Məlum və Naməlum Üzeyir Hacıbəyov

(63 illik ömrünün 60 ilini Üzeyir bəy Hacıbəyli Çar Rusiyası və Sovet Azərbaycanında Hacıbəyov soyadı ilə yaşayıb və yaradıb. Məqalə sənədlər əsasında yazıldığı üçün müəllif, Hacıbəyov soyadını saxlayıb)

(Əvvəli ötən sayımızda)

1937-ci ilin sonlarında Az.K(b)P MK Bürosunun qapalı iclasında məsələyə baxılır, yuxarıda göstərilən faktlarla yanaşı Ü.Hacıbəyovun adının "ifşa edilmiş xalq düşmənləri Ruhulla Axundov və digərlərinin ifadələrində də "tərksilah edilməmiş müsavatçı" kimi çəkildiyi vurğulanır. Müzakirələrin nəticəsi kimi Mir Cəfər Bağırovun imzası ilə bütün bu faktları yoxlamaq və bir daha Büroya çıxarmaq haqqında qərar qəbul edilir. Lakin eyni zamanda Hacıbəyovun "böyük bəstəkar kimi geniş şöhrətə malik olduğu, həmçinin Azərbaycan kəndlilərinin yerli feodallara və türk sultanlarına qarşı mübarizəsi mövzusunda ən uğurlu və istedadla yazılmış musiqi-əsərinin - yeni "Koroğlu" operasının müəllifi olduğu üçün onun Millətlər Şurasına deputatlığa namizədliyinin hələlik geri götürülməməsi" qərara alınır.

Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, həmin faktları heç yoxlamaq da lazım bilinmir, belə ki, bu məsələ bir daha Büroya çıxarılmır. Eyni zamanda Mir Cəfər Bağırovun simasında Üzeyir Hacıbəyovun Azərbaycan Sovet hakimiyyət dairələrində ən yüksək səviyyədə hamisi olduğu aydınlaşır. Ədalət xətrinə deyilməlidir ki, repressiya olunmaq təhlükəsinin sovuşmasında cəmi bir neçə aydan sonra Moskvada keçiriləcək Azərbaycan İncəsənəti ongünlüyünə qızğın hazırlıq işləri getdiyi və Üz. Hacıbəyovun özünün və əsərlərinin bu ongünlük proqramının əsasını təşkil etdiyi faktoru da az rol oynamır.

1938-ci ilin fevralında Moskvada Azərbaycan İncəsənəti ongünlüyünü birmənalı şəkildə Üzeyir Hacıbəyovun triumfu hesab etmək olar. "Koroğlu", "Arşın mal alan", "Stalinə salam" və digər əsərlərinin görünməmiş uğur qazanması Üzeyir Hacıbəyovun yerini artıq Sovet musiqi olimpində möhkəmləndirir. Bəstəkara SSRİ Xalq artisti adı, Lenin ordeni, Stalin mükafatı verilməklə onun Sovet hakimiyyəti qarşısında xidmətləri təsdiq olunur. Moskvadakı dekada zamanı həmçinin Üzeyir bəyin Mir Cəfər Bağırovdan qat-qat qüdrətli himayədarı olduğu üzə çıxır. Kremldə keçirilən təntənəli axşam qəbulunda Sovet dövlətinin başçısı Stalin Üzeyir bəyi 5 saat öz yanında oturdur və onunla çox səmimi söhbətlər edir.

"Böyük rəhbərin" Üzeyir bəyə bu diqqəti onun bədxahlarına çox ciddi siqnal olur. Lakin Rəhbərin qayğısı yalnız bununla bitmir. 1938-ci ilin may ayında Stalin Bakıya, Bağırova göndərdiyi teleqrafda Üz. Hacıbəyovun növbədənkənar dərhal partiya sıralarına qəbul ediləsi barədə göstəriş verir və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasına qəbul sistemində milyonda bir dəfə baş verən presedent yaranır - namizədlik müddəti keçmədən, heç kəsdən zəmanət almadan, M.C.Bağırovun adına 8 səhifəlik bir ərizə yazmaqla Üzeyir Hacıbəyov heç vaxt, hətta Cümhuriyyət dövrü can atmadığı bir işə təhrik edilir - siyasi təşkilata üzv olur. 1939-cu ilin əvvəllərində Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına rektor təyin olunur. Ondan daha əvvəl, 1937-ci ilin əvvəllərindən isə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri seçilməklə, uzun illər yalnız müavin olduğu bu təşkilatlarda, nəhayət ki, birinci mövqelərə çıxır.

Lakin bütün bu vəzifələr, mükafatlar, diqqət və qayğı Üzeyir bəyi daim izləyən repressiya təhlükəsinin heç də arxada qaldığını göstərmirdi. 1940-cı ilin əvvəllərində artıq 10 ildən çox əlaqə saxlaya bilmədiyi Parisdəki kiçik qardaşı Ceyhun bəyin ailəsindən aldığı bir məktub Üzeyir bəyi bir daha Sovet Siyasi orqanları ilə üzləşməyə vadar edir. Məktubda Ceyhun bəyin I Dünya Müharibəsinin başlanması ilə Fransa ordusuna çağırılan böyük oğlunun həlak olduğu bildirilir və bir sıra xahişlər edilirdi. Üzeyir bəy həmin məktuba cavab vermək üçün düz 1 il yarım icazə gözləməli olur və Sovet siyasi və kəşfiyyat orqanlarının tam nəzarəti altında yazdığı 8 səhifəlik bu cavab yəqin ki, onun bütün həyatı boyu yazdığı yüzlərlə məktubun arasında ən ağırı olmaqla Üzeyir bəyin Bakıda, Ceyhun bəyin isə Parisdə girov vəziyyətinə salındıqlarını göstərir.

Təbii ki, bütün bu daxili sarsıntılar təsirsiz ötüb keçmirdi. 1945-ci il Üzeyir Hacıbəyovun öz sağlığında Sovet sistemi daxilində qazandığı şöhrət və ümumxalq məhəbbətin təsdiqinin ən geniş şəkildə nümayiş olunduğu son il olur. Bütün Azərbaycan və Sovet respublikaları, paytaxt Moskva və ölkənin mədəniyyət mərkəzi sayılan Leninqrad, bir sözlə bütün ölkə, hətta Sovet qoşunlarının himayəsi altında Cənubi Azərbaycan və İran Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının 60, musiqi fəaliyyətinin 40 illiyini böyük təntənə ilə qeyd edir. Üzeyir Hacıbəyov musiqi sahəsində elmi-nəzəri əsərlərinə görə yeni yaradılan Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilir.

Lakin 1946-cı ildən ölkədəki siyasi abu-hava bir də dəyişir, yenidən ideoloji sahədə düşmən axtarışları başlanır. Bir neçə təhsil, musiqi, elmi müəssisə və yaradıcı təşkilatlara rəhbərlik edən və sözsüz nüfuz sahibi sayılan Üzeyir Hacıbəyovun bu geniş fəaliyyətində də nöqsanlar tapmaq meylləri görünməyə başlayır. Vaxtilə Üzeyir bəyin ən ciddi "kompromatlarının" üstündən keçən respublika rəhbərliyinin dövrün "bu yeni tələblərinə" cavab vermək və "milli gənc kadrları sıxışdırmaq" kimi absurd şikayətləri araşdırmaq cəhdləri onsuz da gərgin və ağır zəhmət dolu illərin yorğunluğundan əziyyət çəkən Üzeyir bəyin səhhətində ciddi problemlər yaradır. Belə bir vaxtda konservatoriyaya böyük yoxlama komissiyasının göndərilməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirir. Lakin bu dəfə də Üzeyir bəyin ən yüksək himayədarı işə qarışır. Bəstəkarın artıq ciddi surətdə xəstələndiyini eşidən Stalin onu Kreml xəstəxanasında müalicə olunmağa dəvət edir. 1947-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Üzeyir bəyin səhhəti ilə bağlı məsələlər dövlət nəzarətinə götürülsə də, artıq onun ömrünü uzatmaq mümkün olmur. Sovet hakimiyyətinin 28 il əvvəl yaşamaq və yaratmaq imkanı verdiyi və bütün bu 28 ildə əzizləyib-qorxudaraq və qorxudub-əzizləyərək yaşatdığı, yaratdıqlarından tam surətdə bəhrələndiyi bu nəhəng tarixi şəxsiyyət respublika rəhbərliyi nümayəndələrinin çiynində və sonsuz xalq kütlələrinin müşayiəti ilə 1948-ci il noyabrın son payız günlərində həqiqətən layiq olduğu şərəf və hörmətlə son mənzilə yola salınır.

Lakin Üzeyir Hacıbəyovun şəxsiyyəti və onun Cümhuriyyət dövrü fəaliyyəti mövzusu onun ölümündən artıq bir neçə ay sonra bir daha gündəmə gəlir.

1949-cu ilin avqust ayında Zaqafqaziya Hərbi Dairəsi Siyasi İdarəsinin rəisi Rutinovun Azərbaycan KP MK-nə göndərdiyi məktubda "Türkiyənin rəsmi "Ulus" qəzetinin 5 may tarixli sayında "Yalvacoğlu" imzası ilə Üzeyir Hacıbəyov haqqında bir məqalə dərc olunduğu və Türkiyənin "qaragürüh hakim partiyası tərəfindən" ölümündən sonra bu görkəmli Sovet bəstəkarına və bütün Sovet mədəniyyətinə böhtan atmağa qərar verildiyi göstərilirdi.

Məqalə müəllifi Yalvacoğlunun "türkiyəli" olduğu nə Rutinov, nə də Azərbaycan rəsmiləri tərəfindən şübhə altında alınmasa da bu yazıda Üzeyir bəyin özünün "Azərbaycan" qəzetindən və M.Ə.Rəsulzadənin Cümhuriyyətin 1 illiyi münasibətilə 1919-cu ilin mayında buraxdığı "İstiqlal" məcmuəsindən dərc olunmuş məqalələrindən iqtibaslar gətirilməsi, nəqalənin ümumi ruhu və üslubu, eləcə də müəllifin adına işarə kimi Yalvacoğlu soyadı qarşısında qoyulan "M.E." imzası bu məqalə müəllifinin Məhəmməd Əmin (türkcə -Emin) Rəsulzadə olduğunu təxmin etməyə əsas verir.

Sözü gedən məqalədə Üzeyir Hacıbəyovun musiqi yaradıcılığı və musiqi əsərləri geniş təhlil olunur və onun sənətkar kimi ictimai görüşlərindən danışılırdı. Üzeyir bəyin İstiqlal dövrü böyük ümidlə yazdığı "Hürr millətin hürr sənəti bütün gözəlliyi ilə meydana çıxacaq və millətimizə mədəni millətlər ailəsinə daxil olmaq və bu aləmin haqqlarında müsavi bir əzası olmaq haqq və səlahiyyətini qazandıran amillərdən ən mötəbəri və ən müyəssəri olacaqdır!" arzusunu önə çəkən müəllifi yazırdı: "Qızıl totalitarizmin istibdadı altında və mədəniyyət dünyasından təcrid edilmiş bir halda yaşamaq çəkilməz bir faciədir; bu şərtlər altında yaratmaq isə faciələr faciəsidir. Sənətkarın möhtac olduğu ən böyük nemət, hürriyyətdən məhrumiyyətdir".

M.E.Yalvacoğlu Üzeyir bəyin öz millətinin həqiqi övladı kimi milli maraq və milli hisslərə malik olduğunu vurğulayır, lakin bolşevik rejiminin onun müstəsna zəkasını öz diktaturası altına alaraq öz maraqlarına uyğun istifadə etdiyini və verdiyi bir sıra rəsmi vəzifə və adlarla "mənimsədiyini" qeyd edirdi.

"Fəqət bihudə. Dəmir pərdənin arxasında kəndisinə süni marşlar yazdırılsa da, Moskvada omuzu diktatorun əliylə oxşanılsa da, tabutu başında Azərbaycan mənəviyyatı ilə ilgiləri olmayan komissarlar növbətə dursalar da, Hacıbəyli Üzeyiri Azərbaycandan, Azərbaycan kültüründən və azəri-türk tarixindən kimsə ayıramaz! O, milli Azərbaycan varlığının dayanaqları arasında qalacaq ayrılmaz böyük bir dəyərdir!

Belə müddəalara mütləq cavab vermək qərarına gələn Azərbaycan rəsmiləri həmin işi Mirzə İbrahimova tapşırırlar. Öz dövrünün çox maraqlı şəxsiyyətlərindən biri, milli ruhlu Sovet yazıçı-ideoloqlarından olan, Ü.Hacıbəyovla yaxından əməkdaşlıq etmiş və onun böyük hörmət və rəğbətini qazanmış Mirzə İbrahimov Yalvacoğluna cavab vermək üçün əvvəlcə orijinal bir üsul seçir: Üzeyir bəyin Sovet mətbuatında çap olunmuş yazılarından, həmçinin partiyaya üzv olmaq üçün ərizəsindən onun Sovet hökumətinə və rəhbərliyinə münasibətini ifadə edən, Azərbaycanda mədəniyyətin yüksəlişi, özünə olan qayğı, hörmət və s. mövzulara aid ayrı-ayrı sitatlar götürməklə "Üzeyir Hacıbəylinin "Ulus"dakı böhtançılara cavabı" adlı bir yazı hazırlayır. Lakin Üzeyir bəyin "cavabları" yəqin ki, Mirzə İbrahimovun özünə də "inandırıcı" görünmür və bu dəfə dövrün sınaqdan çıxmış bütün sırf ideoloji qəlibləri çərçivəsində M.E.Yalvacoğluna öz imzası ilə kəskin ruhlu bir cavab yazaraq Üzeyir bəyin məhz Sovet dövrü azad sənətkar kimi yaşadığını və xalqına xidmət etdiyini əsaslandırmağa çalışır. Bu iki əks qütbdə dayanmış müəlliflərin Üzeyir bəyin Sovet dövrü həyat və yaradıcılığına verdikləri qiymətin hansı müddəalarda səhv ya düz olduğunun dərinliyinə varmadan onların hər ikisinin bir həqiqəti etiraf etdiyi danılmazdır:

Üzeyir bəy bütün ömrü boyu Yalvacoğlunun "millət", Mirzə İbrahimovun "xalq" adlandırdığı - Azərbaycan milləti və xalqına, həmçinin Azərbaycan dövlətçiliyinə xidmət etmişdir. Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Üzeyir bəyin Cümhuriyyət dövrü fəaliyyətinin layiqincə qiymətləndirilməsi, Sovet dövrü fəaliyyətini isə hər hansı təftişə məruz qoymaq təşəbbüsü belə edilməməsi faktı özlüyündə bu həqiqəti bir daha təsdiq etdi. Bu baxımdan Üzeyir Hacıbəyov hər hansı ideologiya, rejim və hakimiyyətlərin fövqündə duran möhtəşəm tarixi şəxsiyyətdir və onun mənsub olduğu xalq və dövlət yaşadıqca Üzeyir Hacıbəyovun da adı, əməlləri və sənəti daim yaşayacaqdır.

Solmaz Rüstəmova

525-ci qəzet.- 2015.- 9 oktybar.- S.6.