Azərbaycan ərəbşünaslıq elminin dəyərli nümayəndəsi
PROFESSOR MƏMMƏDHƏSƏN QƏMBƏRLİNİN 80 YAŞINA
Bu il AMEA Nizami
adına Ədəbiyyat
İnstitutunun baş elmi işçisi filologiya elmləri doktoru, professor Məmmədhəsən
Qəmbərlinin 80 ili
tamam olur. 1935-ci ildə Güney
Azərbaycanın Ərdəbil
şəhərində anadan
olub.
Uşaq yaşlarında Arazın
o tayında baş verən siyasi hadisələrə görə
ailəsi ilə birlikdə Arazın bu tayına mühacirət edərək,
Şəki şəhərində
məskunlaşmaq məcburiyyətində
qalıb. Ali təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinin
ərəb filologiyası
şöbəsində alan M.Qəmbərli
1963-cü ildən etibarən
Elmlər Akademiyasında
- əvvəlcə Şərqşünaslıq
İnstitutunda, daha sonra Ədəbiyyat İnstitutunda elmi fəaliyyətlə məşğul
olub. 11 kitabın, 100-ə
qədər məqalənin
müəllifi olan Məmmədhəsən müəllim
paralel olaraq, bədii tərcümələrlə
də məşğul
olmuş, eyni zamanda orta və
ali məktəblərdə
ərəb dilini tədris etmişdir. Bu günə qədər
Tələbə Qəbulu
üzrə Dövlət
Komissiyası ilə əməkdaşlıq edir.
Məmmədhəsən müəllim
elm və təhsil sahəsindəki xidmətlərinə
görə Təhsil Nazirliyinin "Qabaqcıl təhsil işçisi"
döş nişanı
və vəsiqəsinə,
TQDK-nın fəxri fərmanına, Sovet dönəmində isə
"Sosialist yarışı
qalibi" döş nişanına layiq görülmüşdür.
Bu, Məmmədhəsən müəllimin kadrlar şöbəsindən götürülmüş,
kağız üzərindəki
qısa tərcümeyi-halı. Məmmədhəsən müəllimin elmi-tədqiqatçılıq
fəaliyyətindən isə
çox danışmaq
olar.
Gözəl tədqiqatçı, ərəbşünas-alim
M.Qəmbərlinin ərəb
ədəbiyyatı sahəsində
fəaliyyəti genişdir. Belə ki,
alim mütərəqqi
Misir şairi Hafiz İbrahimin poeziyasını
Azərbaycanda ilk dəfə
araşdırmış və
namizədlik dissertasiyasını
da bu mövzuda
müdafiə etmişdir.
Yeni Misir poeziyasının inkişaf
yolunu öyrənən
tədqiqatçı bu
sahədə araşdırmalarını
davam etdirmiş, Aida İmanquliyeva, Vilayət Cəfərov, Zərdüşt
Əlizadə kimi digər ərəbşünas-alimlərimizlə
birgə elmi məqalələr yazmış,
Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı nümunələrindən
ərəb dilinə tərcümələr də
etmişdir.
Amma bu mövzular, Məmmədhəsən
müəllimin öz
sözləri ilə desək, tədqiqatçının
tam ürəyincə olmayıb. Çünki Məmmədhəsən müəllim
öz milli mənsubiyyətinə, Vətəninə
ürəkdən bağlı
olan tədqiqatçılarımızdandır. Elə bu bağlılıq onu 1994-cü ildən Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutuna
gətirib. Cahiliyyə
dövründən başlayaraq
XX əsrin ortalarına
qədərki ərəb
qaynaqlarında türkə
olan münasibəti araşdırmaq qərarına
gələn Məmmədhəsən
müəllim bu sahədə böyük bir uğura imza atmış və 2003-cü ildə
"Ərəb ədəbi-bədii
qaynaqlarında türk"
mövzusunu doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə etmişdir. Məhz bu
elmi araşdırma nəinki Azərbaycanda, qonşu Türkiyədə
də böyük maraqla qarşılanmışdır.
Filologiya
elmləri doktoru Tahir Məhərrəmov
"Ərəb ədəbi-bədii
qaynaqlarında türk"
monoqrafiyasını haqlı
olaraq, "...nəinki
Azərbaycanda, ümumiyyətlə
şərqşünaslıqda rast gəlinməyən, tamamilə yeni, orijinal və aktual bir mövzu"
hesab etmişdir.
1998-ci ildə işıq
üzü görən
bu kitabla bağlı "Elm", "Respublika"
və s. kimi yerli mətbuat orqanlarında müsbət
fikirlər səslənmişdi.
Qardaş Türkiyədən prof. Dr.Zekeriya Kitapçı "okuyucularına
milli, dini, ahlakı, tarihi uyarıcı və ibret verici mesajlar
sunan bu eserin, Türk ve Arap dünyası
için, tüm İslam alemi için hayır qazandıracağını umuyorum"
deyərək, əsərin
Türkiyədə də
nəşr edilməsini
və başqa dillərə də tərcümə edilməsini
məsləhət görmüşdür.
Zənnimcə, bir türk kimi
öz kökünə
qəlbən bağlı
olması tədqiqatçını
belə bir ağır yükün altına girməyə sövq edib. Ümumiyyətlə,
beş fəsildən
ibarət bu dəyərli əsərdə
şifahi ərəb ədəbiyyatından başlayaraq ta müasir dövrə qədər ərəb ədəbi-bədii qaynaqlarında
türklərə aid fikirlər
müqayisəli təhlillər
əsasında öyrənilmiş,
məntiqli nəticələr
əldə olunmuşdur.
Klassik ərəb nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən
olan Cahizin "Mənaqibul-ətrak" ("Türklərin
fəzilətləri") risaləsinin
geniş təhlili isə tədqiqatın ana xəttini təşkil edir. Belə ki, əsərdə şifahi ərəb ədəbiyyatına, cahilliyə
dövrü poeziyasına,
hədislərə, orta
əsrə aid digər
mənbələrə və
nəhayət, yeni dövrə aid nümunələrə
tarixi ardıcıllıqla
müraciət edilmiş
və ədəbi-bədii
qaynaqlarda türkün
təkamül yolu geniş şəkildə
işıqlandırılmışdır.
Ümumiyyətlə, öz soykökünə,
tarixinə laqeyd olmayan, damarlarında türk qanı axan hər kəs
bu kitabı oxumalı və tədqiqatçının qədim
mənbələri incələyərək,
bəşər tarixində
türkün rolu ilə bağlı ortaya qoyduğu elmi faktları beyninin süzgəcindən
keçirməlidir. Çünki bu, Məmmədhəsən
müəllimin metodudur.
O, hər hansı bir məsələyə münasibət bildirdikdə
heç vaxt öz fikirlərini müsahibinə "calaq"
etmir. Yalnız fakt, dəlil
göstərir. Həmin
dəlillərdən nəticə
çıxarmağı, düşünməyi,
saf-çürük etməyi isə sənin öz öhdənə buraxır.
M.Qəmbərlinin qiymətli araşdırmalarından
biri də Məhəmməd peyğəmbərin
(s.ə.s.) kimliyi, həyatı və fəaliyyəti, hədisləri
ilə bağlıdır. Belə ki,
2006-cı ildə çapdan
çıxmış "Həzrəti Məhəmmədin
hədislərində ümumbəşəri
dəyərlər" kitabında
əsas məqsəd Peyğəmbərimizin (s.ə.s.)
hədislərindəki ümumbəşəri
dəyərlərin mahiyyətinin
açıqlanması və
hədislərdəki hikmətin
oxuculara düzgün aşılanmasıdır. Kitabda həm də Hz.Məhəmmədin həyat
və fəaliyyəti
yığcam şəkildə
işıqlandırılmış, onun İslam dininin təbliği yolunda müxtəlif məşəqqətlərə mərdliklə sinə gərməyindən bəhs
edilmişdir. Bu kitabda eyni zamanda
"hədis nə deməkdir" sualına da cavab tapmaq,
eləcə də məşhur hədisçilər,
hədis topluları, hədislərin növləri
ilə bağlı mötəbər mənbələrə
əsaslanmış maraqlı
məlumatlar öyrənmək
mümkündür.
Məmmədhəsən müəllim
"Rəbbim, mənim
elmimi artır" dini buyuruğuna ürəkdən əməl
edən sadə bir
müsəlmandır. O, həm
öyrənir, həm
öyrədir. Topladığı
sərvətin - biliyinin
zəkatını, uzun
illər ali
və orta məktəblərdə öyrətməklə
ödəyib Məmmədhəsən
müəllim. 2000-ci ildə
isə Allahın müqəddəs kəlamlarını
Azərbaycan oxucusuna çatdırmaq üçün
istedadlı ərəbşünas
mərhum Tariyel Bilaloğlu ilə birgə Qurani-Kərimi dilimizə
tərcümə etmişdir.
Bu tərcümənin əsas məziyyətlərindən
biri isə müəlliflərin Quranın
mətninə müdaxilə
etməmələri, tərcüməni
əlavə izahat olmadan vermələridir.
Sədi deyir: "Dediyinə əməl etməyən alim, əlində məşəl gəzdirən kora bənzər". Məmmədhəsən müəllim məhz o qəbil alimlərdəndir ki, sözü ilə əməli həmişə bir-birini tamamlayır. Məsələn, bu yaxınlarda hikmət haqqında yazdığı məqaləsində həm Şərqin, həm də Qərbin söz ustadlarının deyimləri toplanıb. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, müəllif burada gözəl sitatları yox, ancaq özünün ruhuna, xarakterinə uyğun gələn müdrik kəlamları seçməklə, öz daxili aləminin zənginliyini çox gözəl nümayiş etdirmişdir. Prof.A.Qasımovanın sözləri ilə desək, "Məmmədhəsən müəllim özündə alimliklə yanaşı, mərdliyi, düzgünlüyü birləşdirir. O, mürüvvətlə elmi eyni ölçüdə nümayiş etdirən nadir şəxsiyyətlərdəndir".
Məmmədhəsən müəllim həm də şair qəlblidir. "İncimə məndən" adlı şeir kitabçasında müəllif forma yox, məna axtarışındadır. Bu kitabçada onun müxtəlif məzmunlu şeirləri və mənsur şeirləri toplanıb. "Təqvim" adlı bir şeirində qocalıqdan şikayət edir Məmmədhəsən müəllim:
Ömrün keçən günlərini,
Varaq-varaq özüm cırdım.
Özüm də ki heç bilmədən,
Təqvim kimi qocalırdım.
Ömür təqvimindəki 80-ci səhifəni cırmağa hazırlaşan Məmmədhəsən müəllim! O səhifəni də ürəklə cırın. Çünki Sizin ömrünüzdən gedən hər səhifə məna doludur. Ulu Şəhriyardan çox sevdiyiniz bir beytdə deyildiyi kimi:
Hikmət bu dünyanın vücudunda qan,
Hikmətdir dünyada əbədi qalan.
Elnarə ZEYNALOVA
525-ci qəzet.- 2015.- 19 noyabr.- S.6