Sara xanım və Nəriman dastanı - Üçüncü yazı

Yaşatdım əhdi-peymanı,

Gördüm yaxşıynan yamanı.

Var dünyanın Nərimanı,

dünyanın Sarası yoxdu.

N.Həsənzadə

Şairin "Daş ana" şeirində daş obrazının özünəməxsus poetik təlqinini və təsvirini müşahidə edirik. Müəllifin öz duyğuları və qəlbinin özünəməxsus harayı bu obrazı ümumilikdən, adilikdən xilas edib. Şairin bu mövzudakı əksər şeirlərində bir cəhət diqqəti çəkir. Bu şeirlərin heç birində mərsiyə məzmunu və ahəngi yoxdur. Müəllif öz kədərini dərk etməyə, onu dərindən təhlil etməyə çalışır. Elə bu səbəbdən də onun bir çox şeirlərində lirik "mən"in emosional iztirabları və fəlsəfi düşüncələri sanki vəhdətdə verilir. "Daş ana" şeiri belə başlanır:

Mən bu daş saçlara sığal çəkmişəm,

nə qədər öpmüşəm bu daş üzündən.

Bu daş dodağından, bu daş gözündən,

arı pətəyindən mən bal çəkmişəm.

Göründüyü kimi, nəzərdən keçirdiyimiz misralarda iztirabdan və kədərdən çox sevgi əks olunub. Bu sətirlərdə ölümdən, sevgi ölümündən söz açılmır. Əksinə, zərrəcə sönməyən, ölməyən, yaşayan duyğulardan və qəribə vüsaldan bəhs edir şair. Bu duyğular fəlsəfi düşüncələrlə birlikdə verilir. Şairin düşündükləri və sualları həqiqətən bizi də öz ağuşuna alır. Şeirdəki "yer üzü" və "qəbir", "Vətən" və "qürbət" obrazlarını, bir-birini inkar edən, əslində isə bir-biri ilə üzvi bağlılıqda olan bu anlayışları şair sanki təzədən kəşf edir:

Yer üzü vətəndi, qəbir də vətən,

Bu, gözün ağıdı, o, qarasıdı.

Lakin bu dünyada olmayıb deyən, -

bunun vətən hansı, qürbət hansıdı?!

Maraqlıdır ki, şairin sevgi anlarını təsvir edən sətirlərdə - onun mənəviyyatının yenilməzliyini, ölümə məğlub olmadığını və sevən ürəyin öz sevgisindən dönmədiyini göstərdiyi misralarda biz tərəflər - məşuq və aşiq arasında necə bir uyğunluq görürüksə, bəzən kədərin ümidə və sevgiyə qalib gəldiyi anlarda isə başqa bir eyniliyi və uyğunluğu müşahidə edirik; daş sevgili aşiqin sevgi və nəvazişlərinə cavab vermədikcə, lirik "mən" də tədricən dəyişir, öz daş sevgilisinə bənzəməyə çalışır, "daşlaşır":

Ayrılıq əbədi bir qəmdi, nə qəm,

nə arzuya qıyır, nə yaşa baxır.

Mən daşa baxmaqdan daşa dönmüşəm,

üz-üzə durmuşuq: daş-daşa baxır.

"Daşı sevməliyik biz innən belə" şeiri də ölməz və yenilməz sevgi poeziyasının gözəl bir nümunəsidir. Ola bilsin ki, bu şeirdəki ayrı-ayrı predmet və obrazlara müəllifin başqa şeirlərində də rast gəlinib. Amma bu lirik nümunənin oyatdığı emosiya və həyat qədər təbii kədər çətin ki, başqa şeirlərdə əks etmiş olsun. Bu şeir də ölüm haqqında deyil, sevgi haqqındadır. Qəbiristan, başdaşı ölüm assosiasiyası doğurmur. Müəllif sönmüş və bitmiş həyatın rəmzi olan obrazları canlı həyatın obrazlarına çevirməyi bacarıb. Başdaşını sevmək əslində ölümə məğlub olmaq yox, ona meydan oxumaqdır. Ölənlə ölmək olmaz, amma ölən insanı öz duyğularında yaşadaraq onun da həyatını davam etdirmək mümkündür. Bu şeir məhz bu cür təkrarsız həyatsevərlik və insansevərlik ehtirası ilə yoğrulub:

Həyatda bir sirr var, inan, ay oğul,

bu sirr açılmayıb qədimdən belə.

Daşdan yonulubdu, anan, ay oğul,

daşı sevməliyik biz innən belə.

Bəli, daş obrazı şeirdə əsla ölüm havası və ovqatı yaratmır. Daş həyat rəmzinə, sevgi rəmzinə, ümid və təsəlli rəmzinə çevrilir. Və müəllif məhz bu çevrilməni məharətlə, heyrətamiz bir mənəvi cəsarətlə ifadə edə bilib: "Nə deyim, sağ olsun heykəltaraşı, gör necə düz verib o gözü, qaşı. Saçları örpəyin altından çıxıb, tək nəfəs verməyib, yadından çıxıb. Bu sirdi, gör necə dəyişir insan, tanınır, tanınmır, yaxşı bax, oğlum.

Mənim daş xanımım, sənin daş anan, bizi qoymayacaq daşlaşaq, oğlum".

"Mən səni sevdim ki..." silsiləsini ötən yüzilin şeiriyyatı kontekstində nəzərdən keçirsək, bu cür poetik təcrübənin, demək olar ki, son dərəcə az olduğunu görürük. Bu nöqteyi-nəzərdən ustad şairlərimiz Balaş Azəroğlunun Mədinə xanıma, Nəbi Xəzrinin öz istəkli həyat yoldaşına, Musa Yaqubun öz sevimli və məhrəm qadınına həsr etdiyi şeirləri xüsusi qeyd etməliyik. N.Həsənzadənin yarım əsrdən çox qəlbində yaşatdığı və yazıya köçürərək əbədiyyətə ərməğan etdiyi bu şeirlərini onlarla müqayisə etmək olar. Amma bədii mahiyyətinə və xarakterinə görə, "Mən səni sevdim ki..." silsiləsini onlarla eyniləşdirmək olmaz. Bu şeirləri, sadəcə olaraq, böyük sevgi şərəfinə yazılmış vida nəğmələri adlandırmaq düzgün deyil. Çünki bu şeirlərdə həsrətlə, kədərlə, iztirabla yanaşı həm də vüsal, sevgi ləzzəti və sevincləri də özünəməxsus yer tutur.

"Mən səni sevdim ki..." silsiləsində təsvir və tərənnüm edilən lirik faciə öz strukturuna və bədii-fəlsəfi çoxqatlılığına görə, diqqəti xüsusi ilə özünə çəkir. Əsərdə bir neçə faciənin qatları nəzərə çarpır. 1. Sevgi faciəsi. 2. Qadın və ailə faciəsi. 3. İnsan faciəsi. Müəllif bu faciələrin hər birini qəlbindən keçirdiyi təkrarsız yaşantılar əsasında canlandırmağa müvəffəq olub. Şair duyğularının təbiiliyi, öz yaşantılarını daha çox əyani və həyati ifadə etməyə can atması poetik məqsədin uğurlu şəkildə gerçəkləşməsinə xidmət edib. Zatən, silsilədəki şeirləri bir-birinin ardınca oxuyarkən, lirik "mən"in emosional və hissiyyatlı aşiq, böyük faciəni yaşamağa məcbur olan ata və ailə başçısı, ana həsrətində olan uşaqlarını analarının heykəli ilə görüşə aparan və bu "vüsal" anlarından mənəvi feyziyab olan tragik insan obrazı ilə üz-üzə gəlirik. Bu tragik qəlb mənzərələrini şair təsvir və tərənnüm edərkən, təbii ki, son dərəcə məhdud və ənənəvi obrazlar arsenalından - torpaq, daş, başdaşı və s. - istifadə etməyə məcbur olsa da, bu əsla şeirlərin bədiyyətinə və şeiriyyətinə xələl gətirmir. Müəllifin yaşantıları və seçdiyi poetik situasiyalar hətta məlum və ənənəvi obrazların belə təzə görünüşdə, orijinal statusda, tamamilə yeni təlqin və təqdimatda reallaşmasını təmin edir. Məhz bu cür poetik yanaşma və ifadə üsulu, demək olar ki, bütünlükdə bu böyük silsilənin bədii taleyini və uğurunu həll etmişdir.

Əslində bu şeirlərin mündəricəsi şairin sevgi tərcümeyi-halı ilə tam mənada üst-üstə düşür. Bir sevginin doğuluşu, vüsal anları və onun qəmgin sonluğu dastan poetikasının quruluşuna və hüdudlarına sığır. Bu mənada böyük şairin ömrü boyu yazdığı və bir-biri ilə üzvi surətdə bağlanan bu şeirlər silsiləsini qəmgin və lirik bir sevgi dastanı kimi də dəyərləndirmək olar. Məhəmməd Füzuli, Qurbani, Bayron, Puşkin, Yesenin və başqa böyük sənətkarlar öz sevgi şeiriyyətinin baş qəhrəmanı olduğu kimi, "Mən səni sevdim ki..." dastanının da baş qəhrəmanı şairin özüdür. Müəllif bütün varlığı ilə bu eşqin və bu sevgi dastanının vurğunu olduğunu "Sən necə yoxsan ki..." şeirində sərrast ifadə edib:

Mənim bir nəğməm var: sənsən, o sənsən...

"Mən səni sevdim ki..." silsiləsi, xüsusən, bu misra sevgi şərəfinə söylənmiş ən gözəl və ən səmimi səs və söz düzümlərindən biridir. Onları dəfələrlə səssizcə, ahəstəcə pıçıldayarkən, nakam sevgi haqqında söylənmiş gözəl şeir və misralar qeyr-ixtiyari yadınıza düşür. Nizaminin, Dantenin, Petrarkanın, Mikelancelonun, Nəvainin, Füzilinin tərənnüm etdiyi tragik sevgi talelərini və duyğularını xatırlayırsan... Məsələn, İntibah dövrü dahilərindən birinin qəlbindən püskürüb çıxmış bir misra belədir:

Mən səni nə qədər sevirəm, sevgim!..

Mikelanceloya məxsus olan bu misrada Azərbaycan dahisinin "Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?" misrasının istisi və hərarəti duyulmaqdadır və qəribədir ki, N.Həsənzadənin yuxarıdakı misrası ilə də ruhən və qəlbən yaxınlıq hiss olunmaqdadır.

Nizami Cəfərovun Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin yaradıcılığı barədə dərin məzmuna malik nəzəri-estetik mülahizələrini, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şairin orijinal bədii mündəricəyə və obrazlar sisteminə malik lirikası hərtərəfli təsdiq etməkdədir. Bizcə, həssas poeziya tənqidçisinin "onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının məhz hadisəsidir" dəyərləndirməsinin bariz ifadəsini "Sara xanım və Nəriman dastanı"nda görürük.

Şairin öz ömür dastanına və eşqinə əbədi bağlılığını, bu eşqin Füzuli və Aşıq Ələsgər sevgisi dərəcəsinə yüksəldiyini əbədi və susmaz könül harayının əks-sədası olan aşağıdakı misralar bizə və gələcək nəsillərə dönə-dönə pıçıldamaqdadır:

Eşq üstə hallanır vəfa, etibar,

könülsüz içilən şərbət acıdı.

Qadınla qürbətdə yaşamaq olar,

qadınsız Vətən də cansıxıcıdı.

Burada insan mənəviyyatında əsas yer tutan iki böyük anlayışın - insan həyatında dərin izlər buraxan iki məkanın təhlili ilə üz-üzə gəlirik. Daha doğrusu, "Qürbət" və "Vətən" məfhumlarının tam mənada yeni fəlsəfi təlqini ilə qarşılaşırıq. Şairin poetik yaşantılarından doğulan məntiq həmin anlayışların məna və məzmununu dəyişmək, zənginləşdirmək qüdrətinə malikdir. Yəni ən sevimli və ən məhrəm qadınla qürbət qürbətlikdən çıxır, qadın, sözün əsl mənasında, qərib və yad dünyanı da vətənləşdirə bilir. Əksinə, könül sevən qadınsız hətta vətən də qürbətə dönür, insan həyatı əzab və iztirablar məngənəsində sıxılır.

Əslində bu duyğular və yaşantılar lirik "sən"in mahiyyətini və gerçəkliklə əlaqələrini açmağa xidmət edir. Lirik "mən"in lirik "sən"ə münasibəti, onun, ümumən, həyat, varlıq və yoxluq haqqındakı təsəvvürləri məhz bu poetik yaşantılarda öz əksini tapır. Şairin təsvir etdiyi poetik situasiya və lirik vəziyyətlər müstəvisində təkcə insanın mövcud ola biləcəyi əsas poetik məkanlar - Qürbət və Vətən anlayışları dəyişikliyə uğramır, həm də ümumən, insanın varlıq və yoxluq haqqındakı təsəvvürləri dəyişir. Biz də müəllifin bu duyğusal düşüncələrinə tamamilə inanırıq: "Ruh kimi yaşayır insan həyatda, dərk edə bilmir ki, başqadır aləm". Aləmin başqalığı dərk edildikdən sonra isə varlıq və yoxluğun bir-birindən milyon kilometrlərlə uzaq ən kəskin təzadlar olmadığına da inanmağa başlayırsan. Həqiqətən, poeziyanın qüdrəti ilə varlıq yoxluğun, yoxluq isə varlığın ən təbii işarəsinə və ifadəsinə çevrilə bilir.

Sən necə sağsan ki, -

yoxsan həyatda,

sən necə yoxsan ki, -

özüm sənnənəm.

Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin bütün varlığı və ilhamı ilə tərənnüm etdiyi "Mən səni sevdim ki..." silsiləsini yalnız "Sara xanım və Nəriman dastanı" kimi oxumaq və dəyərləndirmək heç də əsərin ümummilli və ümuminsani miqyaslarını məhdudlaşdırmır. Zatən, bu tragik sevgi dastanında "Cavid və Müşkünaz xanım", "Əhməd Cavad və Şükriyyə", "Müşfiq və Dilbər", "Cəfər Cabbarlı və Sona xanım", "Rəsul Rza və Nigar xanım" və başqa potensial sevgi dastanlarının da nəfəsi və həyatbəxş təsiri hiss olunmaqdadır. Və N.Həsənzadə öz qəlbinin sarsıntı və yaşantılarını böyük poeziya dilinə çevirməklə həm də öz ustadlarının əbədi nisgilinə sözdən ölməz bir heykəl ucaldıb. Bu isə, həqiqətən də, Nəriman Həsənzadə yaradıcılığının XX əsr Azərbaycan poeziyasının ən qüdrətli örnəklərindən və mühüm hadisələrindən biri olduğunu parlaq şəkildə göstərməkdədir.

Yaşar QASIMBƏYLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 26 noyabr.- S.6.