Arxa fondakı İlyas Əfəndiyev

O, HƏR ƏSR ÜÇÜN AKTUAL YAZIÇIDIR

Dövlət Mükafatı laureatı, Əməkdar İncəsənət xadimi, Xalq yazıçısı, görkəmli dramaturq İlyas Əfəndiyev! Bu ad XX əsrin 40-cı illərindən bu günə qədər ədəbiyyat, teatr və mədəniyyətimizin bütün sahələrində ilmə-ilmə, qarış-qarış əzbərlənib. Hətta türk, fars, rus, alman, ingilis, fransız, bolqar, çex və digər dillərdə də ədəbi mənbələrə sirayət edib. Çünki İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatda yeni bir mərhələ başlatdı. İnsan qəlbinin məhrəminə nüfuz edərək, ən həssas, sentimental detalları açdı. Heç vaxt dəyişilməyəcək ədəbi düstur yaratdı: -İctimai düşüncənin dəyişməsi və insanın həqiqi azadlığını dərk etməsi üçün öncə insan ürəyi, hiss və duyğuları gerçək azadlığına qovuşmalıdır. Yazıçı bütün yaradıcılığı boyu bu düsturu tətbiq etdi. Yaratdığı yenilikçi - bəzən ən zərif, bəzən ən balaca (Murad) obrazlarının arxasında ziyalı, vətəndaş tendensiyası ilə dayanaraq onları azadlığa doğru apardı.

İlyas Əfəndiyev ictimai statusu, daşıdığı yüksək vəzifələr, hətta genetik şəcərə zənginliyi etibarilə sinkretik təhliletmə bacarığına malik idi. Və elə bu səbəbdən də O, müharibədən həmən sonra ədəbiyyatda başlanan ədəbi-bədii küləyin insan qəlbinin dialektikasına, ruhi, mənəvi dinamizminə yönələcəyini düzgün müəyyən etdi. Belə bir şəraitdə yeni bir mərhələnin başlanması zərurəti kimi bu problemin mövcudluğu danılmazdı. Ona görə də İlyas Əfəndiyev bir yazıçı kimi öz konsepsiyasını ortaya qoymağın zamanı gəldiyini yəqin etdi və ədəbiyyata yeni bir üslubla- melodiyalı üslubla gəldi. Şirin, lirik, həzin, ifadəli və dəqiq nəsr dili, cazibədar və pıçıltılı təhkiyəsi ədəbi əsərlərinin quruluşunda, obrazların danışıq və davranışında bir tərz yaratdı. Qəhrəman susanda da sanki onu musiqili bir səs, aura müşaiyət edir. Zərifənin Qambaya məhəbbət etiraflarını (“Kənddən məktublar”), Durnanın daxili iztirablarını (“Durnanın günahı”) oxuyanda görürsən ki, daxildən zəif eşidilən bir musiqi var hər sözdə.

İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatda ilk addımlarını ziyalı mühitində və ictimai psixologiyalı insanların əhatəsində atıb. Odur ki, elə ilk qələm təcrübələrindən ən yeni və müasir insan tipinə daha artıq maraq göstərib. Bununla belə, içərisindən çıxdığı kənd mühitini qəlbinin ən munis yerində bəsləyib, “Geriyə baxma, qoca” romanında böyük İlyas Əfəndiyevi balaca Muradın fonunda oxuculara təqdim edib. Romanda Muradın tərəkəmələrin ağır həyat tərzinə qarşı kövrəkliyi, həssas qəlbi, adamlara münasibətdə insan xoşbəxtliyinə pərəstiş etməyi, eybəcərliyə nifrəti əslində İlyas Əfəndiyevin şairanə nağıl romantikasının təzahürüdür.

Əsərlərinə nəzər saldıqda asanlıqla İlyas Əfəndiyevin kimliyini orada görmək mümkündür. Ədəbiyyatda onun qadına münasibəti ən çox təhlil olunan məsələlərdən biridir. Bir qadın qəlbinin pıçıltılarını, azadlıq duyğusunu İ.Əfəndiyev qədər duymaq, anlamaq yenə də onun özünə məxsusdur.

O, əsərlərində qadını kişi kimi şücaətli, döyüşkən cəhətləri ilə təsvir etmirdi. Əksinə qadına məxsus və əslində ona yaraşan həqiqi qadın zərifliyini və həssaslığını təqdim edirdi. Bu, yazıçının həyati detallara orijinal yanaşması idi. “Söyüdlü arx” (1958) romanında şəhərdən kəndə işləməyə gəlmiş gənc aktrisa Nuriyyə kənddə kitabxana müdiri işləyir, mədəni quruculuq işləri ilə məşğul olur, dram və musiqi dərnəyi təşkil edir. Lakin yazıçının məqsədi Nuriyyənin əməkçi qadın obrazını yaratmaq deyil. Romanı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, burada Nuriyyənin ictimai fəaliyyətindən çox emosional xarakteri, sentimentallığı, daxilən böyük sevgisini axtaran qadın həssaslığı yazıçının ifadə etmək istədiyi əsas qayədir. Cəmi ikicə il sonra ictimaiyyətə təqdim olunan “Körpüsalanlar” (1960) romanında yazıçı ali təhsilli mühəndis olan Səriyyəni öz romantikliyi ilə Nuriyyədən də yüksəkdə təsvir edir. Səriyyə trest müdiri işləyən əri Adildən ayrılıb, buldozerçi Qəriblə evlənməklə qadın qəlbinin hüdudsuz azadlığının bünövrəsini qoyur. Həmin dövrdə ədəbiyyatda qadın azadlığı mövzusu hər bir sənətkarın yaradıcılığının məhək daşı idi. Bununla belə əgər “Körpüsalanlar”ı İlyas Əfəndiyev deyil, başqa bir sənətkar yazsaydı, Səriyyənin Adildən ayrılmasına icazə verərdimi?! Yaxud Səriyyəni yenidən Qəriblə evləndirər, yoxsa onun öz səhvinin cəzasını çəkməsilə əsəri sonlandırardı?! Hər iki halda Əfəndiyev qadın qəlbinin intəhasızlığını kəşf etdi. Bir fakt da danılmazdır ki, Əfəndiyevin bu kəşfi yazıçı təxəyyülünün məhsulu deyil, gerçəkliyin yenicə cücərən faktı idi. Səriyyə kimi qadınlar mində bir də olsa, öz duyğu və düşüncələrini hayqırmağa başlamışdılar və Əfəndiyevin əsl yazıçı gücü onda idi ki, O, belə qadınlara öz qələmi ilə də olsa dəstək olur, tutduqları yoldan geri dönməmələrini təvəqqe edirdi. Baxmayaraq ki, Səriyyə dədə-baba stereotiplərini ayaqlayıb, öz ürəyinin səsi ilə azadlıq axtarışındaydı. Həmin vaxtdan 50 ildən artıq bir zaman keçsə də, bu gün də qadın azadlığı mövzusu postmodernist qələmdə öz halını izhar edir. 60-cı illərin Səriyəsi indi Aylin, Aydanlarla əvəz olunub. Bircə fərq var ki, Nuriyyənin də, Səriyyənin də daxilən azadlığı, sərbəst addımları assosiativ deyil, onlar özləri haqqında sağlam qərarlar verirlər. Nuriyyə Muradı sevir, lakin onun ailəli olduğunu biləndə, nəcib qız sevgisini qəlbinin dərinliyində basdırır və öz taleyini tapır. Bəs İlyas Əfəndiyev kimi bir sənətkar qadına bu cür azadlığın verilməsinin sonrakı inkişaf təmayülünün hansı məcraya yönələcəyini bilmirdimi? Əlbəttə bilirdi. Elə buna görə də “Geriyə baxma, qoca” romanında tarixi bir kodlaşma apardı. Möhnət qarı və onun ağbirçəyi kimi nağılvari xatırladığı Xəlsə nənənin “elin yaddaşında yazılmamış namus qanunu” ilə yaşayırdı. Yazıçı da məhz bu nüansa toxunub: Xəlsə nənədən törəyən irsin, “əslində olanın dırnağında bildirəcəyi”nə sətiraltı işarə edirdi.

İlyas Əfəndiyevin dramaturgiya sahəsində də xidmətləri əvəzolunmazdır. “Bakı” kinostudiyasında ssenari şöbəsində müdir işləməyi, C.Cabbarlı ənənələrinə sadiq qalmağı və özünü daha çox teatr səhnələrində ön sırada ifadə etmək istəyi onu dramaturgiyaya yaxınlaşdırıb. Dramaturgiya və teatr məsələlərindən bəhs edən məqalələr yazıb. Və “Onun lirik-psixoloji üslublu dramaturgiyası teatrımızın tarixində yeni mərhələ açmışdır”.

İlyas Əfəndiyevin dramlarının əsas leytmotivini qadın azadlığının psixoloji özünütəsdiqi və tərəqqisi məsələsi təşkil edirdi. Dramaturq yeniləşməkdə olan qadını necə görmək istəyirdisə, eləcə də təqdim edirdi; Nəcib təbiətli, kövrək, həssas, sevib xoşbəxt olmaq ehtirası ilə yaşayan qadın obrazları və onların zərif, eləcə də zəif ideallarının arxasındakı güc İlyas Əfəndiyev qüdrəti idi. Yazıçının teatr dili didaktikası ilə seçilir. O, kobud, insana yaraşmayan tək bir ifadə, söz işlətməzdi. Hər cümləni yonub cilaladıqdan sonra bədii əsərə daxil edərdi. Bu, onun əsl ziyalı xarakterindən, kübarlığından irəli gələn cəhətdir. Lirik-psixoloji üslubun ən gözəl nümunəsi kimi sevilən və hələ də oxucular tərəfindən rəğbətlə oxunulan “Sən həmişə mənimləsən” (1964) pyesi sentimentalizminə, səhnə xüsusiyyətlərinə, eləcə də əxlaqi-tərbiyəvi dəyərinə görə İlyas Əfəndiyevin ən qüdrətli əsəri hesab oluna bilər. Əsərin ideya-bədii qüdrəti əslində Həsənzadənin timsalında Əfəndiyevin müəyyən mənada prototipinin durmasıdır. Pyesdə Həsənzadə 46 yaşında təsvir olunur. Əsər yazılan zaman dramaturq da təxminən 49-50 yaşında idi. Daxili məninə sədaqəti, vicdanın paklığını qoruyub saxlaması kimi kamilləşən cəhətləri ilə Həsənzadə pərdənin görünən üzü idi. Pərdənin arxa fonunda isə İlyas Əfəndiyev dayanırdı. Dramaturq pyesdə Həsənzadənin dili ilə qadın azadlığına qarşı kişi əxlaqının vacibliyini sərrast, aydın, səmimi bir şəkildə göstərir. Cavan yaşından həyat yoldaşını itirən, oğlu ilə tənha yaşayan Həsənzadənin 19 yaşlı Nargiləyə münasibəti ilə əsl Azərbaycan kişisinin obrazını yaradıb. Nargilə ona sevgisini etiraf etsə də, Həsənzadə ağıllı, yetkin insan kimi bu münasibətin doğru olmayacağını düşünür və ona ata sevgisi ilə yanaşır. O, anlayır ki, Nargilə həqiqətdə yaşadığı faciəli ailə şəraiti ilə müqayisədə Həsənzadənin yanında sakit, hüzurlu olduğu üçün ona meyl edib. Pyesdə maraqlı məqamlardan biri də odur ki, Nargilənin atası yaşda birinə sevgi etirafları da tamaşaçıda həqarət doğurmur. Əksinə yazıçı öz Nargiləsini yaşına uyğun sakit, həlim, saf və şirin dil ilə danışdırır, ən incə insani münasibətlərin sözlə tablosunu yaradır. Odur ki, ədəbi tənqiddə bu əsər İ.Əfəndiyevin dramaturq ustalığının ən gözəl nümunəsi hesab olunur. Məhz bu əsər də 60-cı illər ədəbiyyatında yeni bir mərhələ oldu. Hətta Onun yaradıcılığı “60-cılar”a ədəbi zəmin hazırladı.

70-80-ci illərdə Əfəndiyev tarixi mövzuda qələmə aldığı “Mahnı dağlarda qaldı” (1971), “Xurşidbanu Natəvan” (1980), “Şeyx Xiyabani” (1986), “Hökmdar və qızı” (1991) pyeslərində tarixdən ilhamlanaraq milli hissləri oyatmaqla xalqı azadlıq uğrunda mübarizəyə səsləyib. Onun Böyük bəy və Şahnaz (“Mahnı dağlarda qaldı”), Natəvan, Seyid Hüseyn (“Xurşidbanu Natəvan”), Xiyabani, Sarı Mərdan, Hacı Fərhad, Səhər (“Şeyx Xiyabani”), Cavad xan, Hüseynqulu xan, Saday bəy, Tubu xanım, Ağabəyim ağa (“Hökmdar və qızı”) kimi obrazları ilə mübariz gələcəyə ilham verən qəhrəmanlar yaradıb. Böyük bəy, Natəvan və Şeyx Xiyabani xarakterlərinin tamlığı, bütövlüyü ilə yazıçının digər personajlarından seçilirlər. Hər üç qəhrəman vətən taleyi, milli ideal uğrunda sonacan mübarizə aparırlar. Bu, əslində İlyas Əfəndiyevin onların arxa fonunda qəhrəmancasına vətən uğrunda, azadlıq yolunda sarsılmaz mübarizəsi idi. Xüsusilə Xiyabaninin monoloqları 1988-90-cı il hadisələrində gəncləri döyüşə səsləyən himn oldu.

İlyas Əfəndiyev qadın ruhunun yazıçısı kimi, qəhrəman qadın obrazını yaratmaqdan da yan keçməyib. Əsərdə xan qızı Natəvanın timsalında alovlu vətənpərvər, milli azadlıq carçısı yaratmaqla qalmayıb, onu orijinal bədii qəhrəman səviyyəsinə qaldırıb. Buradakı Natəvan heç də tarixdəki Xurşidbanu Natəvanın prototipi deyil. Bu Natəvanın hər sözünün, əməlinin arxasında 80-ci illər Əfəndiyevin azadlıq, vətənə sədaqət, torpaq andı dayanırdı. Pyesin başlanğıcındakı monoloqunda Natəvan deyir: “ Əgər bu dünyada xoşbəxtlik deyilən bir həqiqət varsa, o da yalnız insanın vətəninə, öz mənliyinə, öz ləyaqətinə sahib olmasındadır. Mən azadlığın qüdrətinə inanıram”. Bu sözlər İ.Əfəndiyevin “Xurşidbanu Natəvan” dramındakı əsas müəllif qayəsidir. Bu qayə torpaqlarımızın işğal altında olduğu hazırkı şəraitdə də aktualdır. Bu gün də torpaq uğrunda canından keçən qəhrəmanlarımız var və bu da onu göstərir ki, İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları keçmişdən bu günə körpü salıblar. O körpünün mayasında, daşında isə Əfəndiyevin həmişəyaşar arzu və idealları dayanır.

P.S. Bu məqalədə qüdrətli yazıçı, dramaturq İlyas Əfəndiyevi obrazlarının arxa fonundan önə çıxarmaqla yad etməyə çalışdım. Onun cismən aramızdan getməsindən 19 il ötür. Lakin mənəvi kimliyi ilə əbədi olaraq bizimlədir. Ruhu şad olsun.

Rübabə SAHİB

525-ci qəzet.- 2015.- 3 oktyabr.- S22