Məlum və Naməlum Üzeyir Hacıbəyov

(63 illik ömrünün 60 ilini Üzeyir bəy Hacıbəyli Çar Rusiyası və Sovet Azərbaycanında Hacıbəyov soyadı ilə yaşayıb və yaradıb. Məqalə sənədlər əsasında yazıldığı üçün müəllif, Hacıbəyov soyadını saxlayıb)

(Əvvəli ötən sayımızda)

1920-ci ilin aprelində Azərbaycanın siyasi mühitində yaranmış vəziyyət Üzeyir bəyin bu xəbərdarlığının heç də əsassız olmadığını göstərdi. Hələ yanvar ayında keçirdikləri gizli qurultayda Azərbaycan Kommunist Partiyası adı altında birləşən Bakıdakı bütün bolşevik partiyaları və dəstələri Sovet Rusiyasının güclü dəstəyi ilə "sosializm evinin" qurulması üçün "son və qətiyyətli döyüşə" başladılar və bu yolda ən müxtəlif vasitələrə, o cümlədən, siyasi, iqtisadi təxribatlara əl atıldı.

Geniş təbliğat və təşviqat maşını işə düşdü və hətta Bakıda olan türk zabitləri böyük məharətlə bu oyunlara cəlb olundu. Həmişəki kimi "daşnakdan dönmə" erməni bolşevikləri bu işlərdə bilavasitə iştirak edirdilər və 1918-ci il hadisələrinin ssenarisi üzrə artıq neçə aylar əmin-amanlıq hökm sürən Qarabağda yenidən ermənilərin üsyanı başladı. Bütün bu vəziyyətin mürəkkəbliyi yaxşı anlayan Azərbaycan hökuməti ciddi tədbirlər görür, təhlükənin qarşısını almağa çalışırdı. Lakin belə bir ciddi məqamda da Azərbaycan parlamentində hökumətə ünvanlanmış sorğuların, debatların, tənqid və ittihamların ardı-arası kəsilmirdi. Son nəticədə bir daha hökumət böhranı başladı və hətta hökuməti dəfələrlə bu vəziyyətdən qurtaran M.Ə.Rəsulzadə və "Müsavat" fraksiyası da bu dəfə onun qarşısını ala bilmədi. 1920-ci il aprelin 1-də Nəsib bəy Yusifbəyli Hökumət kabinəsinin istefasını elan etdi. Yeni hökumətin təşkili Məmməd Həsən Hacınskiyə tapşırıldı. Siyasi görüşlərindən və mövqeyindən asılı olmayaraq bütün Azərbaycan cəmiyyəti görkəmli ictimai və dövlət xadimi, Azərbaycanın istiqlalı uğrunda böyük xidmətlər göstərmiş və İstiqlal Bəyannaməsini imzalamış, bütün hökumət kabinələrində ən mühüm vəzifələrdə təmsil olunmuş, Müsavat Partiyasının üzvü, kifayət qədər təcrübəli və qətiyyətli siyasətçi kimi tanınan M.H.Hacınskinin yeni hökumət başçısı kimi işə başlayacağını gözləyirdi...

Bütün bu olayları çox diqqətlə izləyən "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru Üzeyir Hacıbəyov öz müşahidələrindən gəldiyi qənaəti, görünür ki, artıq baş məqalə, yaxud, heç olmasa xülasə şəklində qələmə almağı lazım belə bilmir, yaxud artıq bacarmır. "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 22 aprel sayında, hökumət kabinəsinin istefasından 3 həftə sonra, Üzeyir bəyin "Surna" başlığı ilə bir felyetonu dərc olunur. Parlamentdə yenə də "firqə manevrlərinin" başlandığı, yeni baş nazirin "ləyaqətinin" bundan sonra kimləri "nazir kürsüsünə dəvət edəcəyi" ilə ölçüləcəyi kimi satirik qeydlər Üzeyir bəyin baş verənlərə münasibətini çox aydın əks etdirir. Lakin yeni hökumət Kabinəsinin təşkilini uzadan, Parlament fraksiyaları, xüsusilə "sol"larla və bolşeviklərlə aşkar-gizli danışıqlar aparan M.H.Hacınskinin "ləyaqətini" heç bu yolla da ölçmək artıq "mümkün olmur".

Qəzetin 25 aprel 1920-ci il tarixli nömrəsində Üz. Hacıbəyovun yenə də "Surna" başlığı altında daha bir felyetonu dərc olunur. "Xammal" sözü üzərində qurulan və öldürücü satirik ruhuna görə siyasi pamflet sayıla biləcək bu yazısında Üzeyir bəy Azərbaycan Cümhuriyyətinin son dərəcə gərgin və təhlükəli günlər yaşadığı bir zamanda Parlamentdə və ümumiyyətlə ölkənin siyasi dairələrində müzakirə olunan məsələlərə belə münasibət bildirir:

"Məsələn, deyirlər ki, əgər biz bolşeviklərə yol verək ki, onlar keçib Anadoluya dolsunlar, o halda bolşeviklərlə türklər birləşib imperialistlərə qarşı elani-müharibə edərlər, bu cür fikirdə olanlara xam diplomat demək olar...

Misal üçün götürəlim yerli bolşevikləri. Onlar Denikindən tör-töküntü qalmış olan ofserlərə və soldatlara dəvətnamə yazıb bolşevikliyə təklif edirlər və deyirlər ki, Azərbaycan qulluğuna girməyin, çünki Azərbaycan dövləti heçdir. Bundan sonra bu cürə bolşeviklərin "sədaqətinə" inananlara xammal demək olar...

Hətta bunu da deyim ki, Azərbaycanda bolşevik hökuməti qurub, Əliheydər Qarayevi onun başında qoysan, o halda "Sovet hökuməti bizə dəyməz" deyə xəyal edənlərə xam xəyal sahibi demək olar...

Rus rusluğunda baqidir və rus qəlbindəki türklük düşmənçiliyi də baqidir. Buna əleyh rus generalından və ya rus mujikindən aləmi-islama kömək olar deyənlərə xam siyasətçi demək olar...

Mən demirəm ki, Nikolay hökuməti ilə Lenin hökuməti arasında təfavüt yoxdur, xeyir! Təfavüt vardır və o özü də bundan ibarətdir ki, nikolaylar və generallar bizə həmişə "isvoloç" deyib atamıza söyərdilər, mujik və raboçi hökuməti məşhur rus söyüşü ilə anamıza söyəcəkdir".

Bu felyoton-pamflet-rekviyem Üzeyir Hacıbəyovun "Azərbaycan" qəzetində son yazısıdır və onun Cümhuriyyətin süqutuna 3 qalmış - 1920-ci il 25 aprel tarixində dərc olunması Üzeyir bəyin Azərbaycanın istiqlalına və müstəqillik ideallarına sona qədər sadiq qaldığının bariz nümunəsidir.

"Candan əziz istiqlalın" itirilməsi, "vətən və millət bilməyənlərin" hakimiyyətə gəlməsi, yazılarında dönə-dönə adlarını çəkdiyi Cümhuriyyət xadimlərinin bir çoxunın faciəli sonluğu, həbsi, vətəni tərk etməyə məcbur olması ... Bütün bu olayları Üzeyir bəyin hansı hissələrlə yaşadığını və necə daxili sarsıntılar keçirdiyini təsəvvür etmək çətin deyil...

Burada xüsusilə nəzərə alınmalıdır ki, bu insanların çoxu Üzeyir bəy üçün yalnız Hökumət, ya Parlaman rəsmiləri deyildilər. Öz həmyaşıdları olan, eyni vaxtda fəaliyyətə gəldikləri və uzun illərin əməkdaşlığından keçdikləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, eləcə də çox yaxın ünsiyyətdə olduğu Fətəli Xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev və bir çoxları ilə Üzeyir bəyi yalnız əqidə və məslək birliyi deyil, həm də yaxın dostluq, səmimi yoldaşlıq, qarşılıqlı hörmət və rəğbət birləşdirirdi. Üzeyir bəyin Parisə, qardaşı Ceyhun bəyə göndərdiyi məktubların birində Məhəmməd Əmin bəyin, Nəsib bəyin öz xanımı ilə, Şəfi bəy Rüstəmbəyovun (rusca çıxan "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru) 1919-cu il sentyabrın 18-də Üzeyir bəyin evində, onun ad gününə toplaşdıqlarından və həmin məclisdə xaricdə olan dost və həmkarlarını xatırladıqlarından ətraflı bəhs olunurdu.

"Azərbaycan" qəzetindəki fəaliyyəti və xüsusilə onun siyasi publisistikası Üzeyir Hacıbəyovu birmənalı olaraq Cümhuriyyət liderləri ilə bir cərgəyə qoyur. Faciəli sonluğa və Üzeyir bəyi qarşıda hələ 28 illik hadisələrlə zəngin və şöhrət dolu bir həyat gözlədiyinə baxmayaraq tam əminliklə demək olar ki, 23 aylıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü Üzeyir bəyin həyatında ən azad və müstəqil, ən asudə və rahat, ən yüksək ruh və şövq, ən dərin Vətən və Millət sevgisi, ən etibarlı və səmimi dostların və məsləkdaşların əhatəsində qurmaq və yaratmaq ehtirası ilə yaşadığı işıqlı bir dövrdür. Bu dövrdə Üzeyir bəy bütün varlığı, siyasi fəhmi, ictimai fəallığı, qüdrətli qələmi və qəlbi ilə Azərbaycan istiqlalına xidmət etmişdir və Cümhuriyyətin yaşayacağı təqdirdə onun görkəmli bir dövlət xadimi səviyyəsinə ucalacağı şübhə doğurmur.

Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin dəyişməsi Üzeyir bəy üçün yalnız İstiqlalın və dostlarının itkisi deyil, həyatı üçün də ciddi təhlükənin yaranması demək idi. "Azərbaycan" qəzetində dəfələrlə hədəfə aldığı "daşnakdan dönmə nasional-bolşevik" mikoyanların, mirzoyanların, "vətən və millət bilməyən" "qırmızı Qarayevlərin" hakimiyyətə gəlməsi ilə bu təhlükə kifayət qədər real şəkil alırdı. Lakin bütün bunlara rəğmən Üzeyir bəy bir çox səbəblərdən bu dəfə Bakını tərk etmir. İşğalçı Qızıl Ordu ilə bərabər Bakıya gəlmiş və dərhal işə başlamış bolşevik dövlətinin amansız "cəza maşını" da bir sıra səbəblərdən Üzeyir bəyə toxunmur. Həmin səbəblər üzərində dayanmadan, bu dövr Üzeyir Hacıbəyovla Sovet rejimi arasında dilə gətirilməyən və gözə görünməyən qarşılıqlı bir "sazişin" bağlandığını düşünmək olar. Bu "sazişlə" Üzeyir bəy özü və yaxınları üçün ən əvvəl yaşamaq və azadlıqda qalmaq haqqı əldə etmiş olur. Sovet hakimiyyəti də Üzeyir bəyə bu imkanları yaratmaq müqabilində məşhur bəstəkarın və xadimin adını, istedad və bacarığını öz dövlət və ideologiyası maraqlarında istifadə etmək qərarını verir.

Hər iki tərəfin bu rəsmən bağlanmayan "sazişə" nə dərəcədə əməl etdiyi "Üzeyir Hacıbəyov və Sovet hakimiyyəti" münasibətləri müstəvisində ayrıca bir mövzudur. Lakin hakimiyyətin Üzeyir bəyin Cümhuriyyət dövrü fəaliyyətinə "göz yumsa" da onu heç də unutmadığı, əksinə yeri gəldikcə ən müxtəlif məqsədlərlə istifadə etdiyi də danılmazdır.

1920-ci illərdə Türkiyəyə mühacirət etməyə müvəffəq olub Sovet diktatura rejiminin Azərbaycandakı siyasətini özünün buraxdığı kitab və jurnallarda kəskin tənqid edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə cavab kimi Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının 10 illiyi qeyd edildiyi günlərdə "Kommunist" qəzetində Əsəd Tahir adlı müəllifin imzası ilə "Gözünə girsin, Məhəmməd Əmin Rəsulov!" adlı bir məqalə dərc olunur. Yazıda bayram təntənələrinə həsr olunan gecədə "200-ə qədər türk qızının Azərbaycan himni" oxuduğunu vurğulayan müəllif M.Ə. Rəsulzadəyə müraciətlə yazırdı: "Hələ bu himnin kim tərəfindən yazıldığını bilsən, bağrın çatlar. Onu Üzeyir Hacıbəyli yazmışdır. O Üzeyir ki, sənin çıxardığın mürtəce "Azərbaycan" qəzetinə müvəqqəti müdirlik edirdi. O Üzeyir ki, indi çıxışda bulunaraq öz təşəbbüsü ilə Azərbaycanın 10 illiyi himnini yazmış, türk qızlarına oxutdurur və özü dirijorluq edir. Görürsənmi, vaxtı ilə bel bağlamaq istədiyin adamlar belə sizə nifrət edərək üz çevirmiş və Şuralar Azərbaycanın mədəni quruluşu işlərində ən aktiv iştirak edir".

Sırf Sovet ideoloji qəlibləri çərçivəsində yazılmış bu yazıda həqiqətə uyğun yalnız bir ifadə var idi: Üzeyir Hacıbəyov həqiqətən Azərbaycanda mədəni quruculuq işlərində ən fəal surətdə iştirak edirdi və təbii ki, dövrün tələbinə uyğun musiqi parçaları yazırdı. Lakin Üzeyir bəyin təşkil etdiyi xorun oxuduğu mahnı, heç də Azərbaycan himni olmayıb, həmin dövr müəyyən bayramlarla əlaqədar bəstələnən və M.Ə.Rəsulzadənin sonralar "süni marşlar" adlandıracağı musiqilərdən biri idi. Ü.Hacıbəyov Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının himnini hələ 1944-cü ildə, özü də Stalinin birbaşa sifarişi ilə yazacaqdı.

Təbii ki, bu sifariş də yalnız Stalinin Hacıbəyov musiqisinin pərəstişkarı olması ilə bağlı olmayacaqdı. Üzeyir bəyin keçmişini çox yaxşı bilən məkrli rəhbərin məqsədi bununla Cümhuriyyət himninin müəllifini sonadək sındırmaq, eyni zamanda onun artıq bütün istedadı ilə Sovet dövlətinə bağlı olduğunu bəyan etmək idi. Lakin Üzeyir bəy üçün bu himn Sovet Sosialist Respublikası olsa da, Azərbaycan dövlətinin himni idi və əslində bu himni də Üzeyir bəyə hansı niyyətlə yazdırmasından asılı olmayaraq Stalin Azərbaycan dövlətçiliyinə, onun varislik ənənələrinin saxlanmasına böyük xidmət etmiş olurdu.

Üzeyir bəyin "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru kimi "Musavatçı fəaliyyəti" məsələsi bir də 1937-ci ildə, Stalin repressiya maşını artıq tam gücü ilə işlədiyi zamanda ortaya gəlir.

Əvvəlcə Azərbaycan Filarmoniyasının Həmkarlar İttifaqının sədri Akopyan, daha sonra Azərbaycan Konservatoriyasının partiya təşkilatının katibi Kiranov adlı şəxslər Az.Dİ Xalq komissarı Sumbatova ünvanladıqları məktublarda bütün tutduğu vəzifələr sadalanmaqla Üzeyir Hacıbəyovun "tərksilah edilməmiş müsavatçı" və müsavat "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru olduğu, qardaşı Ceyhun bəyin həmçinin "Müsavat parlamentinin üzvü" kimi Parisə qaçdığı, Ü. Hacıbəyovun uzun illər ona maddi yardım göstərdiyi, 1918-ci il Bakıda Sovet hakimiyyəti qurularkən İrana qaçdığı, rəhbərlik etdiyi Dövlət Xoruna Sovet dövlətinin düşmənlərinin - vaxtilə güllələnmiş, həbs edilmiş insanların uşaqlarını götürdüyünü, onların hamısını 1938-ci ildə Moskvada keçiriləcək Azərbaycan İncəsənəti Ongünlüyündə özü ilə birlikdə Moskvaya aparmağa hazırlaşdığını və d. bu kimi "faktlar" sadalanır və belə bir "qaranlıq keçmişi" olan şəxsin SSRİ Millətlər Şurasına deputatlığa namizədliyinin verilməsi qeyri-məqbul sayılırdı.

Akopyan "Əməkdar incəsənət xadimi, dirijor İoanesyanın sözlərinə görə bu qəzetin ("Azərbaycan" nəzərdə tutulur) bir nüsxəsinin Xalq artisti Sarabskidə olduğunu da" xatırladırdı.

Təbii ki, aparılan qapalı istintaqın gedişində Ü.Hacıbəyov müvafiq orqanlara çağırılır və ondan izahat alınır. Çox qısa şəkildə yazdığı izahatında Üzeyir bəy bütün bu "ittihamları" rədd edir, 1918-ci ildə İrana Bakı Xalq Komissarları Şurasının icazəsini alaraq artistlər truppası ilə qastrola getdiyini, üstəlik Caparidze yoldaşla birlikdə Bakı kəndlərində hansısa təbliğat apardığını, "Müsavat" partiyası ilə heç vaxt, heç bir əlaqəsi olmadığını, "Azərbaycan" qəzetində yalnız 1919-cu ilin sonlarında 3-4 ay müvəqqəti işlədiyini, nəhayət qardaşı Ceyhun bəyin hələ 1910-cu ildə Parisə oxumağa getdiyini, 1919-cu ildə isə ailəsini də götürərək həmişəlik Parisə köçdüyünü göstərir.

Üzeyir bəyin bu izahatında göstərdiyi məlumatları yoxlamaq və onların heç birinin həqiqətə uyğun olmadığını sübut etmək elə də çətin deyildi. Bunun üçün Şaumyan adına Partiya Arxivinin gizli fondlarında saxlanılan "Azərbaycan" qəzetinin nüsxələrini və AXC-nin sənədlərini qaldırmaq kifayət idi.

(Ardı var)

Solmaz Rüstəmova

525-ci qəzet.- 2015.- 8 oktybar.- S.6