Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Konfutsi ortodoksiyası müstəvisi ilə əlaqəsi olmayan kommoner Sun Yatsen Havay adalarındakı və Honkonqdakı Qərb üslublu məktəblərdə oxumuşdu.

Tezliklə o, yenidən Havaya yollandı və orada anti-Mancu qardaşlığını yaratdı, onun adı Bərpa Olunan Çin cəmiyyəti idi.

Honkonqa qayıtdıqdan sonra dostları ilə birlikdə ona oxşar cəmiyyət yaratdı. 1895-ci ildə Kantonu tutmaq üçün uğursuz cəhddən sonra əvvəlcə İngiltərəyə, sonra isə Yaponiyaya getdi, axırıncı ölkədə xeyli dəstək qazandı. Tokio inqilabçıların əsl əməliyyat bazasına çevrildi. Kan da Yaponiyaya qaçmışdı.

Dənizin arxasında yaşayan çinlilərdən toplanan fondlar üstündə rəqabət aparan iki cəbhə ölkənin özündəki gizli cəmiyyətə diqqətini artırdı. İslahatçılar güclü Qardaşlar və Yaşlılar adlı gizli cəmiyyətlə Yantszı vadisində birləşməyə çalışırdılar. Erkən 1900-cü ildə bərpa olunan Çin cəmiyyətinin inqilabçıları Qardaşlar və Yaşlılarla ittifaq formalaşdırdılar, bu, Bərpa Olunan Han assosiasiyası adlandı. Yeni orqan Sunu öz lideri kimi təklif etdi. Bu qərar onu həm də ilk dövrlər üçün Bərpa olunan Çin cəmiyyətinin lideri etdi.

Millətçilər və inqilabçılar Yaponiyadakı çinli tələbələr arasında daha çox həvəsi ilə seçilən və çox sayda olan tərəfdarlara malik idilər. 1896-cı ildə Yaponiyaya 13 tələbə göndərilmişdi. 1905-1906-cı illərdə bu rəqəm 8 min nəfərə çatdı. Bu tələbələrdən çoxu təbliğatla məşğul olmağa başladı və inqilabi səbəbin yaranması üçün bilavasitə hərəkətə keçdi. 1903-cü ildə inqilabçı və millətçi təşkilatlar anrti-Mancu bəyanatı olan “İnqilabi ordu” traktatını nəşr etdirdilər və onun 1 milyon nüsxəsi buraxıldı. Sun Yantsen artıq diqqəti mədəni olmayan gizli cəmiyyət üzvlərinin səfərbər edilməsinə verirdi. O, yüksək dərəcəli siyasi filosof olmasa da, bir sıra nəzəri əsərlər yazdı. Onun cavabının nəticəsi xalqın üç prinsipi - millətçilik, demokratiya və sosializm oldu. Bunlar 1903-cü ildə meydana gələnin prototipi idi. Amerika və Avropaya iki illik səfərindən Sun Yatsen 1905-ci ilin yayında Yaponiyaya döndü. Fəallar Tokioda ona qoşuldular ki, Birləşmiş Liqa adlanan yeni təşkilat yaratsınlar. Sunun liderliyi altında intellektuallar öz əhəmiyyətlərini xeyli yüksəltdilər.

Sunun Liqadakı liderliyi heç də mübahisəsiz deyildi. Onun xarici dövlətlər tərəfindən dəstəklənməsinin Çin inqilabı üçün vacib olduğunu anlaması, gənc intellektualların antiimperialist meylinə mane olurdu. Yalnız mübarizlərin yarısı xalqın həyat şəraitini yaxşılaşdırmağı və ya sosializm prinsiplərini ürəkdən qəbul edirdi, ondan üçdə biri isə xalq prinsiplərinə rəğbətlə yanaşırdı.

İdeoloji cəhətdən Liqa tezliklə harmoniyasızlıq şəraitinə düşdü. Nüfuzlu nəzəriyyəçilərdən bir hissəsi xalq prinsipini inkar etdi, bəziləri anarxizmə yuvarlandı. Beləliklə, anrti-Manculuq, Liqada yalnız ümumi bir ad kimi qaldı.

Rusiya-Yaponiya müharibəsində (1904-1905-ci illər) Yaponiyanın qələbəsi Çində konstituionalizm harayını qaldırdı. 1906-cı ildə saray konstitusiyanı qəbul etməyi qərara aldı. İmperatriçə Tzu-Hsi öldükdə, Hsüan-te adlı oğlan öz atasının regentliyi altında taxt-taca gətirildi və o, 1908-1912-ci illərdə hökmranlıq etdi. 1911-ci ildə saray iki dəmir yolunu milliləşdirdi. Qoşunların bir hissəsini Hupehdən Szeçyana köçürdü. Bəzi qoşunlar Hupehdə qiyam qaldırdılar və oktyabrın 10-da paytaxt şəhər olan U-hanı işğal etdilər və bu, indi də Çin inqilabının xatirə günü hesab edilir.

1911-ci il inqilabı Birləşmiş Liqa tərəfindən deyil, Hupeh ordu hissələri tərəfindən başlanmışdı. İnqilab aşağı dərəcəli zabitlərin və inqilabi qoşunların qətiyyəti, Mancu və Çin qulluqçularının qorxaqlığı hesabına uğurlu olmuşdu. Bir günün içərisində qiyamçılar cəbbəxananı və qubernatorun baş idarəsini tutdular və əyalət paytaxtını ələ keçirdilər. Onlar Hupeh əyaləti məclisini inandırıb, razı saldılar ki, Çin respublikasının qurulduğunu elan etsinlər. Məclisin sədri mülki hökumətin başçısı seçildi.

Bu mühüm qələbədən sonra bir sıra tarixi tendensiyalar Tsin sülaləsinin yıxılmasına gətirib çıxardı.

Çin-yapon müharibəsində Huay ordusu süqut etdikdən sonra Tsin hökuməti yeni Qərb üslublu ordu yaratmaq uğrunda mübarizə apardı. Lakin 1911-ci il inqilabı başlananda keçmiş qubernator, general Yuan Şih-kayı öz yeni ordusuna komandanlıq etməyə çağırdı. İlin sonunda Yuan emissarları ilə inqilabçı nümayəndələr arasında başlanan sülh danışıqlarında razılaşıldı ki, Tsin istefa verməli və yeni respublikanın prezidenti vəzifəsinə Yuanın təyin edilməsi rəsmi qaydada Milli Məclis tərəfindən həll edilməlidir. Lakin məsələnin belə qoyuluşu Yuan tərəfindən rədd edildi, güman ki, o, ümid edirmiş ki, istirahətə gedən Mancu monarxı tərəfindən təyin ediləcəkdir. Lakin hadisələr onun əleyhinə işlədi və prezidentlik Sun Yantsenə verildi. O, Milli Məclis tərəfindən respublikanın müvəqqəti prezidenti təyin edildi. 1912-ci ilin fevralında Tsin sarayı taxt-tacdan əl çəkməsi barədə dekreti elan etdi. Beləliklə, Tsin sülaləsinin 296 illik hökmranlığına heç bir varis-filan olmadan son qoyuldu.

Tsin sülaləsi XVIII əsrin ortalarından Daxili Asiya xalqları ilə xoş münasibətlər qurmuş və bu, görünməmiş sosial stabilliyə və iqtisadi tərəqqiyə yol açmışdı. Kommersiya və sənaye proqressi Çin cəmiyyətini monetar iqtisadiyyata cəlb etdi. Bu şəraitdə qulluqçular, xırda torpaq sahibləri və mülkədarlar ümumi əhalini daha ağır şəkildə istismar etməyə başladılar. Məmurların mənəviyyatı da sülh və inkişaf illərində pozulmağa başladı. Nəticə XVIII əsrin sonunda iğtişaşların meydana gəlməsi oldu.

Tsinin Qərblə müharibələrdəki məğlubiyyətləri də sülalənin gücsüzlüyündən xəbər verirdi. Çin bu vaxt həm də sənayeləşmə yoluna düşürdü. Tsinin sərhəd sistemi və onun qonşu xalqlarla münasibətləri XIX əsr ərzində tədricən tənəzzülə uğrayırdı və onun üstündə gedən mübarizədə Yaponiya tərəfindən Tsin məğlub oldu. Bundan sonra Çinin imperialist dövlətlər tərəfindən parçalanması təhlükəsi meydana çıxdı.

Bu situasiya inqilabi işi yanacaqla təmin edirdi. Ancaq Tsini nə inqilabçılar, nə də kəndli liderləri devirdi. Bunda hərbi siyasətbaz Yuan şih-kayın hiyləgərliyi və xırda torpaq sahiblərinin rejimə loyallıqdan geri çəkilməsi mühüm rol oynadı. Artıq kütlələrin həyatını necə stabilləşdirmək probleminin həlli Çin Respublikası liderlərinin üzərində qaldı.

XX əsrin birinci yarısında Çində köhnə qaydanın tədricən pozulması və yeni cəmiyyətə hazırlığın qarışıqlığı baş verdi. Baxmayaraq ki, inqilab respublika yaratmışdı, ancaq Çinin demokratiyaya faktiki olaraq heç bir hazırlığı yox idi. Yeni hökumətdə həmçinin hakimiyyət qollarının bölünməsi barədə heç bir razılıq yox idi.

İlk illərdə rəqabət 1913-cü ilin fevralında parlamentə (həmçinin Milli Məclis adlanırdı) seçkilərlə başlandı. Millətçi partiya (Qomindan) köhnə inqilabçılardan düzəlməklə, yerlərin komanda çoxluğunu tutmaqla qalib gəldi. Parlament daimi konstitusiya əmələ gətirməli idi. Qomindanın seçkilərdəki qələbəsinin başlıca təşkilatçısı Sun Çiao-yen İcra Hakimiyyətinin prezidentdən daha çox parlament qarşısında cavabdeh olması fikrini dəstəkləyirdi. 20 mart 1913-cü ildə həmin Sun qətlə yetirildi. Qatilin etirafı və sonrakı şəraitin əmələ gətirdiyi sübut möhkəm qaydada Baş nazirin və güman ki, Yuanın özünün bu işdə əlinin olduğunu göstərdi.

Parlament Yuanın borc almaq cəhdlərinə kömək etməyə çalışdı, apreldə Yuan xarici banklar konsorsiumu ilə danışıqları başa çatdırdı və 125 milyon ABŞ dolları məbləğində borc aldı. O, sonra üç millətçi hərbi qubernatoru vəzifədən götürdü. Yayda inqilabi liderlər Yuana qarşı, sonralar İkinci İnqilab kimi tanınan qiyam təşkil etdilər, lakin onun hərbi ardıcılları tezliklə qiyamı yatırtdılar. İnqilabın başlanmasının ikinci ildönümündə parlament tərəfindən prezident seçilən Yuan oktyabrın 10-da and içdi. Onun hökumətini xarici dövlətlərin əksəriyyəti tanıdı. İcra hakimiyyəti parlament tərəfindən təşkil edildikdə Yuan Qomindanın üzvlərini bir az əvvəl baş vermiş qiyamda iştirakda günahlandırdı. 1914-cü ilin yanvarında parlamenti buraxdı və konstitusiyanı hazırlamaq üçün yeni orqan təyin etdi. Prezidentlik diktatorluğa çevrildi və tezliklə məlum oldu ki, Yuan özü taxt-tacda olmaq şərtilə imperial sistemi bərpa etməyi planlaşdırır.

Birinci Dünya müharibəsinin 1914-cü ilin avqustunda başlanması ilə Yaponiya Müttəfiqlərə (Antantaya) qoşuldu və Şandunda almanlarla çinlilərin birgə dəmir yolunu tutdu. Çinə müdaxilə etməyə isə icazə verilmədi.

1915-ci ilin yanvarında Yaponiya hökuməti gizlicə 21 tələbini Yuana təqdim etdi. Yaponiya Çini özündən asılı etmək istəyirdi. Yuan ağıllı qaydada danışıqlara əl atdı ki, Çinin güzəştlərini məhdudlaşdırmağa çalışsın. Lakin onun xaricdən dəstəyi yox idi, avropalıların başı müharibəyə qarışmışdı, Yaponiyanı dayandırmaq üçün heç bir imkan yox idi. Birləşmiş Ştatlar müdaxilə etmək istəmirdi. Yuanın siyasi əleyhdarlarının əksəriyyəti Yaponiyanın tələblərinə onun şəxsi münasibətini dəstəkləyirdilər. Mayda Yaponiya Yuana 48 saatlıq ultimatum verməklə, onu məcbur etmək istəyirdi ki, irəli sürülən şərtləri qəbul etsin.

Yaponiya Mancuriyada geniş xüsusi imtiyazlar və güzəştlər aldı, Şandunda Almaniyadan aldıqlarını daha da möhkəmləndirdi. Mədənlər və metallurgiya məsələsi birgə Çin-Yaponiya kompaniyasına çevrildi. Çin vəd etdi ki, başqa dövlətlərin hansısa bir limana və ya sahil boyundakı adaya girməsinə icazə verməyəcəkdir. Çin heç bir başqa xalqa Yaponiyanın müstəmləkəsi olan Tayvan yaxınlığındakı əyalətdə - Fukien sahilində tərsanə və dəniz bazası tikməyə imkan verməyəcəkdir.

Çətin xarici siyasət problemini həll etdikdən sonra Yuan öz taxt-tacı barədəki planına qayıtdı. Yapon hökuməti bu hərəkətə qarşı “məsləhət verməyə” başladı və Yuan planına əks olanlar buna qoşulmaqla öz müttəfiqliyini təklif etdi. Üstəlik, Qomindanın və Proqressiv partiyanın liderlərindən də müxalifət gəldi. Sun Yatsenin iki ardıcılı monarxiya əleyhinə hərəkətə başladı. Hərbi qiyamlar baş verdi. İnqilabçı generallar Yuandan öz planını ləğv etməyi tələb etdilər. O, bunu etməyəndə Yunnan ordusu Szeçuana və Kunasiyə müdaxilə etdi. Yapon hökuməti Sunu və Yunnan liderlərini fondlarla, silah və sursatla təmin etdi. Mart ayından üsyan ciddi ölçülər aldı və ictimai rəy güclü qaydada Yuana qarşı çevrildi.

Yuanın birbaşa tabeliyində olan iki general, onlardan biri Tuan idi, əleyhdarlara qoşuldu. Onlara kömək üçün müraciət etdikdə, hər ikisi özünü xəstəliyə vurdu. Martın 22-də geniş dönüş başlandıqda, Yuan yeni imperiyanın ləğv edilməsini elan etdi. Ona müxalif olanlar isə tələb etdilər ki, prezidentlikdən də əl çəksin. Üsyan genişlənməkdə davam edirdi, daha çox sayda hərbi lider öz əyalətlərini müstəqil elan edirdilər. Nəticə Yuanın istirahətə yollanması kimi bir uğura çevrilməli idi. Lakin prezident ciddi xəstə idi və 6 iyunda 56 yaşında öldü.

Yuanın dörd ili Çin üçün ciddi nəticələrə səbəb oldu. Ölkənin xarici borcu xeyli artmışdı, borcların siyasi məqsədlər üçün alınması qaydası qoyulmuşdu. Ölkə rəqabət aparan parçalanmış hərbi satrapiyalapa çevrilmişdi, bu müharibə ağalığının başlanğıcı idi. Çin adda respublika olsa da, onun yalnız hərbi gücə əsaslanmaqla idarə edilməsi bir siyasi reallıq idi. 1912-ci ildə parlament Tuanı Baş nazir təyin etdi.

1917-ci ilin fevralında amerikan hökuməti Almaniya ilə münasibətləri sərtləşdirdi və Çin də daxil olmaqla neytral dövlətləri eyni qaydada hərəkət etməyə dəvət etdi. Bu, Çin hökuməti ilə münasibətdə böhrana səbəb oldu. Sun Yatsen Şanxayda sübut edirdi ki, müharibəyə daxil olmaq Çinə heç bir fayda verməyəcəkdir, üstəlik, Yaponiyadan təhlükə meydana gələcəkdir. Ağır təzyiq altında parlament Almaniya ilə sərt diplomatik münasibətlərin qəbul edilməsinə səs verdi. Birləşmiş Ştatlar apreldə I Dünya müharibəsinə girəndə, Tuan istəyirdi ki, Çin də bunu etsin, lakin prezident yenə də buna əks çıxdı.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 10 oktyabr.- S.26