Mirzə Fətəli Axundzadə irsinin daha bir
maraqlı səhifəsi
BÖYÜK ƏDİBİN PARİSƏ GÖNDƏRDİYİ BİR TELEQRAMIN MARAQLI TARİXÇƏSİ VAR
AMEA M.Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunun
arxivində böyük
Mirzə Fətəli
Axundzadəyə aid 2 saylı
fondda mühafizə olunan olduqca qiymətli materiallar içərisində müəllifin
öz əli ilə yazdığı və Parisə göndərdiyi bir teleqramın surəti diqqətimizi cəlb etdi. Teleqram Parisdə kimə
göndərilmişdi və
bu teleqramı göndərməyə M.F.Axundzadəni
nə vadar etmişdi? Bu sualların
cavabı irəlidə
veriləcək, amma bəri başdan qeyd edək ki, teleqram Mirzə
Fətəli ilə bağlı bir mətləbin aydınlaşdırılması
üçün mötəbər
mənbə sayıla
bilər...
Azərbaycan ədəbi-mədəni, elmi-fəlsəfi, ictimai fikir tariximizin təkrarsız nümayəndəsi
Mirzə Fətəli
Axundzadənin həyatı
və yaradıcılığı
ilə bağlı bu vaxta qədər
ölkəmizdə və
xaricdə yüzlərlə
monoqrafiya, dissertasiya, məqalə yazılsa da, hələ də ortada böyük ədibin mükəmməl avtobioqrafiyası
yoxdur. Məhz bunun nəticəsidir
ki, onun həyatı ilə bağlı aparılmış
tədqiqat işlərinin
bir çoxunda yanlışlıqlara yol verilib. Təəssüfləndirici
haldır ki, heç bir sənədə əsaslanılmadan,
haradan götürüldüyü
belə məlum olmayan bəzi “fakt”lar sonrakı araşdırmalarda da əsl fakt kimi
təkrarlanıb və
beləliklə, uzun illər boyu çoxsaylı əsərlərdə
M.F.Axundzadənin avtobioqrafiyasına
tamamilə yanlış
“həqiqət”lər hopdurulub.
Bu yanlışlıqlardan biri M.F.Axundzadənin vəzifəsindən guya kənarlaşdırılması ilə bağlıdır.Tanınmış
tədqiqatçı A.N.Lerman
“M.F.Axundov rus mətbuatında. 1837-1962. Biobiblioqrafiya” kitabında
(rus dilində) M.F.Axundzadənin həyatı,
fəaliyyəti və
yaradıcılığı ilə bağlı verdiyi xronologiyada onun 1861-ci ildə donos əsasında xidmətdən kənarlaşdırıldığını
yazıb: “1861 - Po donosu
uvolğnenie so slujbı”.
Xronoloji materialın qaydalarına əməl edən müəllif M.F.Axundzadənin fəaliyyəti
və yaradıcılığının
sonrakı mühüm
tarixləri barədə
rəqəmləri də
göstərmiş, nəhayət,
onun 1876-cı ildə
xidmətdən azad olunduğunu qeyd edib: “1876 - Uvolğnenie so slujbı ...”. Belə çıxır ki, M.F.Axundzadə 1861-ci ildə
xidmətdən azad edildikdən sonra yenidən öz işinə bərpa edilmiş, 1876-cı ildə
isə birdəfəlik
uzaqlaşdırılmışdı.
A.N.Lerman
“xidmətdən kənarlaşdırılmış”
M.F.Axundzadənin xidmətə
yenidən nə vaxt bərpa edildiyini göstərmədən
1876-cı ildə onun
bir daha xidmətdən uzaqlaşdırıldığını
yazmaqla məsələyə
bir düyün vurub, bu “düyün”
isə başqa müəlliflər tərəfindən
sonrakı kitablarda bir qədər də bərkidilib. Orta ümumtəhsil məktəbləri üçün
“Ədəbiyyat” dərsliklərindən
birində yazılır:
“...ömrünün sonlarında
hökumət əleyhinə
fəaliyyətdə günahlandırılaraq
işdən çıxarılmış,
bir müddət qulluqdan kənarda qalmışdır...”. Dərslikdə daha sonra 1878-ci ildə dünyasını dəyişmiş
M.F.Axundzadə ilə
bağlı aşağıdakı
fikirlər öz əksini tapıb: “... Hələ yazıçının
cəsədi soyumamış
gizli polis dərhal onun hökumət əleyhinə əlyazmalarının
axtarışına başlamış,
lakin rəsmi nəşrlərdən başqa,
heç nə tapa bilməyib, çıxıb getmişdi...”
Sitatlar gətirdiyimiz
hər iki mənbəni birləşdirən
ümumi cəhət müəlliflərin M.F.Axundzadənin
işdən çıxarılması
ilə bağlı heç bir real sənədə əsaslanmadan
hökm vermələridir. Bu barədə danışacağıq.
M.F.Axundzadənin “hökumət əleyhinə
fəaliyyəti”ndən bəhs
etmək isə, zənnimizcə, rənglərin
həddindən artıq
tündləşdirilməsindən başqa bir şey deyildir. Qaldı ki, M.F.Axundzadənin evində axtarış aparılmasına, bu həqiqətdir, lakin bu axtarış heç də onun “cəsədi soyumamış” baş verməyib. Məsələ ilə bağlı
“Mirzə Fətəli
Axundzadənin gürcü
müasirləri” monoqrafiyamızda
(Bakı, Mütərcim,
2012) ətraflı bəhs
etdiyimizdən burada təfərrüata varmaq istəmirik. Sadəcə
olaraq qeyd etməyi lazım bilirik ki, M.F.Axundzadəyə
ömrünün sonlarında
rəsmi dairələr
tərəfindən bəslənilən
ögey münasibət,
heç də bəzi tədqiqatçıların
fikirləşdikləri kimi,
onun “Kəmalüddövlə
məktubları” fəlsəfi
traktatında “inqilabi-demokratik
mövqe tutması” ilə əlaqədar deyildir. Ən azından ona
görə ki, “Kəmalüddövlə məktubları”
məsələsində hətta
çarın özünün
etimad bəslədiyi A.Berjenin adı keçir; əsərin ruscaya tərcüməsi,
redaktəsi və s/ ilə bağlı. M.F.Axundzadənin bütün əsərlərindən,
eləcə də zəngin epistolyar irsindən də görünür ki, o, həyatı boyu rus hökumətinə sədaqətlə qulluq edib, hökumətə qarşı zərrə qədər də olsa fəaliyyət göstərməyib. M.F.Axundzadəyə
ömrünün sonlarında
bəslənilən münasibət,
bir az
da konkretləşdirsək,
böyük ədibin
bir növ ikinci plana keçirilməsi
əslində çarizmin
Qafqaz siyasətində
siyasi-tarixi gerçəkliklərdən
doğan korrektələrlə
bağlıdır (bu
məsələ ayrıca
bir tədqiqat tələb edir -
Ş.Ş.). Qısası, müəyyən tarixi dövrdən, xüsusən Şamil hərəkatının süqutundan
sonra çarizmin siyasi strategiyasındakı
dəyişikliklər M.F.Axundzadəyə
münasibətdən də
yan keçməmişdir.
İkibaşlı “sillə və
kökə” siyasəti
yeridən çarizm müridizmi məhv etdikdən sonra 5 aprel 1872-ci ildə Qafqaz şiə və sünni müsəlmanları idarələrini
yaratmaqla əslində
incik düşmüş
müsəlmanların könlünü
ələ almağa çalışırdı. Maraqlıdır ki, ruhani idarəsinin yaradılması
məqsədilə təşkil
olunan komissiyanın tərkibinə M.F.Axundzadə
də daxil edilmişdi. Bu barədə Qafqaz canişini baş idarə rəisinin 975 saylı təliqəsi vardır. Sənəd M.F.Axundzadənin arxivində saxlanılır.
Təbii ki, burada subyektiv
amillərdən də
danışmaq mümkündür. Çar
Rusiyasına sədaqətlə
qulluq edən A.Bakıxanovun vəzifədən
getməsindən sonra,
1837-ci ildə Hacı
Məhəmmədin başçılıq
etdiyi Quba üsyanına dəstəkçi
kimi şübhələnilərək
nəzarət altına
alınması, İ.Qutqaşınlının
general rütbəsi ilə
istefaya çıxmasından
və müəmmalı
şəkildə ölümünə
(1861) qədər xəfiyyələr
tərəfindən izlənilməsi
təsadüfi deyildir;
çar Rusiyasında
müsəlmanlara heç
vaxt inam bəslənilməmişdir... M.F.Axundzadənin ölümündən bir
qədər sonra onun evində axtarış aparılması,
əlyazmalarının “ov”una
çıxılması məhz
bununla bağlıdır.
Lakin o, sağlığında ikən
xidməti vəzifəsindən
uzaqlaşdırılmamışdır.
Bunu M.F.Axundzadəyə aid mötəbər
arxiv sənədləri
də təsdiqləyir.
Belə mötəbər sənədlərdən biri AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun arxivində saxlanılan və M.F.Axundzadənin ölümündən az sonra - 8 mart 1878-ci ildə həyat yoldaşı Tubu xanıma təqdim edilən “Tam xidməti siyahı”dır. Həmin sənəddə M.F.Axundzadənin 1834-cü il noyabrın 1-dən 1878-ci il fevralın 26-dək, yəni vəfatı gününə qədər mülki və hərbi xidməti, ezamiyyətləri, Rusiya, İran və Türkiyə dövlətlərinin ali mükafatları ilə təltifləri, hərbi rütbəsinin ardıcıl olaraq yüksəldilməsi (hər birinin dəqiq tarixi göstərilməklə) öz əksini tapmışdır. Həmin sənəddə M.F.Axundzadənin xidmətdən uzaqlaşdırılması ilə bağlı heç bir qeyd yoxdur. Əksinə, “Tam xidməti siyahı”nın XIII bölümünün (“Hər hansı bir cəzaya və tənbehə... məruz qalıbmı”) qarşısında “olmayıb” sözləri yazılmışdır. Bəlkə, “xidmətdən kənarlaşdırılıb”, yaxud “istefaya göndərilib” deyəndə tədqiqatçılar M.F.Axundzadənin Qafqaz qeyri-nizami ordusu və milisi sıralarından uzaqlaşdırıldığını nəzərdə tutmuşlar? Ortada olan daha bir mötəbər sənəd bu suala da yox cavabı verir. Polkovnik M.F.Axundzadənin adı ordu və milis üzvləri siyahısından ölümündən hətta 3 ay sonra, 28 may 1878-ci ildə hərbi nazir, general-adyutant D.A. Milyutinin imzaladığı əmrlə çıxarılmışdır. Bu barədə rəsmi sənədi Moskva hərbi-tarix arxivindən mərhum tədqiqatçı Ə.Səidzadə tapmış və 1938-ci ildə M.F.Axundzadə ilə bağlı yazdığı bir məqaləsində həmin sənəddən də bəhs etmişdir. Beləliklə, ortada olan tarixi sənədlər sübut edir ki, iddialara baxmayaraq, M.F.Axundzadə 44 illik xidməti dövründə rəhbərlik tərəfindən cəzalandırılmamış, yaxud tənbehə məruz qalmamışdır. Lakin...
İndi isə M.F.Axundzadənin Parisə göndərdiyi teleqram barədə. Arxivdə, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, teleqramın surəti saxlanılır. Cəmisi bir neçə cümlədən ibarət olan, bəzi sözlərin üstündən xətt çəkilərək, təshih edilən mətn rus dilindədir və M.F.Axundzadənin özü tərəfindən qələmə alınmışdır. Tarix göstərilməmişdir. Görünür, M.F.Axundzadə həmin surəti teleqramın əsas mətnini hazırlamaq üçün yazmışdır. Mətndə duyulan pərakəndəlik də bundan xəbər verir. Teleqram Parisə, Baron Nikolaiyə ünvanlanmışdır. M.F.Axundzadə bəlaya düşdüyünü, tutduğu vəzifənin ləğv edilməkdə olduğunu, Baş İdarədə Nubarov və Yüzbaşovun müsəlmanlara aid tərcümələrdən baş çıxara bilmədiklərini yazır və Nikolaidən xeyirxahlıq göstərib, knyaz Muxranskiyə teleqram göndərərək onun Baş İdarədə saxlanılmasını istəməsini xahiş edir... Bu kiçicik mətn bizə M.F.Axundzadə ilə bağlı bəzi məlum “gizlin”lərin açarını ötürür. Baş İdarədə vəzifədə saxlanılması üçün Rusiya imperiyasından xaricə - Fransaya təlaşdolu teleqram göndərməsi, imdad diləməsi onun çar hökumətinə çoxillik sədaqətli fəaliyyətinin əslində adekvat dəyərləndirilmədiyindən xəbər verir.
Teleqramın surətində adları çəkilən şəxslərin kimliyindən bəhs etmək başqa bir vacib məsələnin - “M.F.Axundzadə və müasirləri” probleminin hərtərəfli işıqlandırılması üçün əhəmiyyətli olacağı düşüncəsindəyik. Bu, M.F.Axundzadə ilə bağlı digər mətləblərin də üzərinə işıq salmağa yardımçı olacaq.
Əvvəlcə Nikolai barədə...
(Ardı var)
Şahbaz ŞAMIOĞLU (MUSAYEV)
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2015.- 10 oktyabr.- S.28