Yusifsiz günlərin sonu
Yusifli günlər də Yusifsiz günlərdən sonra başladı.
Ölümü yuxumda mənə əyan edilmişdi.
...Yusifi dəfn
etməyə aparırdılar. Səməd
Vurğun cənazənin baş tərəfindən
tutmuşdu.
... Mənə elə gəlir ki, Yusif öləndə ən
çox Anar ağlayıb. İllah da yazıçı
dostunun yarımçıq romanında son cümləsinə
qoyduğu üç nöqtəni görəndə.Yoxsa
Yusifin komputerində son cümləsindəki üç
nöqtəni ilk dəfə məhz Anar görə bilməzdi
və yazmazdı: "Yusifin komputerində
yarımçıq romanın son-85-ci səhifəsindəki
axırıncı cümlə belədir: Bütün bəlalara,
ağrıya, zillətə tab gətirmiş adama daha bundan
sonra Tanrı pisinə heç nə yazmazdı".
Bu yerdə Yusif Səmədoğlu komputerində
üç nöqtə qoymuş və illərlə beynində,
qəlbində gəzdirdiyi son əsərinə daha bir kəlmə
də əlavə edə bilməmişdi". Edə də
bilməzdi. Çünki dünyada heç kim, heç nə əbədi deyil.
Artıq cismən Yusifli günlər başa
çatmışdı. Lakin daha başqa günlər başlayacaqdı və qəribədir
ki, həmin günlər də Yusifsiz günlərin sonu
olduqlarını bilməyəcəkdilər!..
Çünki Yusifdən sonrakı günlər Yusifin
onlardan əvvəl öz komputerində yazdığı
cümlədən sonra qoyduğu üç nöqtəyə
fikir verməmişdilər.
lll
Yusif yazıçı (şair) ailəsində
doğulmuşdu (əsas şərt bu deyildi).
Yusif
yazıçı doğulmuşdu (bax, əsas şərt
budur).Ona görə də ölməzdi və ölə bilməzdi!
Yusifin atası
Xalq şairi Səməd Vurğun bir gün onu öz
kitabxanasına çağırıb və
deyibmiş:"Əgər bilsəm ki, məndən sonra
Sabiri, Nizamini... oxumursan, onu bil ki, gorum çatlayar onda! Bunu vəsiyyətim bil sənə!"
İllər
keçəcək, Yusifin qəhrəmanlarından biri Sabiri
bilməmək üstündə bir nadanla üz-üzə gələcək,
onu təhnizləyəndə təcavüzə məruz
qalacaqdı, beşbarmaqla vurulacaq, bir gözünü itirəcəkdi
bu gənc! Onu vuran nadan "Qətl
günü"ndəki şair başı istəyən
"şairlərin" qohumu deyildi ki?! Sözsüz!
Bunlar böyüklükdən baş çıxarmağa yox,
böyük-böyük başları yeməyə öyrəniblər
axı!
Yusif yola çıxacaqdı. Əlindəki
"kompası" qələmi olacaqdı.Və bu
"Kompası" ona həmişə düz yol göstərəcəkdi.
Ən əsası buydu ki, bu "kompası"- o, özü
dünyanın harasında olursa-olsun, - Azərbaycanın
hansı tərəfdə olduğunu ona aydın nişan verəcəkdi.
Onun
üçün iki Azərbaycan vardı: bir yolun əvvəlindəki
Azərbaycan, bir də yolun sonundakı Azərbaycan!(Bir Yusif Səmədoğludan keçib gedən
Azərbaycan, bir də Yusif Səmədoğlundan gələn
Azərbaycan).
Yusif yolun əvvəlindəki Azərbaycanda yolun
sonundakı Azərbaycan uğrunda vuruşurdu.
Yolun əvvəlindəki Azərbaycana yol Yusif Səmədoğludan
da keçirdi.
Yolun
sonundakı Azərbaycana Yusif Səmədoğludan gələn
yol da gedirdi...
Deyirlər
ki, Səməd Vurğun bütün
yaradıcılığı boyu "Azərbaycan"
adlı böyük bir dastan, epopeya yazmağı
düşünmüş və
yaradıcılığını o dastanın
ayrı-ayrı qolları, fəsilləri sayırmış
(məşhur "Azərbaycan" şeiri o dastana proloq kimi nəzərdə
tutubmuş).
Yusif Səmədoğlu yaradıcılığında
da var bu "Azərbaycan dastanı" ideyası, amalı
Yusifin irili-xırdalı əksər əsərlərinin bir
qəhrəmanı var.
Bu qəhrəmanı
düşündürən bircə mətləbdir - Azərbaycan!
Bu qəhrəman
qorxmazdır - Azərbaycan amalıyla, Təbriz dərdiylə
dolu qəlbiylə! Bu qəhrəman həm də qorxur: -
Simurq quşuyla ola bilməməkdən. Təbrizə
doğru yol tutmamaqdan, Azərbaycanda ola-ola Azərbaycan
olmamaqdan!
Bu qəhrəman
üçün Azərbaycan çox şeydədir: Simurq
quşunun qanadlarındadı, toxunulmazlıq (müqəddəslik)
timsalı olan Baba Kahadadı.
Mirzə Ələkbər Sabirin hər şeirindədi,
(hər şeirinin sətrindədi), unudulmuş tardadı, həmişə
isti olan, ancaq nədənsə getdikcə birdən-birə
soyuyan, üstündə daha qoşa oturula bilməyən
daşdadı.
Yusifin qəhrəmanı
(qəhrəmanları!) döyüşdədir: Simurq
quşunun qanadları üstə olmaq uğrunda, Təbriz
uğrunda, bütöv məmləkət uğrunda, Təbrizə
aparan yollar uğrunda, Sabiri bilmək uğrunda...Baba Kaha
uğrunda!
Şair
başı uğrunda!
Yusifin qəhrəmanı daim ölümlə
göz-gözədir.
Bir
zalım övçu izinə düşüb vurmaq istədiyi,
vursa da, cəsədinə əli çatmayan Qartal olanda da,
köhnə sözləri yada salanların
"yarışında" Türkmənçay-1828-ci
il" deyəndə də,- öz
unudulmuş adını yada salırmış kimi sevinəndə
də! "Nə var Azərbaycanda, nə
tapmısan o xarabada? Deyənlərə qarşı
çıxıb özünü yalnız adicə "Azərbaycan"
sözünün özünə tapanda da!
Yusifin qəhrəmanı
özünü itirir - tarsız, qartalsız, Sabirsiz olanda!
Yusifin qəhrəmanı
özünü tapır - köhnə sözləri tapanda!
Sabiri bilməmək üstündə bir heyvərəylə
savaşanda!
Yusifin qəhrəmanı
yaşayır - Türkmənçayı ananda, Azərbaycan
deyəndə! Azərbaycanda olanda yox, özü Azərbaycan
olanda!
Yusifin qəhrəman
can verməyə başlayır: Şair başı yemək
istəyən "şairləri" görəndə! Azərbaycan
deməyəndə... Azərbaycan deyə bilməyəndə!
Yusifin qəhrəmanı
ölə bilər: Azərbaycandan ayrı! Azərbaycansız!
Yusifin qəhrəmanı
ölməzdir! Çünki Simurq qanadları
üçün yaşayır.
Tar
üçün yaşayır. Qartal
ömrü üçün yaşayır. Baba Kaha
üçün yaşayır.Soyuq daş üçün
yaşayır... Sabir üçün yaşayır!..
lll
İşlədiyi
yerlərdə onu öz kabinetində çox nadir hallarda
tapmaq olardı.Sanki ondan ötrü iş yeri nə
"Ulduz" du, nə də "Azərbaycan".
Onun əsas
iş yeri (və yaşayış yeri!) yuxarıda haqqında
söhbət açdığımız Azərbaycandı. Bizim yaşadığımız Azərbaycan da həmin
Azərbaycanın içindəydi (və indi də elədir).
Və bu Azərbaycan var olduğu üçün də, daim
var olacağı üçün də o Azərbaycana
borcludur!
lll
Yusif Səmədoğluya
tutduğu qələm yaraşırdı! O, həqiqi mənada
böyük qələm ustasıydı!
...Bir
gün bir cavan iş axtara-axtara gedib bir tikinti yerinə
çıxır. Ustadan xahiş edir ki, onu da
işə götürsün, çörək pulu qazanmaq istəyir.
Usta çox arif adammış. Deyir ki, aç, əlinə bir baxım. O,
cavan oğlanın əl cizgilərini "oxuyub" deyir:
-Bala, mən
səni işə götürə bilmərəm.
Çünki sənin əlin qələm tutmaq
üçün yaradılıb, qələm tutmaq
üçündü...
Bir
sıra oxucular Yusif Səmədoğlunun bəzi əsərlərinin,
xüsusən "Qətl günü" romanının
dilinin qəliz olduğunu və onu güclə başa
düşdüklərini iddia edirlər!
Amma
çox nahaq!Onlar unudurlar ki, əsl əsərlərin
hamısını bu cür "tale" gözləyir.
F.M.Dostoyevski "Cinayət və cəza" romanı
haqqındakı məqaləsinə görə tənqidçi
Straxova yazırdı ki, "Məni təkcə siz başa
düşübsünüz".
Dostoyevski taleyindən razıymış ki, nə
yaxşı ki, qələm əhli olub. O, deyirdi ki, katorqada olum, təki
əlimdə qələm olsun! O, öz işiylə,
yazıçılığıyla öyünürdü:
"Yazıçılıq adını mən həmişə
ən nəcib, ən faydalı bir vəzifə hesab etmişəm.
...Sənətkar
bəşəriyyətə özünəməxsus xidmət
göstərməklə onu yaxşılaşdırır,
yüksəldir və beləliklə də müsairləri
qarşısında da, gələcək nəsillər
qarşısında da öz vəzifəsini yerinə
yetirir".
Dostoyevski
haqlıydı!
Doğrudan
da bəşər övladının bəşəriyyətə
ən böyük yaxşılığı, bəlkə də,ədəbiyyatı sevməkdi, ədəbiyyat
adamı olmaqdı!
Yusif Səmədoğlu
məhz belə bir əbədiyyət adamıydı!
lll
Yusifin "Qartal" adlı bir hekayəsi var. Bir
ovçu bir qartalı uzun müddət izlədikdən sonra
axır ki, vurur. Ancaq o, qartalın cəsədini ələ
keçirə bilmir. Çünki qartal yaralı halda
qıyya çəkərək son gücünü
toplayır və uca bir zirvəyə sərilib ölür...
Qartal ölür, lakin qartal amalı ölmür, qartallıq ölmür! Azərbaycanı tarix boyu izləyib məhv etməyə çalışıblar, yaralayıblar,ölməyib. Qartallar verib köksünü qabağına! Didik-didik ediblər canını, öldürülmüş qartallarıyla!
Yaralarını sarıyıb, nəfəs alıb, yaşayıb və yaşayır Ərk qalasında, Babək qalasında, Dəlidağda, Murovda, Əlincədə... Ən uca zirvədə!
...Yusif Səmədoğlu ən gözəl hekayələrini (və əsərlərini) Simurq quşunun (və qartalın) qanadları üstündə yazıb. 24 yaşında yazdığı hekayəsində deyir ki, "Dünyaya gəldiyim gündən o nəhəng quşun qanadındayam. Biz hey uçuruq, hey işıqlı dünya axtarırıq, qardaşım.
Ağzımı açıb "millət," - deyə haray qoparıram, qışqırır: Qa!
Ağzımı açıb "Azərbaycan," - deyə inildəyirəm, qışqırır: Qu!"
Yusif Səmədoğlu (bu şahzadə) "qa" və "qu" deməkdən başqa heç nə bilməyən bu quşun qanadına niyə minib, nəyin xətrinə minib? Əlbəttə ki, qaranlıqdan çox işıqda (azadlıqda) yaşamağa haqqı olan Azərbaycan naminə!
Millətinin xoş günü naminə ona ürəyini belə parça-parça edib yedirməkdən, göz yaşlarını su əvəzinə ovuc-ovuc içirməkdən də çəkinmir!
Hekayənin sonunda çəkilən haray elə hamımızın harayı deyilmi?!
- Qardaşım, məmləkətimdə, Təbrizdə xəzri əsir, xəzri! Eşidirsənmi?!
Y.Səmədoğlu o hekayəni yazanda (1959) mənim
8 yaşım olub. Görən o harayı o zaman eşidən olubmi?! Görən o
harayı mən indi eşitdiyim kimi eşidə bilməzdimmi?!
Uşaq olanda nə olar? Nə olsun ki, 8
yaşım vardı!..
Bir də
ki, Sovet rejiminin ən ağır vaxtında kim
qoyardı bu harayı eşidəsən? Onda Yusif
Səmədoğlu heç kimdən, heç nədən
qorxmadan bu əsəri necə yazmışdı, bu harayı
necə çəkmişdi?! Bu, Qəhrəmanlıq
deyildimi?!
Qəhrəmanlıqdımı!
Və bu cür hekayələri Yusif Səmədoğlu
yazmalıydı! (Azərbaycanda öz Azərbaycanı
olan yazmalıydı). Yazmağa hazırdı! Yazmışdı
da!
Axı o şahzadəydi- "Azərbaycan" deməyi
bütün varlığıyla, ruhuyla bacaran bir gənc qələm
əhliydi.
Azərbaycan!- deyə haray çəkməyin yeriydi.
Yusif Səmədoğlu
Azərbaycan olan yerdəydi!
Artıq
Yusif Səmədoğlunun diqqəti çəkən öz
hekayəsi vardı - artıq Yusif Səmədoğlunun öz
Azərbaycanı vardı!
1959-cu ilin iyuluydu.
Avqustda o,
təzə bir hekayə yazdı: "Yaddan
çıxmış sözlər"... Hərə
ağlına gələn sözləri yada salır, amma Yusif
Səmədoğlu bircə kəlmə söz deyir:
"Türkmənçay-1828-ci il".
Yusif bax,
bu cür yaradıcılıq yolu seçmişdi,
qorxmazdı, cəsarətliydi!
"Qartal"ını vururdular,
öldürürdülər, Təbrizi xəzrilərin
qabağında ilim-ilim itirirdilər. Belə bir zamanda Yusif Səmədoğlu
yaddaşlardan tariximizi silinməyə, yaddan
çıxmış köhnə sözlərə dönməyə
qoymurdu, unudulmağa qoymurdu Azərbaycanı, ölməyə
qoymurdu öz əlimizlə öldürmək istədikləri
tarımızı, muğamlarımızı,
"Bayatı-şiraz"ı...
Onun qəhrəmanları qartal kimi izlənib vurulurdu.
Simurq
quşunun qanadında ürəyini yedirdə-yedirdə
uçurdu, Təbrizdəki xəzrinin qarşısına
verirdi sinəsini, Moskvadan, dünyanın hər yerindən Azərbaycana
salam daşıyırdı...
Bu qəhrəmanlar
yalnız Simurq quşunun qanadlarında uçmurdular, yeri gələndə
özləri günahsız gənci labüd ölümdən
xilas edən "Simurq" ləqəbli qoca kişi
kimi!
Bəli, Azərbaycan üçün
çalışanlar, Azərbaycan üçün
yaşayanlar da Simurq quşlarıdır. Onlar da o qoca kişi
kimi- o Simurq quşu kimi özləri ölsə də,
başqasının həyatını (xüsusilə, Azərbaycanın
ən ağır anında onun boğazına uzanan əlləri
görürlər, o əlləri qırırlar və
ölürlər...
Çoxumuza sirr deyil ki, qalaktikalar bizdən milyon illik məsafədədir. Yusifin də öz
"Qalaktika"sı var. Və ən maraqlısı budur ki,
bizə ən yaxın olan qalaktikadır- belə ki, burda da Azərbaycan
var!
"Professor, yadında varmı, otuz il qabaq səninlə
qəribə bir söhbətimiz olmuşdu.
- Nə
söhbət?
- Ulduzlar
haqqında. Sən o zaman deyirdin ki, elə
ulduzlar var ki, onlar materiyanın hərəkət qanununu pozub
istədikləri vaxt bir qalaktikadan başqa qalaktikaya
keçirlər.
- ...
- Niyə
danışmırsan?
-
Heç, elə-belə!.. fikirləşirəm.
- Fikirləş,
fikirləş, mən də fikirləşirəm,
bütün günü fikirləşirəm, amma cavab tapa
bilmirəm.
- Nəyin
cavabını tapa bilmirsən, Kərim?!
- Sənin bu qalaktikaya sığışmayan, daim nə
isə axtaran o sərgərdan ulduzlarını".
Sən demə, professorun özü həmin sərgərdan
ulduzlardan biriymiş. Dostunun ona demək istədiyi buymuş: "De
görüm, otuz ildən bəri heç olmasa bircə dəfə
qatara minib, dədə-baba yurdunun ziyarətinə getmək əvəzinə
hər yay Kislovodskda avara-avara gəzməyinin səbəbi nədir?!
...Yazıçının
"Soyuq daş" hekayəsi məhəbbət
mövzusunda olsa da, burda da Azərbaycan problemi var! Qızın öz sevgilisindən soyuyub, İtaliyadan
belə hər yeri gəzmiş, gecə barlarına uymuş
bir oğlana vurulması axırda üstündə oturub
sevişdiyi daşa yaxın durmur. Gəlin, hekayənin qəhrəmanı
olan oğlanı dinləyək:
" -
Niyə oturmursan?
- Dedim də...
Daş soyuqdur!"
"220 N-li otaq" hekayəsi də Azərbaycanla, Vətən,
millət eşqiylə, yurd təəssübkeşliyiylə
doludur.
Bir rus qızıyla əylənməyi Moskvada hər
şeydən üstün tutan İslam üçün
hansı milli dəyərlərdən danışmaq olar ki?! Ancaq hər
halda, yenə də Y.Səmədoğlu sonacan onun hansı
damarındansa axtarıb Azərbaycan tapmaq istəyir, Azərbaycana
olan sevgisiylə aşıb-daşan qəhrəmanın vasitəsi
ilə.
"İslam,
axı, Azərbaycan...
İslam
kobudcasına mənim sözümü kəsib
qışqırdı:
- Rəhmətliyin
oğlu, nə tapmısan ey bu Azərbaycanda?! Cəhənnəmə
qalsın sənin Azərbaycanın! Elə səhərdən
tutuquşu kimi Azərbaycan, tar, kamança deyib ötürsən!
Mən
qapıya atıldım, hirsimdən əsə-əsə var səsimlə:
-Tfu! Sizin
üzünüzə! - deyə
qapını çırpıb çıxdım. Dəhlizdən
arxamca qışqıran Elmarın səsini eşitdim:
-Bizdən Azərbaycana salam!
...Necə?
Sizdən salam? Azərbaycana?!
Yox, yox! Mən sizinlə duz- çörək kəsdiyimə
görə Azərbaycana çatan kimi üzr istəyəcəyəm.
Sonra isə Bakıda, Azərbaycanın hər şəhərində,
hər kəndində hər yoldan ötəni saxlayıb bu
sözləri deyəcəyəm:
-Gedin,
onları axtarın, tapın! Onlar 220 N-li otaqda
yaşayırlar. Qorxmayın, onların
üzünə tüpürün!"
...Kiməsə
desən ki, şeiri necə yazırlar?! O dəqiqə nəsə
bir cızmaqara edib ortalığa qoyacaq və yəqin ki, deyəcək:
bax, belə!
Mənim
kimi! İki dəqiqənin içində,
şeir yazmağa nə var ki?!
Kim mənə
nə deyir-desin, şeirlərində Azərbaycan olmayanı mən
şair saymıram. "Gözlər" hekayəsini
oxuyandan sonra bu qənaətim daha da gücləndi.
Gördüm ki, şeiri elə yox, belə yazarlar! Yaxşılığı belə edərlər! Şair (bu, əlbəttə ki, Səməd Vurğundur!) kəndə gedəndə bir qız uşağına deyir ki, ciyərim yanır, su gətir içim, gözlərinə şeir qoşacam. Sən demə, qızın gözləri kormuş...
Qıza heç nə demədən bir gün şair onun gözlərini müalicə etdirir. Qızın gözləri açılır. Bu xoş xəbəri şairə çatdıranda o özünü elə aparır ki, guya heç nədən xəbəri yoxdur. Rahatlıqla dərindən nəfəs alır və bircə söz deyir: Demir ki, onu mən müalicə etdirdim. Deyir: "Mən şeirimi yazdım!"
İndi gördünüzmü ki, əsl şeiri necə yazırlar? "Azərbaycan" şeirinin müəllifi ola-ola, "Azərbaycan dastanı"nı yaza-yaza!
"Azərbaycan dastanı"nı isə hər kəs yaza bilmir!
lll
Azərbaycan başına çox böyük bəlalar gəlmiş, çox Simurq quşunun qanadlarına minən oğullarını itirmiş bir anadır.
Azərbaycan həm də şair başı istəyən şairlər məmləkətidir. Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" romanında ortaya qoyduğu əbədi kəşflərdən biri məhz budur...
Yusif Səmədoğlu həmin şair başında da Azərbaycanı görmüşdü!
Yenə də Yusif!
Yenə də Azərbaycan!
Budur bütün əsərlərində Yusifin getdiyi yol, Yusifin gəldiyi yol!
Budur Yusif Səmədoğluyla gedən yol.
Yusif Səmədoğludan gələn yol!..
lll
...Yusif Səmədoğluya gedən yol qaranlıqları yaran Simurq quşunun qanadlarıdır.
Yusif Səmədoğludan gələn yol- bədbəxt bir məmləkətin bədbəxt şairlərinin bədbəxt padşahdan istədikləri şair başıdı?!
Yusif Səmədoğluya gedən yol- tardan, soyuq daşdan keçib gedir.
Yusif Səmədoğlundan gələn yol- özü tardır "Şur"dur, "Qatar"dır, "Bayatı-şiraz"dır!
Yusif Səmədoğluya gedən yol- nağıllardakı 40 qapıdan 39-nun açarıdır.
Yusif Səmədoğludan gələn yol-taybatay açılmış 40 -cı qapıdır!..
P.S. Yusif getdi. Biz də gedəcəyik.
Əsas məsələ odur ki, Azərbaycan getməsin, Azərbaycan qalsın! Azərbaycan qalanda Yusif də (Yusiflər də) qalacaq.
Necə ki, qaldı!
...Yusifsiz günlərin sonu Yusifli günlərin
əvvəlidir.
Barat
VÜSAL
525-ci qəzet.- 2015.- 20 noyabr.- S.7.