Gözlənilən Qatar... 21:15...

... Bura, gec - tez hər kəsin özünü çatdıracağı stansiyadı. Saat düz 21:15-də o məşum qatarın yan alacağı perrondu. Saatsa hər zaman 21:15-i göstərir. Yəni 21:15 qatarı hər an gələ bilər. Əgər gəlsə! Əslində bütün fəlsəfə, məna da məhz bu gözləntidədir. Bəlkə elə həyatın məntiqi sonluğudu bu... Bir ömür gözləmək. Haçansa, yaxud heç zaman gəlməyəcək qatarı gözləmək; səni harasa uzaqlara aparacaq adam kimi, təzadlarını nizamlayacaq varlıq kimi...

Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun “21:15 qatarı” tamaşasının qəhrəmanları da gözləyirlər. Akademik Milli Dram Teatrının böyük səhnəsində cəmisi iki nəfər - Xalq artisti Nurəddin Mehdixanlı və Əməkdar artist Sənubər İsgəndərli bu qatarın yaxınlaşan fit səsinə həsrətdirlər... Arada bir vağzal nəzarətçisi - Xalq artisti Hacı İsmayılov isti çaya qonaq eləməsə, soyuqdan dona da bilərlər.

Türk dramaturqu Toyqun Orbayın eyniadlı pyesi (Dilsuzun tərcüməsində) əsasında hazırlanmış birpərdəli oyunun janrını, ideyasını müəyyənləşdirmək çətindi. Mübahisəli məqamlar çoxdu... Tamaşaya baxdıqca bəzən adama elə gəlir ki, bütün bunları sadəcə kağızdan oxuyursan və alaqaranlıq səhnədə baş verənlər xəyallarından başqa bir şey deyil. Amma Sənubər İsgəndərlinin naqolay vəziyyəti duyaraq şaşqın gülməsi, Nurəddin Mehdixanlının həyat həqiqətlərini son cərgədə oturan tamaşaçıya da çatdırmaq cəhdləri səni o xəyallardan ayırır və yerini bir az da rahatlayıb dinləyirsən. Məhz dinləyirsən, çünki pyesin əsas özəlliyi sözdür. Burada hansısa dinamika, sürət ummaq yersizdi, sadəcə sözdən yapışmalı və qəhrəmanların ovqatını özününküləşdirməlisən. Bəlkə onlara qoşulub qatar gözləməlisən?!

Əsərdə insan psixologiyasına, münasibətlərinə aid dialoqlar, polemikalar var. Qəribə mülahizələr də az deyil. Bəlkə də bunlar dramaturqun peşələrindən gəlir. İxtisasca həkim olan müəllif rəssam kimi də məşhurdur. Rəsm əsərləri Türkiyənin Ankara, İstanbul, İzmir və başqa şəhərlərindəki sərgi salonlarında nümayiş etdirilir. “Mat”, “Şərəfinə insan oğlu” kimi dünyada tanınan pyeslərin müəllifidir. Bu əsərlərə Türkiyə, Almaniya, Yaponiya, ABŞ və başqa ölkə teatrlarında quruluş verilib. Azərbaycanda isə Toyqun Orbayın yaradıcılığına ilk dəfə müraciət olunur. Onu da deyim ki, yay aylarında Bakıya gələn Toyqun bəy burdakı quruluşu da xeyli bəyənib.

Son vaxtlarda əsasən ailə-məişət mövzularına müraciət edən Bəhram Osmanov bu cür psixoloji, həm də gərgin mövzunu həll etmək üçün maraqlı priyomlar işlədib. Sənubər İsgəndərli güzgüylə tamaşaçının üzünə işıq salır, gözünü qamaşdırır, Nurəddin Mehdixanlının təkcə özü yox, həm də kölgəsi danışır, səhnədə qar yağır, yağış çisələyir... Bir sözlə çox şey baş verir, bircə... bircə qatar gəlib çıxmaq bilmir də! Bu mərdimazar vağzal məmuru da ümidverən bir şey demir, hələ üstəlik kişiylə qadının yaxınlaşmasına, doğmalaşmasına mane olur. Əgər qatarı gözləyən kişi və qadın bir az sürrealist cizgilərlə göstərilirsə, vağzal nəzarətçisi əksinə realist qəhrəmandı, bu yad situasiyada gerçəkliyi ifadə edən yeganə adamdı. Amma onun özü də indiyə qədər heç vaxt gəlməyən qatarı gözləyir, ümidini itirmir, vağzalı təmiz, səliqəli saxlayır. Ancaq zaman özü bu qatarın “sərnişinləri”nin rahatlığını, arxayınlığını təmin edib. Bura gəlib 21:15 qatarını gözləyənlər elə-belə adamlar deyil. Həyatın faniliyini dərk edən, dünyanın qanunlarından hərtərəfli xəbərdar olan adamlardı. Və əslində ən gözəli elə budur ki, onlar bütün bu dərk etdikləriylə bərabər möcüzəyə inamı itirməyiblər... Bir vaxt kiminsə, nəyinsə (Qatarın!) gələcəyinə və hər şeyi düzəldəcəyinə inamı! Yəqin ən fərqli adamları birləşdirən, yaxınlaşdıran da həmin bu inamdı...

Tamaşaya baxdıqca, qəhrəmanların qəribə söhbətlərini, mübahisələrini dinlədikcə Bəhram müəllimin axır zamanlarda qoyduğu əsərləri yadıma salıram və bir anlıq başa düşürəm ki, bunlar müxtəlif mövzularda olsalar da, ideya, qayə oxşardı. Hamısı çağdaş zamanın əsas problemlərini göstərir. İnsanın robotlaşmasını, zamanın qanunlarına boyun əyməsini, ən doğma bildikləriylə yadlaşmasını... Və az qala bütün bu tamaşalarda insanlar arasında gözə görünməyən, amma eyni zamanda da açıq-aydın duyulan sərhəd ön plana gətirilir. Əli Əmirlinin eyniadlı pyesi əsasında quruluş verdiyi “Hasarın o üzü”ndə bir evin içində yaşayan ailə üzvlərini din ayırır, burda həmin dediyim “sərhəd”, hasar dindir və bu sərhədin əks tərəflərində duran adamlar bir-birini başa düşmürlər. Hüseynbala Mirələmovun “Miras” pyesi əsasında səhnəyə qoyduğu tamaşada isə yenə də eyni ailənin, evin içində qəribə bir “arakəsmə” görünür. Zamandı bu arakəsmənin adı. Ata və onun yaşıdları zamanın o biri üzündə, daha dəqiq desəm, Sovet dövründə qalıblar... Oğul, gəlin, nəvə isə müasirliklə, indi ilə yaşayırlar. Bu zaman adlı sərhəddin o üzündə duran adamlarla bu tərəfindəki adamlar hər gün görüşmələrinə, bir damın altında yaşamalarına baxmayaraq, bir-birlərini eşitmirlər, görmürlər, duymurlar. Bəlkə də təkcə sadaladığım əsərlərin qəhrəmanlarının yox, ümumiyyətlə, çağdaş zamanın insanının faciəsidir bu; dialoqun yoxluğu, gün-gündən qalınlaşan pərdələr, tikanlı sərhədlər.

21:15 qatarını gözləyənlərin isə söhbət eləmək, dərdləşmək üçün zamanları boldu. Onlarla mühit, insanlar, cəmiyyət arasında sadəcə sərhəd yox, bütöv bir uçurum var. Və müəllifin uçurumun kənarında duran insanların təsəllisi, “hayan”ı kimi məhz sənəti göstərməsi mənə görə, ən mühüm məqamlardan biridir. Axı doğrudan da qəhrəmanın söylədiyi kimi, bütün bu “qutu”lardan, qutu evlər, qutu maşınlar, qutu dünyadan yeganə xilas sənətdi. O sənət ki, onun vasitəsiylə bumbuz, adamsız vağzalda da xoşbəxt ola bilərsən. Qəhrəmanların çex bəstəkarı Antonin Dvorjakın “Su pərisi” operasından “Uzaq səmalarda hilalım mənim” ariyasını dinləmələri, qadının qar yağmasını gözünün önünə gətirməsi məhz sənətin insana verdiyi təsəllinin ifadəsidir.

Simvolik olaraq “söz oyunu” adlandırıla biləcək səhnə əsərində heç nə baş vermir... İntriqa, mübahisə, hadisə yoxdu. Belə olan təqdirdə tamaşaçının diqqətini cəlb etmək, saxlamaq qəlizləşir. Rejissorun aktyorla tamaşaçı ünsiyyətini yaratması, qurması bu baxımdan uğurlu priyomdu. Nurəddin Mehdixanlı zala enib metrolardan, qatarlardan danışanda, gündəlik, boz həyat qanunlarının mənasızlığı haqda fikirlərini bölüşəndə tamaşaçı da bir növ iştirakçıya çevrilir. Amma daha maraqlı olan odu ki, bayaqdan bəri bir az bəsit, adi görünən qadın qəhrəman da dəyişilir, müdrikləşir. Bu isə yaxınlaşan qatardan xəbər verən işarədi.

...Bu stansiyada adamlar bax beləcə bir-birini əvəz edir, 21:15 qatarına biri minib gedəndə digəri vağzala gəlir, gözləməyə başlayır. Nə stansiya boş qalır, nə qatar! Tamaşanın sonuna doğru qatarın nəyi simvolizə etməsi aydınlaşır, düşünürəm, görəsən Toyqun Orbay Nazım Hikmət heyranı deyil ki? Dramaturqun bir neçə müsahibəsini oxusam da, saytını ələk-vələk eləsəm də, bu haqda nəsə öyrənə bilmədim. Məsələ burasındadı ki, Nazımın “Son avtobus”u ilə Toyqun Orbayın “21:15 qatarı”nın marşrutu eynidi. Hər ikisi boşluğa, heçliyə, ölümə aparır... Və insanların, bu dəfə Nurəddin Mehdixanlının yaratdığı kişi qəhrəmanın qatarı gözləyərkən tox, müdrik, arxayın söhbətlərinin səbəbi ölümqabağı ovqatdı. Qəribə bir paradoks var burda. Daha doğrusu insan psixologiyasının müəmmalı tərəflərindən biri. “Son avtobus”un sərnişini həyatdan doyduğu üçün böyük qaranlığın yaxınlaşmasını duyur, qatarı gözləyən adam isə ölümün varlığını düşünüb dərk etdiyi üçün optimistdir... Qar yağmasından, yağış çisələməsindən, təsadüfi tanışlıqdan və sənətdən də buna görə zövq alır! Həyatdan doymamış, “yaşamağa başlamamış” ölümün mahiyyətini anladığına görə... O yaxınlaşmaqda olan qatarı duyduğuna görə, yaşadığı hər anı qənimət bildiyinə, dəyərləndirdiyinə görə! Adamı iliyinəcən təsirləndirən bir ümid var burda! Və bu ümid vağzal sakinlərinin birindən o birinə ötürülür... Səhnədəki aktyorların sözündən, gözlərinin ifadəsindən bizə, tamaşaçıya ötürülür. Elə bununla da Bəhram Osmanov növbəti səddi, sərhəddi, hasarı aradan qaldırır, tamaşaçıyla səhnə arasındakı səddi, sərhəddi, hasarı!

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2015.- 3 oktyabr.- S21