Milli mətbuatda Mirzə Cəlal Yusifzadənin rolu və "Həqiqəti-əfkar" qəzetinin yeri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycan romantizm ədəbi cərəyanının görkəmli nümayəndəsi, şair, mütərcim Abbas Səhhətin "Həqiqəti-əfkar"da dörd nəzm nümunəsi işıq üzü görüb. Onlardan "Təcəddüd və tərəqqi" (1911, 24 dekabr, № 11) şeiri sonralar müəllifin kitablarına (1935, 1950 və 2005-ci il nəşrləri nəzərdə tutulur - A.R.) "Tərəqqi və təbiətin qanunu" adı ilə daxil edilmiş, digər üç şeiri isə çağdaş oxucu auditoriyası üçün tamamilə naməlumdur.

Ədibin şeirlərindən ikisi - "Əndişeyi-rindanə" ("Həqiqəti-əfkar" qəz., Bakı, 1911, 12 noyabr, № 3) və "Rəddiye-rindanə" ("Həqiqəti-əfkar" qəz., Bakı, 1911, 20 noyabr, № 5) hərəsi dörd misradan ibarət olmaqla şairin ad və təxəllüsünün baş hərfləri - "A.S." (ərəb qrafikası ilə "Ə.S.") gizli imzası ilə, "Cümlə qayğu" ("Həqiqəti-əfkar" qəzeti, Bakı, 1911, 17 dekabr, № 10) isə "A.Səhhət" adıyla dərc olunmuşdur. İlk iki şeir "Həqiqəti-əfkar" qəzetinin 3-cü və 5-ci saylarında işıq üzü görsə də mövzu etibarilə bir-birinin davamıdır. Şair azadlıq uğrunda Rindin (qorxusuzun -A.R.) çarpışmalarını hər iki nəzm parçasında böyük ustalıqla, qabarıq vermişdir.

"Rəddiye-rindanə"nin son beyti şər qüvvələrlə mübarizənin, çarpışmanın amansız şiddətindən və geniş miqyasından xəbər verir: - "Qəhrkarla çarpışırkən bən nasıl azadəyəm?" - bədii sualı müəllifin oxucusunu azadlıq haqqında dərindən, ciddi düşünməyə hesablanmış ədəbi ifadə tərzidir.

Abbas Səhhətin "Cümlə qayğu" əsəri isə əvvəlki iki şeirindən məzmun, ideya və həcm etibarilə fərqlənir. Bu mənzumə ruhu və üslubu etibarilə şairin "Təcəddüd və tərəqqi" şeirinə daha yaxındır.

Şübhəsiz ki, A.Səhhətin bu şeirində də romantizmə məxsus rəmzlər zamanın və mühitin ziddiyyətli məqamlarını qabardır, şairin şəxsi əhval-ruhiyyəsini, düşdüyü çarəsiz durumu əks etdirir. Ədib yasa, matəmə, qaranlığa qərq olmuş mühitdən çıxış yolu arayır: "Sakit nə sayaq durum? Mühitim, Bir səneyi yas və matəm olmuş" - deyə fəğan qoparır, qan-yaş tökür. Bu beytdə Abbas Səhhətin yaxın dostu, Azərbaycanın qüdrətli satirik şairi Mirzə Ələkbər Sabirin vəfatı ilə bağlı kədərli, müdhiş duruma da işarə etməsi ehtimal oluna bilər...

Beləliklə, bütün hallarda Mirzə Cəlal Yusifzadənin "Həqiqəti-əfkar" qəzeti "Vətən" (1909) şeiri ilə Azərbaycan türkləri arasında məşhurlaşan sevimli şairimiz Abbas Səhhətin yığcam ədəbi-bədii irsinə daha üç əsər əlavə edir. Ədibin indiyədək nəşr olunan kitablarına daxil edilməyən "Əndişeyi-rindanə", "Rəddiye-rindanə" və "Cümlə qayğu" adlı naməlum şeirləri Abbas Səhhət poeziyasını sevərlər üçün böyük töhfə sayıla bilər.

Ümumilikdə Mirzə Cəlalın baş redaktorluğu ilə "Həqiqəti-əfkar"ın 1911-ci ildə 11, 1912-ci ilə 8 sayı işıq üzü görmüşdür. Qəzetin sonuncu - 8-ci sayı (cəmi 19 nömrəsi çap edilmişdir - A.R.) 1912-ci il 25 fevral tarixində, şənbə günü (hicri qəməri ilə 1330, 19 rəbbi-ül-əvvəl) çıxmışdır.

Qəzetin dörd aylıq fəaliyyətini dəyərləndirməli olsaq xüsusi vurğulamağa ehtiyac duyulur ki, Mirzə Cəlal Yusifzadənin "Həqiqəti-əfkar"ı özünün elmi, bədii, publisistik üslubu, aydın məramı, yüksək peşəkarlığı, mənəvi dəyərlərə ehtiram hissi və sədaqəti ilə zəmanəsinin qəzetlərinə örnək, nümunə olan, birliyə və tərəqqiyə xidmət edən bir ədəbi cərəyan, yaradıcılıq məktəbi idi.

...Təəssüf ki, qəzetin bağlanma səbəbləri hətta bu mətbuat orqanının son saylarında da qeyd olunmamış, abunə elanları davamlı şəkildə birinci səhifədə yer almışdır. Tacik tədqiqatçılarının araşdırmalarından məlum olur ki, "Həqiqəti-əfkar"ın qəfil qapanması kağız qıtlığı, iqtisadi böhran və ya senzura qərarı ilə həyata keçirilməmişdir. Buna əsas səbəb qəzetin redaktoru və naşiri Mirzə Cəlalın Orta Asiya cədidçiləri, islahatçı maarifçiləri tərəfindən Buxara şəhərində buraxılması nəzərdə tutulan "Buxarayi-şərif" qəzetinin redaktoru vəzifəsinə dəvət edilməsi olmuşdur. Dəvəti məmnunluqla qəbul edən M.C.Yusifzadə 1912-ci ilin martından 1913-cü ilin yanvar ayınadək Orta Asiyada adıçəkilən mətbuat orqanının nəşri sahəsində çalışmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatının, mətbuatının inkişafında müstəsna xidmətləri olan Mirzə Cəlal Yusifzadənin Orta Asiyada tacik milli mətbuatının banisinə, "Buxarayi-şərif" qəzetinin qurucusuna, redaktoruna necə çevrilməsi barədə Tacikistanın elm və mədəniyyət xadimlərinin araşdırmaları qürur doğurur.

Buxarada tacik dilində ilk qəzetin ideya müəllifi və təşəbbüskarı görkəmli maarifpərvər ziyalı və cədidçi Mirzə Sirac Xakim, maliyyə dəstəkçisi isə Buxara Əmirliyinin ən zəngin iş adamlarından biri Mirzə Mühiddin Mənsurov idi. Rusiyanın Buxaradakı konsulluğu tərcüməçi Xaydarxoca Mirbədəlovu qəzetin müdiri-məsul vəzifəsinə gətirmiş, yəhudi əsilli mətbəə sahibi L.N.Levin texniki işləri, şrift, kağız problemlərini həll etmişdir. "Tərcüman"ın verdiyi məlumata görə "Buxarayi-şərif" qəzetinin 1912-ci ilin yanvarın ortalarından nəşri üçün hazırlıq prosesi başa çatsa da, çap işi iki aya qədər ləngidilmişdir. Tacikistanlı alim, filologiya elmləri doktoru Məsrur Abdullayev "Sentr-Aziya" dərgisində çap etdirdiyi "Buxarayi-şərif": Tacik jurnalistikasının yaranmasının uzun yolu" adlı məqaləsində yazır: "Hazırlıq işlərini gördükdən sonra təşkilatçılar Bakıdan təcrübəli yazıçı və jurnalist Mirzə Cəlal Yusifzadəni qəzetə redaktor vəzifəsinə dəvət etdilər.

Beləliklə, bütün bu gərgin mübarizə öz bəhrəsini verdi, hicri-qəməri təqvimi ilə rəbbi-ül-axer ayının 4-də, bu tarixə uyğun 11 mart 1912-ci ildə Kaqan - Yeni Buxara şəhərində taciklərin tarixində ilk dəfə "Buxarayi-şərif" (Şərəfli Buxara) adlı qəzet işıq üzü gördü. ...Qəzetin redaktoru Mirzə Cəlal Yusifzadə ilk nömrədən qəzetin redaksiya siyasətini belə müəyyən etdi: "Qəzetin maarifçilik ideyasına zidd olan məqalələr çap edilməyəcək". O son nömrəyə qədər qəzetin bu siyasətinə sadiq qaldı" (http://www.centrasia. ru/newsA.php?st=1331374860).

Tacikistan Milli Universitetinin doktorantı, tarix elmləri namizədi Numoncan Qafarov "Veçernıy Duşanbe" qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində Mirzə Cəlal haqqında daha maraqlı araşdırmalar aparmışdır: "Buxara islahatçıları - cədidçiləri radaktor vəzifəsinə Bakıdan Azərbaycan maarifçisi Mirzə Cəlal Yusifzadəni (1861-1931) dəvət etdilər. "Molla Nəsrəddin" jurnalının fars şöbəsində məsul işçi, farsdilli "Həqiqəti-əfkar" (Fikirlərin həqiqi) qəzetinin redaktoru işləyən M.C.Yusifzadə Bakıda mətbuatla birbaşa bağlı idi və özünün siyasi baxışlarına görə ən qabaqcıl din nümayəndəsi sayılırdı. Bu keyfiyyətlər onun Buxarada işinin normal gedişatına təminat verirdi. Rusiya siyasi agenturasının Buxaradakı tərcüməçisi Xaydarxoca Mirbədəlov qəzetin formal redaktoru olaraq qalırdı" (Numoncan Qafarov. "Buxarayi Şərif" Krım qəzeti "Tərcüman"ın səhifələrində" "Veçernıy Duşanbe" qəzeti, 2012, 7 mart).

Tacikistanlı alim N.Qafarov "Həqiqəti-əfkar" qəzetini farsdilli adlandırmaqda yanılırdı. Bu qəzet birmənalı olaraq Azərbaycan türkcəsində çıxırdı. Mirzə Cəlalın "Molla Nəsrəddin" jurnalının fars şöbəsində məsul işçi işləməsi xəbəri isə yenidir və bu mülahizənin tədqiqata ehtiyacı var.

Mirzə Cəlal Yusifzadənin redaktorluğu ilə "Buxarayi-Şərif" qəzetinin ilk sayı 11 mart 1912-ci ildə, bazar günü işıq üzü gördü. Tacikistandakı Slavyan Universitetinin dosenti Şərif Mollayev tacik mətbuatının 100 illik yubileyi münasibətilə yazırdı: "Buxarayi-Şərif" qəzeti Orta Asiyada tacik mətbuatının ilk qaranquşu oldu. Bu qəzet tacik xalqının jurnalistlik publisistikası ilə müasir, peşəkarlıq və texniki cəhətdən inkişaf etmiş jurnalistika arasında körpüdür".

"Buxarayi-şərif" gündəlik qəzet idi, 1913-cü il yanvarın 2-dək nəşr olunmuş və on ayda 153 sayı işıq üzü görmüşdür. Qəzet bu müddətdə özbək türkcəsində "Turan" adlı, dörd səhifəlik, həftədə 3 dəfə çıxan əlavəsini buraxmışdır. M.C.Yusifzadənin redaktorluğu ilə "Turan"ın ilk sayı 1912-ci il 14 iyulda buraxılmış, 49-cu sayından sonra nəşri məcburi dayandırılmışdır. Dosent Şərif Mollayevin fikrincə Orta Asiyada geniş populyarlıq qazanan "Buxarayi-şərif" gizli olaraq mədrəsə şagirdlərinə də paylanırdı. Mirzə Cəlalın oğlu Alim Yusifzadənin məlumatına əsasən "Buxarayi-Şərif"də onun atasının 90-dan çox şeir və publisistik məqaləsi çap olunmuşdur.

"Tərcüman" qəzeti 1913-cü il 16 yanvar sayında yazırdı ki, "Buxarayi-Şərif" və onun özbək türkcəsində əlavəsi olan "Turan" qəzetləri yeniliyin, islahatların düşmənləri və Buxara Əmirinin əmri ilə 1913-cü il 2 yanvar tarixində qapandı. Həmin əmrə əsasən Buxara Əmirliyini tərk etmək üçün Mirzə Cəlal Yusifzadəyə bir həftə vaxt verilmişdir.

Məlumdur ki, Buxara Əmiri müstəqil qərar qəbul etmək səlahiyyətlərindən çox uzaq idi. Bakıdan xahiş-minnətlə dəvət olunmuş maarifpərvər ziyalının, fədakar publisistin, mütərəqqi şəxsiyyətin ciddi əsas olmadan nümayişkaranə formada Buxaradan kənarlaşdırılması, qovulması, redaktoru olduğu "Buxarayi-şərif" və "Turan" qəzetlərinin qapanması cədidçi qüvvələr tərəfindən gözlənilməz fəsadlara yol aça bilərdi. Göstərişin Rusiya İmperiyasının Buxaradakı məmurundan qaynaqlandığı şübhə doğurmurdu. Beləliklə, həyatını və fəaliyyətini maarifə, mədəniyyətə, mətbuata, elm işığına həsr edən Mirzə Cəlal Yusifzadə mübarizə apardığı cəhalətin, qara qüvvələrin zorakılığı ilə Türküstandan namərdcəsinə uzaqlaşdırıldı, halal haqqının və təmiz adının üzərinə kölgə salındı.

Tacik yazıçısı, ictimai xadim və alim Sədrəddin Ayninin (1878-1954) fikrincə "Buxarayi-Şərif"in və onun əlavəsi "Turan"ın bağlanmasının səbəbi qəzetdə qaldırılan maarif və mədəniyyət məsələlərinin sərt qoyuluşu və milli şüura güclü təsiri çar məmurlarını razı salmırdı.

Tanınmış jurnalist Əlfiyyə Bəşirova "Tacik KİV-i üçün yaşıl işıq" məqaləsində qeyd edir ki, "Buxarayi-Şərif" qəzetində o dövrün ən məşhur, populyar və mütərəqqi müəllifləri savadsızlığın əleyhinə, milli şüurun oyanışına, elm və mədəniyyət kəsb etməyə çağırışla çıxış edirdilər. İlk tacik qəzeti qısa müddətdə Türküstanda, Qafqazda, Krımda, Volqaboyunda, Rusiyada populyarlaşdı. Tacik ziyalılarının birliyində, milli şüurun oyanışında və milli ideyanın formalaşmasında böyük rol oynadı.

Mirzə Cəlal Yusifzadə "Buxarayi-şərif" qəzeti ilə tacik milli mətbuatının bünövrəsini qoydu. Cəmi on ay nəşr olunan, 153 sayı işıq üzü görən bu mətbuat orqanı bir xalqın tarixi salnaməsinə çevrildi. "Buxarayi-Şərif"in ilk sayının işıq üzü gördüyü gün - 11 mart Tacikistan Prezidentinin sərəncamı ilə 1994-cü ildən tacik milli mətbuat günü kimi qeyd edilir. Dövlət başçısının bu sərəncamı Buxara Əmirinin 1913-cü il 2 yanvar tarixli ədalətsiz əmrini rəmzi olsa da qüvvədən salır, Mirzə Cəlal Yusifzadənin pozulmuş hüquqlarını mənən bərpa edir, onu tacik xalqının milli mətbuatının banisi səviyyəsinə ucaldır.

"Buxarayi-şərif" qəzeti və onun azərbaycanlı redaktoru bu gün tacik xalqının qürur, iftixar mənbəyidir. Tacikistan müstəqilliyini qazandıqdan sonra xalqın milli-mənəvi dəyərləri daha geniş tədqiq olunur. Respublika Ali Məclisinin deputatı, tədqiqatçı-alim Olimcan Səlimzadə "Mirzə Cəlal Yusifzadənin publisistikası" (2003) mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır.

Tacik milli mətbuatının azərbaycanlı banisi, şərqşünas, şair, publisist, mütərcim Mirzə Cəlal Yusifzadənin Azərbaycan - Tacikistan ədəbi-mədəni əlaqələr tarixinə bəxş etdiyi unudulmaz töhfələr iki xalqın və iki dövlətin beynəlxalq münasibətlər sistemində örnək missiyasını daşımağa, ən gözəl nümunə olaraq həmişə xatırlanmağa layiqdir.

lll

Mirzə Cəlal 1913-cü ilin soyuq yanvar günlərindən birində Buxaradan Bakıya qayıtdıqdan sonra "Sədayi-Həqq" (1912-1915) və "İqbal" (1914-1915) qəzetlərində çalışmış, "Fərhad və Şirin" operasının "Səfa" dram cəmiyyəti tərəfindən yenidən tamaşaya qoyulmasında fəal iştirak etmişdir. O 1918-ci ilin əvvəllərində Zaqafqaziya Seyminə üzv seçilmiş, Cümhuriyyət dövründə "Azərbaycan" qəzeti ilə fəal əməkdaşlıq etmişdir. Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Nəriman Nərimanovla görüşən Mirzə Cəlal birincinin təklifi ilə bir müddər Qaryagində (Füzuli rayonunda), sonra isə Bakıda orta məktəblərdə müəllimlik etmişdir. Nazif Qəhrəmanlı Fazil Rəhmanzadəyə istinad edərək yazmışdır ki, respublikanın maarif naziri işləmiş professor Mehdi Mehdizadə, şair Məmməd Rahim Mirzə Cəlal Yusifzadənin şagirdləri olmuşlar.

Bakıda 1926-cı ildə keçirilən Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultayda Mirzə Cəlal tərcüməçi kimi iştirak edir və Əli bəy Hüseynzadənin təşəbbüsü və fotoaparatı ilə çəkilən şəkildə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Məhəmməd Fuad Köprülü, Bəkir Çobanzadə, Abdulla Şaiq, Seyid Hüseyn, Mirzə Rəhim Fəna, Əhməd Cavad, Salman Mümtaz, Əliağa Vahid, Əli Yusif Rai və b. ilə bir sırada yer almışdır.

Ömər Xəyyamın rübailərini dilimizə ilk çevirənlərdən biri Mirzə Cəlal olmuşdur. Onun "Gəlməzmi", "Çoban" şeirləri "Maarif və mədəniyyət" jurnalında nəşr edilmişdir. Abdulla Şaiqə həsr etdiyi şeirində onun etibarından, sədaqətindən söz açmış, digər qələm dostlarını dəyərləndirmişdir.

Əvvəl başda cənab Mümtaz,

Görcək həvəsin edərdi pərvaz.

Cavid, Cavad safi teynət,

Yazdıqları fənni şeirə zinət.

Mirzə Cəlal Yusifzadənin Sovet dövrü bədii yaradıcılığı demək olar ki, çap edilməmişdir. Oğlu Əli Yusif Rainin 1926-cı ildə həbsi, sonra Solovkiyə sürgün edilməsi Mirzə Cəlalı üzmüş, onu ağır xəstəliyə düçar etmişdir. Şeirlərinin birində "Aylarca məzar içində yatdım" - deyən şair 1931-ci ildə, ömrün ahıl çağında, 72 yaşında Bakıda oğul üzünə həsrət qalan gözlərini işıqlı dünyaya əbədi yumdu.

Asif Rüstəmli

525-ci qəzet.- 2015.- 1 oktyabr.- S.6.