kimi burada baş verən müharibələrdə mühüm müdafiə və dayaq məntəqəsi rolunu oynayıb. Rus qoşunlarının işğalından sonra ümumi qala divarları dağıdılıb və hərbi qala ləğv edilərək, bu möhtəşəm tikili həbsxana kimi istifadə edilməyə başlanılıb. Deyilənlərə görə, Zindan ilə Mayak arasında olan gizli yeraltı yol ilə dustaqlar bura gətirilirmişlər, bu da bura gətirilənlərin məxfiliyini təmin edirmiş, hətta məşhur adamlardan İossif Stalin də poçt qatarının qarətində tutulduqdan sonra bir müddət burada dustaq olub. Dairəvi Qala 1970-ci ilə kimi həbsxana kimi istifadə edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 saylı qərarı ilə bu ziyarətgah dövlət tərəfindən mühafizə olunur, memarlıq abidələri siyahısına daxil edilib.

Lənkərandakı görkəmli memarlıq abidələrindən olan İsa bəyin yaşayış evinin tikilməsinin maraqlı tarixçəsi var. Belə ki, əslən Bakılı olan İsa bəy xanın qızlarından birinə aşiq olur və ona elçi göndərir. Ali savadlı həkim və son dərəcə varlı olmasına baxmayaraq onun Lənkəranda heç bir mülkü olmadığı üçün qızı ona vermirlər. Bu təqdirdə İsa bəy çox az bir müddətdə xaricdən mütəxəssis gətirərək bu əzəmətli abidəni tikdirib və özü də Lənkərana köçüb. Yalnız bundan sonra xan öz qızını ona ərə verməyə razı olub. İsa bəy Lənkəranda ilk ali savadlı həkim olub. Repressiya illərində sürgün edilib, əmlakı isə müsadirə olunub. Hal-hazırda bu əzəmətli binada Lənkəran Dövlət Universitetinin əsas korpusu yerləşir.

Lənkəranın tarixi, mədəni abidələrindən danışanda Lənkəran teatrından da söz açmaq yerinə düşər. Lənkəran teatrının tarixi uzaq keçmişlərə təsadüf edir. 1850- ci ildə böyük rus dramaturqu A.S.Qriboyedovun "Ağıldan bəla" komediyasının tamaşaya qoyulması böyük hadisə olub. Peterburqda çıxan "Severnaya pçela" qəzetinin yazdığına görə bu tamaşadan yığılan pullar yoxsulların nəfinə sərf olunub.1934-cü ilin sonlarında Lənkəranda ilk professional teatr fəaliyyətə başlayıb. 1935-ci il fevralın 14-də Cəfər Cabbarlının "Almaz" pyesi ilə pərdəsini qaldıran teatrın ilk direktoru və baş rejissoru Əli Mənsur Quliyev olub. Əvvəllər Cəfər Cabbarlının, daha sonra isə Hüseyn Ərəblinskinin adını daşıyan bu sənət ocağında müqtədir aktyor nəsli yetişib, yüzlərlə dram əsərinə səhnə həyatı verilib. Müharibə illərində böyük yaradıcılıq müvəffəqiyyətlərinə görə Hüseyn Ərəblinski adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrının direktoru və rejissoru olmuş Qəni Vəliyev və Kamil Nəcəfov respublikanın əməkdar artisti fəxri adına layiq görülüblər. İndiki N.B.Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrı 1973-cü ildə öz pərdəsini teatrsevərlərin üzünə açıb. İlk tamaşa Mirzə İbrahimovun "Yaxşı adam" komediyası olub. Əsəri tamaşaya rejissor Əşrəf Quliyev hazırlayıb. İncəsənət İnstitutunun məzunlarından və yerli istedadlardan təşkil olunmuş gənc kollektiv elə ilk tamaşadan teatrsevərlərin diqqətini cəlb edib, cəmi iki il sonra 1975-ci ildə Böyük Vətən müharibəsində alman-faşist işğalçıları üzərində tarixi qələbənin 30 illiyi münasibəti ilə hazırladığı M.Müsiyenkonun "Nəsillər, eşidin!" qəhrəmanlıq faciəsinə görə Respublika Gənclər mükafatı laureatı adına layiq görülüb. Lənkəran Dövlət Dram Teatrı Salyandan Təbrizəcən yeganə teatrdır. Teatr ötən 30 il müddətində mövzu və dramaturji keyfiyyətləri ilə günün tələblərinə cavab verən 170-dən çox əsərə səhnə həyatı bəxş edib. Onların arasında Azərbaycan dramaturqlarının əsərləri ilə yanaşı, Qərbi Avropa, rus və digər xalqların dramaturgiyasından incilər-Şekspirin, Molyerin, Şillerin əsərləri də mühüm yer tutur. N.B.Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrı əsaslı təmir edilərək modern səviyyədə yenidən qurulub. Prezident İlham Əliyev Lənkəranda olarkən teatrda olub, görülən işləri çox yüksək qiymətləndirərək, respublikaya nümunə göstərib.

Lənkəranda daha bir tarixi abidə iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, tank qoşunları general-mayoru Həzi Aslanovun ev- muzeyidir.

Ev-muzeyi 1969-cu ildə - 9 May Qələbə günü açılıb. Muzeyin ilk direktoru H.Aslanovun həyat yoldaşı Xavər Aslanova olub. 1983-cü ildə muzeyin ekspozisiyası genişləndirilib və yenidən qurulub. Ekspozisiya beş otaqdan ibarətdir. Bu otaqlarda igid sərkərdənin həyatına və döyüş yoluna aid qiymətli və maraqlı eksponatlar nümayiş olunur. 2011-ci ildə muzeydə tam təmir və bərpa işləri aparılıb. Etnoqrafik otaq- qəhrəmanın doğulub boya-başa çatdığı mühiti əks etdirir. Bu otaqda olan əşyalar H.Aslanovun anasının işlətdiyi ev əşyalarıdır. Bunları qəhrəmanın bacısı Asiya Aslanova muzeyə hədiyyə verib. Təhsil illəri və hərbi fəaliyyətə başladığı illər- bu otaq Həzi Aslanovun Bakı və Leninqrad Sankt-Peterburq hərbi məktəblərində təhsil aldığı illərə və ağ finlərlə döyüş illərinə həsr olunub. Moskva və Stalinqrad uğrunda döyüşlərdə - Moskva və Stalinqrad uğrunda (1941-1943) gedən döyüşlərə həsr edilib. Bu otaqda qəhrəmanın şəxsi əşyaları nümayiş olunur. Xatirə zalında ev-muzeyə verilən müxtəlif hədiyyələr, qəhrəmanın həlak olduğu gün əynində olan döyüş paltarları, xatirə əşyaları, albom və kitabları qorunur.

Hazırda Lənkəran rayonunda 1 teatr N. Vəzirov adına Dövlət Dram Teatrı, 2 muzey, 1 Heydər Əliyev Mərkəzi, 2 uşaq musiqi məktəbi, 1 uşaq rəssamlıq məktəbi,1 Dövlət Rəsm Qalereyası, 1 Mərkəzi kitabxana və 70 kitabxana filialı, Q.Vəliyev adına şəhər mədəniyyət mərkəzi və onun filialı olan 74 klub müəssisəsi fəaliyyət göstərir.

Lənkəran həm də Azərbaycan mədəniyyətinə öz töhfələrini bəxş edən müxtəlif folklor qrupları ilə də məşhurdur. Məşhur "Nənələr" talış folklor xalq mahnı və rəqs kollektivi 1989-cu ildə yaradılıb. Əvvəllər 6 bacıdan ibarət olan kollektivdə illər keçdikcə bəzi bacılar dünyasını dəyişdiyi üçün kollektivə ailənin digər üzvləri (gəlinləri və qızları) cəlb olunub. Kollektiv rayonda keçirilən tədbirlərdə mütəmadi iştirak edir. "Nənələr" dəfələrlə respublika televiziyasının müxtəlif proqramlarına çəkilib, respublika miqyasında keçirilən tədbirlərə dəvət olunub və müxtəlif diplomlarla təltif edilib.

(Ardı var )

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 18 noyabr.- S.6