Hadi ömrü - parlaq bədii təfəkkür işığında

Söhbət Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlıdan, daha doğrusu, S.Rüstəmxanlının bu yay nəfis bir kitab şəklində çap olunmuş "Şair və Şər" romanından gedir.

Sözün açığı, yalnız ədəbiyyat yox, həm də ictimai-siyasi səhnədə öz sözünü cəmi türk dünyasında kifayət qədər söyləmiş xalq şairindən, çağdaş oxucunun səbrini nəzərə alaraq, klassik əsərlərin belə qısaldılıb, kompüter variantının yaradıldığı bir zamanda, belə bir irihəcmli (37 çap vərəqi!) bədii əsər gözləmirdim, zəngin ömür yolu keçmiş, ictimai-siyasi fəaliyyəti bu gün də gündəmdə olan Şairdən memuar umurdum.

Amma bu ilin yaz aylarında "Şair və Şər" romanını əlyazması halında oxuyandan sonra mənə elə gəldi ki, Şair (romanın ilkin adı da "Şair" idi) "Şair və Şər" romanını memuar əvəzi yazıb, maraqlıdır ki, böyük şairimiz Məhəmməd Hadinin həyat və yaradıcılığına istinad edərək yazıb. Pərdə arxasında Sabirin düşüncələridi və əslində "Şair və Şər" düşüncələr romanıdı.

Şair romanda şər qüvvələr tərəfindən daim təqib olunur. Bəs günahı nədir? Vətən, millət sevdası -türk-islam sevdasıyla yazdığı şeirlər.

Daha miqyaslı mübarizəyə qatılmaq-türk-islam dünyasına, turançılığa hizmət üçün İstanbula pənah gətirən, Osmanlı ordusunda düşmənə qarşı vuruşmaq niyyətini bəyan eləyən Şairdən burda da şübhələnirlər, həbs eləyib Balkanlara-şər qüvvələr tərəfindən Balkanlarda türkə qarşı ölüm fitvası verilən bir məkana sürgünə göndərirlər.

Bu, elə bir zamandı ki, türk sultanı özü də sürgün olunub; altı yüz ildən bəri dünyanın üç qitəsinə islam bayrağı ilə hümmət aparan Osmanlı sultanlığı Şərlə bacara bilmir, qurd ağacı içindən yeyir. Şairin "günahı" odur ki, bu qurdları görür. Kimdi onlar? "Türkiyəyə üz qarası, türk adı gələndə dodaq büzən, türk ölkəsində türkə qarşı danışmaqdan yorulmayan zümrələr, dildə liberallar, ingilis, fransız heyranları, boşqab dibi yalayanlar".

Yeri gəlmişkən, romanda bu və buna bənzər parçaları, fəsilləri oxuduqca Türkiyə cümhuriyyətinin çağdaş-siyasi mənzərələri - xüsusən də son aylar ara verməyən terror olayları gözlərim önünə gəldi. Hələdəmi qurd ağacı içindən yeyir? Hələdəmi Şər əcinnə qiyafəsindədi, gözə görünmür?

Müəllif dəfələrlə ölümlə üzləşəndən, başı daşdan-daşa dəyəndən sonra, əli ətəyindən uzun İstanbuldan Bakıya qayıdan Hadini Abbas Səhhətlə qarşılaşdırır və onların türk dünyasının sabahı haqqında mükaliməsini Səhhətin söylədiyi mənzum parçayla yekunlaşdırır:

Böldü-böldü olmuş bu gün Türkiyə:

Bir dəstəsi məşrutiyyət istəyir,

Bir firqəsi istiqlaliyyət istəyir,

Bir dəstəsi cümhuriyyət istəyir,

Heç kəs düşünmür ki, bu firqəbazlıq

Məğlubiyyət, məğlubiyyət istəyir.

Və Hadi ona deyir: "Səhhətcan, Türkiyədə yaşananları İstanbul aydınlarından yaxşı görmüsən. Dilinə sağlıq!"

"Şair və Şər" yaxın tariximizi əks edir və hər şeydən öncə bu tarixin, bu zamanın təsviri ibrət üçündür. Və bu o zamandır ki, adı cəmi türk dünyasında böyük hörmətlə çəkilən, yaratdığı "Həyat", "Füyuzat" kimi dərgilərlə bütün şərqə ədalət nuru çiləyən Əlibəy Hüseynzadə yetirməsi Hadiyə deyir: "Adriatik dənizindən Çin səddinə-türk dünyası oyanmalı, kimliyini, tarixini, yetişdirdiyi şəxsiyyətləri, qurduğu dövlətləri xatırlamalıdır. Qəhrəman bir millət mövhumat, xurafat, savadsızlıq bataqlığında boğulub gedə bilməz".

Aşkarca hiss olunur ki, Şair bu "mövhumat, xarafat, savadsızlıq bataqlığından" bu gün daha çox narahatdır. Axı, bu bataqlığa çamur axıdan, onu qurumağa qoymayan Şərdi. Beləcə, müəllif şəri bədii obraza çevirib o şeytan kimi gözə görünmür, amma işini görür: "Şərin ömrü boyu onu və millətini təqib etdiyini düşünürdü. Uğursuzluqların -bir şəxs olaraq geriqalmışlığın-bir millət olaraq, günahkarı nəydisə, kimdisə onu Şərin mənbəyi hesab edirdi.

"Şər"in tam mahiyyətinə varmağa can atanda şair təsadüfən Avqustinə, Lev Tolstoya istinad etmir. "Şər -xeyirxahlığın yoxluğudur". Lev Tolstoy isə deyir ki, insan Şəri tanımaq üçün meyvəsini dadmalıdır. Və mən düşünürəm ki, Sabir Rüstəmxanlı lap erkən yaşlarından, yəqin ki, hələ orta məktəbdə oxuyanda bu meyvəni dadmasaydı, haqqa, həqiqətə arxa olmaq üçün hələ tələbəlik çağlarından ictimai-siyasi mübarizələrə atılmasaydı, yəqin ki, bu gün "Şair və Şər" adında bir sənət abidəsi meydana gəlməzdi.

İmzasını qoymuş miləl övraqi-həyatə,

Yox millətimin xətti bu imzalar içində.

Etiraf edim ki, "Şair və Şər"i oxuyana qədər Hadinin yaradıcılığından yaddaşımda qalan, çox güman ki, bir çoxlarının da hafizəsinə həkk olunmuş bu məşhur misralardı, vəssalam...

Bunun başlıca səbəbi Sovet dönəmində Hadinin yaradıcılığına və təzadlı şəxsiyyətinə münasibətlə bağlıdırsa, bir səbəbi də Şairin şeirlərinin çətin anlaşılan ərəb-fars tərkibləri ilə həddindən artıq yüklənməsidir. "Şair və Şər" romanında Vətənin nicatını türk-islam birliyində görən şair bu əmmaya dəfələrlə aydınlıq gətirir, amma fakt budur ki, bu gün Azərbaycan oxucusunun doxsan faizi Hadi yaradıcılığını-daha doğrusu bizə gəlib çatan Hadi irsini qismən başa düşür.

("İmzasını qoymuş miləl övraqi-həyatə, Yox millətimin xətti bu imzalar içində" misraları nə qədər cazibədar görünsə də Hadinin ustadı, böyük Sabir öncə bu fikri daha sadə söyləmişdi: "Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır, Biz hələ avtomobil minməyiriz")

Millət işıq olsun, məni udsun bu siyəh xak,

Ancaq dilərəm qövmüm ola sahibi-idrak...

"Şair və Şər" romanı Məhəmməd Hadi yaradıcılığından seçilmiş proloq əvəzi verilmiş bu misralarla başlanır. Müəllifin amalını bəyan edən bu misraların o qədər də şərhə ehtiyacı yoxdur, amma əksər beytlər belə deyil, axı...

Müəllif yerində və zamanında "Şair və Şər" romanında M.Hadinin onlarca şeirini bu gün tam anlaşılan bir dillə şərh eləyib ki, şairi anlayaq, onun nə qədər böyük şair olduğuna inanaq. Müəllif Hadinin düşüncələrini öz ilhamının süzgəcindən keçirib.

"...Varlıq beşiyinə düşdüyümə peşman oldum, ancaq bu mənim səhvim deyil ki, Tanrının səhvidir. Həqiqəti seyr etdim, gördüm xəyaldır. Aləm kitabını oxudum, mənasız imiş... Bu dünyada adı olub özü olmayan azadlıq, ədalət, bərabərlikdir. Nə qədər çalışsaq da, onları yaya, yaşada bilmirik. Nə varlığını görmək olur, nə yoxluğunu sübut etmək. Dünyada qərəz-şər varsa və bəşər ona boyun əyirsə, hansı azadlıqdan və ədalətdən danışmaq olar?".

Amma şair həmişə ümidsiz deyil, onun yaradıcılığında nikbin çalarlar daha çoxdur. O deyir ki, ey Vətən, ey vicdanımın pərisi! Bəşər övladının eşq ağacı könlümdədir, məhəbbət meyvəsi can ağacımın meyvəsidir, vicdanımın çırağı ədavət qaranlığından təmizlənmişdir, bunun doğru dəlili, işıqsaçan fikrimdir. Bütün adəm övladı təbiət bağının hasilidir, onunçun qəlbimin gizli lövhələrinin naxışıdır, könül istəyir ki, dünya ünsiyyətin sülhabadı olsun, bəşər-təbiətin qardaşı, vətən imkan aləmi. Yuvaya məhəbbəti bülbüldən öyrənin. Məhəbbət gülləri açılan yerlər mənim cənnətimdir, əgər zülmətsevərlərdən savaş ixtilafı gələ, nə qəm, mən həmrəylik əhliyəm, parlayan qılıncım dilimdir. Bülbül ömrünün baharında nəğmələr oxuyur, mən nalə edən bülbüləm, dünya bağı gülüstandır.

Məhəmməd Hadi şeirlərinin bu sayaq incələnməsi nəzərindən yanaşsaq, ürəklə deyə bilərik ki, "Şair və Şər" həm də bir ədəbiyyat dərsliyidir; xüsusən, M.Hadinin heç zaman birmənalı qarşılanmayan yaradıcılığına və faciəli həyatına maraq göstərənlər üçün.

"Şair və Şər" romanını oxuyana qədər M.Hadi haqqında məlumatımı bir neçə cümləyə sığışdırmaq olardı; bilirdim, daha doğrusu, eşitmişdim ki, XIX yüzilliyinin axırlarında Şamaxıda doğulub, cavan yaşlarında Bakıya gəlib, "Füyuzat", "Həyat", "İrşad", "Azərbaycan" və bir sıra başqa dərgilərlə əməkdaşlıq eləyib, Birinci Cahan savaşı ərəfəsində Türkiyəyə gedib, türk ordusunda mehmetcik kimi döyüşə qatılıb, sonra Bakıya qayıdıb və təxminən 37 yaşında yoxa çıxıb.

"Şair və Şər" romanı mənim bu məlumatımın üstündən qırmızı bir xətt çəkdi; romanda elə bir araşdırma aparılıb ki, Hadinin 37 illik həyatının nəinki hər ili, hətta hər ayı, hər günü yazıya alınıb. Özü də necə bir yazıya! Sanki nəşr yox, şeir-epik poema oxuyursan. Məlum olur ki, bir əlcə uşaq olsa da, hər şeylə maraqlanan, oxumağa can atan Məhəmməd, zəlzələyə məruz qalsa da, yerlə-yeksan olsa da mənəvi dəyərlərini qoruyub-saxlayan Şamaxı şəhərinin namuslu, mötəbər ailələrindən birində doğulub. Atası Əbdülsəlim ibadət edən, hətta Həcc ziyarətinə də gedib-gələn bir şəxsiyyət olsa da, gözüaçıq insandı, oğluna deyir ki, dünya irəli gedir, biz geri, bu boyda şəhərin bir dənə ağıllı-başlı məktəbi yoxdur, qəsdən belə eləyiblər, belə eləyiblər ki, müsəlman cahil qalsın, hara istəyirlər, ora sürükləsinlər, xaçpərəst oxusun, gəlib otursun başımızda, mənə yer eləyir. Səni oxumaq üçün heç İrana da göndərmərəm, niyyətim ya İstanbuldur, ya Firəngistan.

Hacı Əbdülsəlim oğlunu Seyid Əzimin nurlu misraları ilə ayıldır:

...Min Həccdən şərafəti əfsun olur, əgər

Şəmə dolanıban yana pərvanənin biri!

Və bu misralara istinadən şair deyir ki, pərvanənin şamın başına dolanıb öz eşqinə yanması Həcc ziyarətindən əfzundur! Çünki o ziyarətçinin ürəyində ömrünü öz istəyinə fəda edən pərvanənin sadiqliyi və qurban vermək qabiliyyəti yoxdur.

Ata nəsihəti qədər qəlbinə işıq salan həm də bir dərvişin söhbətidi, "Allahı qoyub onun bəndəsinə boyun əydik!" deyən dərvişin söhbəti. Və şair elə erkən yaşında dərk eləyir ki, Allahdan başqa kimsəyə boyun əymək olmaz.

Bu müqəddəs amal və doğma Şamaxıda aldığı mədrəsə təhsili bəs eləyir ki, zəlzələdən sonra sığınacaq tapdığı Kürdəmirdə məktəb açsın, müəllimlik eləsin.

Artıq onu İstanbulda, ya Avropada oxutmaq arzusunda olan atasını itirmişdi, uğursuz ilk məhəbbət ona bir sevgi şeiri də yazdırmışdı:

...Mən bilməz idim dürri-məhəbbət satılırmış...

Əməlindən isə razı idi. Artıq kəsinliklə bu qənaətə gəlmişdi ki, ağlın yolu kitabdan və oxumaqdan keçir. Maarif, məktəb buna görə vacibdir: "Dünya dəyişilir, gündə bir maşın, bir nəqliyyat icad edirlər. Bunların dilini bilmədən başqa xalqlarla necə ayaqlaşmaq olar?" Və ətrafındakılara deyirdi: "Cındır gül-bülbül nalələriynən min dörd yüz il əvvəlin ölülərinə ağlayan növhə-qəzəlxan ruhuyla hara gedirik biz?"

Və bu zaman taleyindən daha bir zərbə almışdı: anası onu üç bacısı ilə bir damın altında qoyub ərə getmişdi.

Amma ona Seyid Əzim, Bixud ruhunda şeirlər yazdıran nə anasının bu etibarsızlığı idi, nə də uğursuz ilk məhəbbət, Vətən, millət dərdi idi.

Həzaran bülbüllər bağı-fənada naləpərvərdir,

Nə məcbur eyləmişdi bunları əfqanə bilməm ki!

Şair yazır ki, bu misralar ürəyini boşaldarkən göz yaşı ilə qarışıq doğulmuşdu. "..bu uzaq yola-(şeir sənət yolu nəzərdə tutulur-M.O) onu sövq etməkdə Allahın məqsədi də elə buymuş: qoy özünü tapsın!".

Və şair ömrü boyu özünü axtarır, içində zaman-zaman doğulan suallara cavab axtarır:

“Sitəmpərəstlərin çoxdur muini yarı aləmdə,

Neçin rəhm eyləyən yox hali-məzlumanə, bilməm ki!"

Atasını itirəndən, anası ərə gedəndən sonra üç bacısı ilə ata nənəsinin himayəsində qalan Məhəmməd anlayır ki, həyatın dibinə düşüb. Amma sınmır, fikirləşir ki, "həyatın dibi quyu kimidir, ordan gündüz də baxsan, ulduzları görürsən, ilğımlar aranı kəsə bilmir". Və elə bu zaman da ən böyük kəşfini eləyir: "Azadlığın dərki!" "...hürriyyət bəşəriyyətin havası və suyudur".

"Görünür, ən böyük kəşf azadlığın dərkidir! Bənd qırılmış, selin ağzı açılmışdı: "Məktəb"!

Və müəllif Şairin ilk dəfə Kürdəmirdə Ağa əfəndiyə oxuduğu "Məktəb"i belə incələyir:

"Məktəb nə demək? Həqiqət ruhunu parlatmaq, səadət yolunu açmaq, xalqın övladlarını ayağa qaldırıb kamal sahibi etmək.

Məktəb nə demək? Milli düşüncəyə can vermək, ölü ürəklərə qan dağıtmaq, ariflərlə həmsöhbət olmaq, səfa əhlinə məclis qurmaq, ədəbi fikrin qanadı və siması, parlaq dühaların və alimlərin ağuşu olmaq...

Məktəb nə demək? Cəhalət gecələrinə şam tutmaq, irfan gülşənləri becərmək, mərhəmət qapılarını açmaq, ürəyi və ruhu Allaha qovuşdurmaq, insanı feyzə çatdırmaq".

Ağa əfəndi romanın yüzlərlə obrazından biridi, amma dərhal yadda qalır, hər şeydən öncə Hadinin düşüncələrinə yüksək dəyər verdiyinə, onu anladığına görə.

Və Ağa əfəndi, Hadinin şamaxılı ziyalı Mustafa Lütfü əfəndinin Həştərxanda açdığı qəzetə işləməyə gedəcəyini biləndə də ona yaxşı yol arzulayır və şair burda Əminədən sonra qəlbində məhəbbət şamı yandıran daha bir qızla qarşılaşır-Qəmərlə. Bu məmləkətdə atası ilə sürgün taleyi yaşayan Qarabağlı Qəmərlə. Qəmərlə bağlı fəsillər o qədər dolğun qələmə alınıb ki, mən inanmıram ki, Qəmər təxəyyülün məhsulu ola. Mən deyərdim ki, Qəmərlə bağlı macəralar roman içində bir sevda romanıdı. Əsəri oxuyub bitirdiyim günlərdən aylar keçib, amma hələ də Qarabağlı Qəmərin parlaq surəti gözlərim önündən çəkilmir.

Romandakı qadın obrazlarını barmaqla saymaq olar: şairin İstanbulda qarşılaşdığı yunan qızı Yelena və Qərbi Ukraynada-Karpat dağlarında rast gəldiyi kəraim qızları. Bu qızları da Qarabağlı Qəmər kimi hər gün görürəm. Bəs şair Karpat dağlarında nə gəzirdi? Hacı Zeynalabdinin ruslara havadarlıq məqsədilə yaratdığı müsəlmanlardan ibarət qoşunun tərkibində almanlara qarşı vuruşurdu. Beləliklə, Hadinin həyatında daha bir təzad. Əlbəttə, romanda bu təzadın cavabı kifayət qədər açıqlanır və günlərin birində özü-özündən soruşur: "Onun burda nə işi var? Balkan müharibəsinə könüllü getmişdi. Bir millətdir, adı, dili, mədəniyyəti, dərdi-səri bir... Qurdalasan hamı bir-biriylə qohumdur. Osmanlını əzmək istəyinin niyyətində İstanbuldan sonra növbə Bakınındır".

Yüz il ötüb, nə dəyişib? Şər bu gün daha israrlı deyilmi? Və mən artıq təfərrüata varmaq fikrində deyiləm, amma demək istəyirəm ki, bu hər şeydən öncə Hadi ömrünü Şamaxı zəlzələsi və sonra da Birinci Cahan savaşına təsadüf etməsi ilə bağlıdır: hər yanda cəhalət, səfalət, aclıq.

İstanbula böyük ümidlərlə gedən şair bir parça çörəyini rus dilindən tərcümələr etməklə qazanır. Fikirləşirsən: bəs, görəsən Şamaxıda yalnız mədrəsə təhsili görən Hadi bu ruscanı harda öyrəndi? Bəlkə Həştərxanda? Mustafa Lütfi bəy ilə bərabər qəzet çıxardanda? Kim bilir...

Hər halda romanda Məhəmməd Hadi ömrü o qədər əhatəli işlənib ki, əsəri Azərbaycan tarixinin bir parçası kimi də mütaliə etməyə dəyər.

Müəllif şairi demək olar ki, zamanın bütün böyük simaları ilə qarşılaşdırır. Sabirlə, Abbas Səhhətlə, Hüseyn Cahidlə, Səməd Mənsurla, Zülfüqar Hacıbəyovla, Əhməd bəy Ağayevlə, Həsən bəy Zərdabi ilə, Haşım bəy Vəzirovla və o cümlədən, Əli bəy Hüseynzadə ilə. Və Əli bəy daima "İttihad" dalğasında olan Hadiyə deyir: "Zatən inqilablar bir-birinə bənzəyir: ümid, sevinc, bayram, sonra qan və qanunsuzluq...".

Yeri gəlmişkən biz bu "qan və qanunsuzları" XX əsrdə iki dəfə gördük və görəsən itirdiklərimiz qazandıqlarımızdan çox deyilmi?

Müstəqil Azərbaycan cümhuriyyəti meydana gələndən və şair "millətinin xəttini imzalar içində" görəndən sonra daha çox yazırdı, lakin o rus bolşeviklərinin azərbaycanlı bolşeviklərin çağrışı və bələdçiliyi ilə Bakıya girdiyini, şəhəri viranəyə çevirdiyini gözlərilə görəndə son sözünü də şeirlə dedi:

...Dağa dersən eşidər, sonra verir əks-səda,

Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.

S.Rüstəmxanlı M.Hadinin hələ də el arasında dolaşan "yoxa çıxması" xəbəri ilə barışmır. O yazır ki, bir qanlı savaşdı. 1804-cü il təkrar olunurdu. Sisianovun ordusu başqa ad altında, at üstündə yox, zirehli qatarda, maşınla, tankla, topla, pulemyotla gəlirdi. "Savaşın üçüncü günü vuruldu. Kötükdən, torpaqdan düzəldilmiş səngərdə partlayan mərminin qəlpəsi köksünü parçalamışdı. Gözünü yumdu. Gəncənin yüz ildən sonra ikinci süqutunu görmədi. Görmək istəmədi".

Bu yaxınlarda "Ədəbiyyat qəzeti"ndə S.Rüstəmxanlının essesini oxudum: "Kəndə qayıtdı, amma heykəl kimi". Vasili Şukşinin doğma kəndində qoyulmuş abidəsi ilə bağlı bu yazının başlığı əslində çox şey deyir. M.Hadi də ömrü boyu Şamaxıya dönmək istəyirdi, amma o, abidə kimi də doğma yurda dönə bilmədi. Nə bilmək olar? Bəlkə "Şair və Şər" romanı hələ ki, tələbə dostumun xəyalında olan bu abidəyə təkan olacaq?

Bir çoxları deyir ki, Gəncənin hansı qəbristanlığındasa Hadinin məzarı var, bir çoxları da söyləyir ki, bu ara söhbətidir. Ola bilər. Hər halda bu gün mən iftixarla deyirəm ki, "Şair və Şər" romanı ən keşməkeşli tariximizin bir parçası, həm də böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Hadinin qəbirüstü abidəsidir. Və bu abidəni ziyarət etməyə dəyər.

Qiybət olmasın, haçandı bir sıra mötəbər dairələrdə nə məqsədləsə şivən qoparırlar ki, son iyirmi ildə Azərbaycan ədəbiyyatında bir dənə yaddaqalan əsər yaradılmayıb.

Hə, bu da yaddaqalan əsər: "Şair və Şər". Sadəcə, oxuyan lazımdı.

18 sentyabr, 2015

Məmməd Oruc

525-ci qəzet.- 2015.- 8 oktybar.- S.8.