Zülmətdən keçən yol

SADIQ ELCANLININ "ZÜLMƏT" ROMANI HAQQINDA QEYDLƏR

Sadıq Elcanlı - çağdaş nəsrimizin özünə- məxsus yaradıcılıq dəsti-xətti olan bir tanınmış nümayəndəsi!

Onu hələ Sadıq İbrahimov imzası ilə ötən əsrin 70-ci illərində bizim Şabranda yerli qəzetdə irili-xırdalı publisistik yazılarının ilk bədii yaradıcılıq nümunələri olan vaxtlardan tanıyıram.

Yazıçı bu yaxınlarda çapdan çıxan, nəsr, ədəbi tənqid, publisistik yazılarının toplandığı "Gülmənbə" adlı kitabını xoş sözlər, arzu və istəklərlə dolu avtoqrafla mənə bağışladı.

Müəllif kitabdakı "İşıq və zülmət" adlı ön sözündə belə deyir: "Zülmət" romanı da işıq haqqındadır, daha doğrusu işığın ölməsi haqqında, insanlıq adlı uzun yolun əvvəlində başlayan sonuna güzgü tutmuş şam..."

Romantik şair Novalis isə deyirdi:

"Gerçəkliyi qaranlıqlaşdırın, onda o daha aydın görünəcək!"

Bunlar kimin sözləridir, bilmirəm: "Hər halda qaranlıq haqqında aydın danışmaq olmaz. Qaranlığa işıq salmaq olmaz. Çünki onda qaranlıq yox olar".

Sadıq Elcanlı bu romanını da əvvəlki əsərlərində olduğu kimi öz ideyalarına cavab verən mifoloji-fantastik formada yazıb. Bəri başdan burasını deyim ki, geniş epik lüğətlə qələmə alınan, həcmcə heç də kiçik olmayan romanı az qala birnəfəsə oxudum. Yadıma düşmüşkən, hüzr məclisində dünyadan bixəbər nadanın biri özlüyündə axundu, guya ki, yerində oturtmaq istəyir:

- Molla əmi, savablara görə müjdələdiyiniz cənnəti, günahlar üçün qorxutduğunuz cəhənnəmi bəyəm heç görüb gələn var?...

Müqəddəs Quranın ilahi məntiqi ilə bu nadanı yerində oturtmağı qərara alan axund:

- Elədir, övladım - deyir,- Bəyəm sən özün ananın bətnində, qaranlıq dünyada, zülmətdə bilirdinmi ki, belə işıqlı bir dünya da var?!

Hə, deyəsən hər şey qaranlıqdan, zülmətdən işığa doğru bir yol gedir.

Və vay o kəslərin halına ki, bilə-bilə işıqdan zülmətə gedir...

"Zülmət"in qəhrəmanı Xasay Xaspoladov kimi!

Fikrimcə, Sadıq Elcanlının bu romanı müəllifin ön sözündə özünün dediyi kimi heç də təkcə işığın ölməsi haqqında yox, həm də zülmətin özünün də işıqda doğulması haqqındadır.

Romanın adı onun əsas mövzusunu, janr və bədii üslubunu, necə deyərlər, elə əvvəlcədən xəbər verir desək, yanılmarıq.

Əsərin fabulası süjetin mifik-fantastik fonu zülmətlə işığın ziddiyyətləri üzərində qurulub.

Romana zəruri müasirlik, çağdaşlıq səciyyəsi verən yazıçı oxucuda dövrün ictimai, sosial həqiqətləri ilə bağlı yarı real, yarı mifik təəssürat yaratmağa müvəffəq olub. Xasay Xaspoladovun hakimiyyətə aludəliyi, mənsəbpərəstliyi, daxili dünyasının mürəkkəbliyi və ziddiyyətləri, bir vaxt törətdiyi cinayət - qətl hadisəsi romanın fabulasında sənətkarlıqla qurulub.

Yazıçı əsər boyu təsvir olunan hər bir epizod və hadisənin, əhvalatın sarsıdıcı, güclü bədii təsir gücünə çevrilməsinə çalışıb.

Tənhalıqdan, yalqızlığından qəddarlanan Butay Eləhmədov beləcə Xasay Xaspoladova çevrilir. Ehtiyac, kimsəsizlik və bir də şöhrətpərəstlik, nəyin və kimin hesabına olursa olsun məqsədinə çatmaq ehtirası romanın qəhrəmanının vəziyyətini daha da ağırlaşdırır.

"Qadın azadlığa çıxmışdı. Qoca əri demişdi ki, çıx şəhərə, ürəyin nə istəyirsə al, qadının ürəyi çox şey istəyirdi və ürəyində ürəyini söyə-söyə gedirdi".

Bir də "Qışın gizlətdiklərini bahar aşkara çıxarmışdı..."

Qadın "ürəyində ürəyini" niyə "söyə-söyə" gedirdi və baharın aşkara çıxardığı nələr idi?..

Oxucu bu sualların cavabını zamanında tapır. Demə, bahar aradan illər ötsə də, ilk sevgini də ürəklər də aşkara çıxarırmış. Və qadın o ilk sevginin naminə bir gün qoca ərinə xəyanət edəcəyini ürəyinin dərinliklərində gizli saxlasa amma əvvəl-axır bir gün keçmiş sevgisini ram edəcəyini sövqi-təbii hiss etdiyindən "ürəyində ürəyini söyə-söyə" gedirdi.

Qadın Qəribə xanım duyğularının ikiləşməsindən əzab çəkir və bunu məntiqi nəticəsi olaraq cəzasını da alır.

Yazıçı öz romanında obrazların həyatiliyi ilə kolliziyalarını mifik-fantastik tərzdə, həm də reallığa uyğun olmasına çalışır.

Gərgin daxili mübarizə obrazların dramatizmini daha da artırır.

İrəlicədən, əvvəlcədən duyma, gələcəkdən xəbərvermə, bəd, günah əməllər üzərində qurulan "Zülmət"də fantastikasını, mifin mənbəyi real həyat faktlarıdır. Romanda yazıçının mürəkkəb fəlsəfi mühakimələri "Zülmət-işıq" müstəvisində ayrı-ayrı obrazlar vasitəsi ilə öz əksini tapır. Obrazların roman boyu hərəkətlərinin, davranışlarının, qəbul etdikləri həqiqətlərin öz ictimai səbəbləri var. Və Sadıq Elcanlı da öz əsərində kamil bir yazıçı kimi bütün bunları öz oxucusuna təqdim edir.

Burasını da deyim ki, romanda təsvir edilən obrazların bəzi ərinin prototiplərinin çoxu mənə tanınmış adamlardır. Həqiqətən bəziləri ilə bir vaxt ünsiyyətdə də olmuşam.

Bunu niyə xatırladıram: Tanıdığım adamları yazıçını belə dəqiqliklə təsvir etməsi məni bir oxucu kimi heyran etdi.

Ancaq burası da var ki, həmin obrazlar təkcə bir coğrafi məkana, yəni bizim Şabran bölgəsinə məxsus deyil. Ümumiləşdirilmiş obrazlardır.

Qaranlıqdan işıqlığa yol gələn insanın ömür yolu elə zülmətə doğru da gedir. Başlanğıc olan zülmət həm də axırdır, sondur.

Aydın Tağıyev

525-ci qəzet.- 2015.- 6 oktyabr.- S.7.