Mirzə Fətəli Axundzadə irsinin daha bir maraqlı səhifəsi

BÖYÜK ƏDİBİN PARİSƏ GÖNDƏRDİYİ BİR TELEQRAMIN MARAQLI TARİXÇƏSİ VAR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Əvvəlcə Nikolai barədə. Fransız diplomat bir müddət İranın Rəşt şəhərində Fransanın baş konsulu kimi fəaliyyət göstərmiş, sonra Parisə çağırılaraq Xarici İşlər Nazirliyində çalışmışdı. Bir müddətdən sonra yenidən İrana diplomatik korpusa göndərilmişdi. Məktublarından görünür ki, o, 1874-1875-ci illərdə Tehranda yaşamışdı. Müsyö Nikolai ilə M.F.Axundzadə arasında təxminən üç il (1872-1875) məktublaşma olub. Qiyabi şəkildə dostluq edən bu şəxslərin bir-birinə ünvanladıqları məktublar AMEA Əlyazmalar İnstitutunun arxivində M.F.Axundzadəyə aid 2 saylı fonda saxlanılır. Məktublar fars dilindədir və ədibin seçilmiş əsərlərinə də daxil edilib. Müsyö Nikolainin M.F.Axundzadəyə məktublarından aydın olur ki, fransız diplomat Şərq dillərini əla bilirmiş. 25 illik zəhmət hesabına "Fransızca-ərəbcə-farsca-türkcə" lüğət hazırlamış, lakin onun çapı üçün lazım gələn 25 min frank pulu tapa bilmədiyindən məqsədinə nail olmamışdı. O, həmçinin Xəyyamın rübailərini fransızcaya tərcümə edib, imperatorun fərmanı ilə dövlət mətbəəsində çap etdirmişdi. M.F.Axundzadənin Müsyö Nikolaiyə 6 dekabr 1872-ci ildə yazdığı birinci məktubundan aydın olur ki, onu fransız diplomatla qiyabi tanış edən yaxın dostu, "Ruhül-qüds" adlandırdığı Mirzə Melkum xan olmuşdu. Müsyö Nikolainin M.F.Axundzadənin birinci məktubuna 26 aprel 1873-cü ildə yazdığı cavab məktubundan görünür ki, o, bizim ədibin daha bir dostu Mirzə Yusif xanla da çox yaxın münasibətdə olmuş, dostluq etmişdir. Məlumdur ki, Mirzə Melkum xan və Mirzə Yusif xan M.F.Axundzadənin yeni əlifba siyasətinə böyük dəstək vermiş, "Kəmalüddövlə məktubları"nın Avropada çapı üçün çox ciddi səylər göstərmişlər. M.F.Axundzadəni Müsyö Nikolai ilə tanış etməkdən də əsas məqsəd "Kəmalıddövlə məktubları"nın fransız və ümumiyyətlə, Avropa dillərinə tərcüməsi və çapı işinə fransız diplomatı cəlb etmək olmuşdur. Məktublardan görünür ki, Müsyö Nikolai bu işi məmnuniyyətlə öz üzərinə götürür, lakin sonradan M.F.Axundzadə Tiflisdə fransız dili üzrə mütəxəssis-tərcüməçi tapdığından əsəri Parisə göndərəsi olmur. Hər iki şəxs arasındakı məktublaşmalar bir çox cəhətdən diqqəti cəlb edir. Həmin məktublar, hər şeydən əvvəl, M.F.Axundzadənin müasirləri ilə münasibətlərinin ən səciyyəvi cəhətlərini əks etdirir. Burada məqsəd başqa olduğundan təfərrüata varmaq istəmirik. Parisə göndərilən teleqram isə bir-biri ilə qiyabi tanış olan M.F.Axundzadə ilə Müsyö Nikolai arasında üç il ərzində ən səmimi münasibətlərin yarandığından xəbər verir.

Teleqramda soyadları çəkilən Nubarov və Yüzbaşov barədə. Onların hər ikisi ermənidir və M.F.Axundzadə ilə eyni dövrdə canişinlikdə tərcüməçi işləmişlər. Ümumiyyətlə, M.F.Axundzadədən əvvəl və sonra da canişinlikdə milliyyətcə ermənilər çalışmışlar. A.Bakıxanovla bir yerdə işləmiş Mirzəcan Mədədov və Şamirxan Bəylərov da erməni idilər. Müxtəlif elmi ədəbiyyatlardan, eləcə də M.F.Axundzadəyə aid materiallardan aydın görünür ki, canişinlikdə ermənilərə xüsusi isti münasibət olmuş, özləri sağlıqlarında ikən, öləndən sonra isə ailələri hər cür qayğı ilə əhatə olunmuşlar. M.F.Axundzadənin Parisə göndərdiyi teleqramın surətində soyadı göstərilən Nubarov belələrindən idi. Bunu Tubu xanımın Qafqaz canişini vəzifəsini icra edən şəxsə 6 mart 1879-cu il tarixli ərizəsi də sübut edir. Tubu xanım ərizədə artıq borca düşdüyünü, Brüsseldə oxuyan oğlu Rəşidə məhz aldığı borclar hesabına pul göndərə bildiyini, Baş İdarənin ona yardımdan imtina etdiyini qeyd etdikdən sonra M.F.Axundzadəyə canişinlikdən göstərilən münasibəti vurğulayır: "Bunu da əlavə edirəm ki, onunla (M.F.Axundzadə ilə - Ş.Ş.) həmqatar olanlardan - Məliknubarovun ailəsinə əlavə təqaüd təyin olunmuş və hələ öz sağlığında beş yüz desyatin ölçüsündə torpaq ayrılmışdır ki, bu da uşaqlarını az-çox təmin etmişdir. Lakin belə bir mərhəmət nə mənim ərimin sağlığında ona, nə də onun vəfatından sonra mənə göstərilmişdir..." M.F.Axundzadənin ölümündən sonra rəsmi dairələr tərəfindən ailəsinə göstərilən münasibətdən bəhs edən tədqiqatçı İ.Yenikolopov yazırdı: "Arxiv materiallarına baxdıqda məlum olur ki, Mirzə Fətəlinin qadını Tubu xanımın öz ricasına görə, canişin "həzrətləri" əmr "humayunu" ilə ona ildə 257 manat 50 qəpik pensiya əta buyurmuşdur. Bu 257 manat 50 qəpik tamamilə istehza demək deyilmi? Böyük ədibə qarşı o vaxtlarda göstərilən rəftar bundan ibarət idi". Təbii, belə rəftarın nəticəsi idi ki, "baş idarədə müsəlmanlarla bağlı tərcümələrdən baş çıxara bilməyən Nubarov və Yüzbaşov"un vəzifələrinə toxunulmadığı halda, M.F.Axundzadənin vəzifəsini ləğv etmək barədə düşünürdülər...

Nəhayət, Nikolainin M.F.Axundzadəyə kömək üçün müraciət etməli olduğu knyaz Muxranski barədə. Tarixi-hərbi mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Muxranski soyadı gürcü çar nəsli olan Baqrationilərə bağlıdır. Bu nəsil içərisindən xeyli tanınmış şəxsiyyətlər və hərbçilər çıxmışdır. Onlardan iki nəfəri - general-mayor Qriqori İvanoviç Baqration-Muxranski (1787-1861) və onun qardaşı oğlu, general-leytenant İvan Konstantinoviç Baqration-Muxranski (1812-1895) M.F.Axundzadənin müasirləri olmuşlar. Qeyd edək ki, İ.K.Baqration-Muxranski general-leytenant Konstantin İvanoviç Baqration-Muxranskinin oğludur. M.F.Axundzadənin hər iki generalla - əmi və qardaşoğlu ilə tanışlığını güman etmək olar. Bu barədə ortada dəqiq fakt olmasa da, məntiqi dəlillər bunu söyləməyə əsas verir. Çünki hər iki general hərbi xidmətdə olduğu dövrdə M.F.Axundzadə Qafqaz qeyri-nizami ordusunun zabiti idi.

Əmi - Q.İ.Baqration-Muxranski (1787-1861) hərbçi ştabs-kapitan kimi 1822-ci ildə istefaya çıxsa da, 1826-cı ildə yenidən hərbi xidmətə qayıtmış, Rusiya-İran (1826-1828), Rusiya-Türkiyə (1828-1829) və dağlılara qarşı müharibələrdə iştirak etmiş, Kubana və Çeçenistana yürüşlərin iştirakçısı olmuşdur. 1848-ci ildə Stavropol qəzası müsəlman xalqlarının baş pristavı, 1850-ci ildə Car-Balakən dairəsi rəisinin köməkçisi təyin edilmişdir. 1850-ci ildə general-mayor rütbəsi almışdır. Knyaz Seretelinin qızı ilə evlənmiş, lakin uşaqları olmamışdır. Q.İ.Baqration Muxranski 26 fevral 1861-ci ildə vəfat etmişdir.

Qardaşoğlu - İ.K.Baqration-Muxranski əmisinin ali hərbi təhsil aldığı məktəbi bitirmiş, 1830-1881-ci illərdə yarıməsrlik bir dövrdə çar ordusunda xidmət etmişdir. İrəvan 13-cü leyb-qrenadyor polkunun, Qafqaz ehtiyat-qrenadyor briqadasının və 18-ci piyada diviziyanın komandiri olmuşdur. Dağıstanda Şamil hərəkatının yatırılmasında, Şeyx Şamilin sərkərdələri Daniel bəyə və Hacı Murada qarşı döyüşlərdə fəal iştirak etmiş və dəfələrlə imperiyanın ən ali mükafatları ilə təltif olunmuş, 1857-ci ildə 45 yaşında general-leytenant rütbəsinə layiq görülmüş, 1881-ci ildə istefaya çıxmışdır. İ.K.Baqration-Muxranski İmperator Rusiya Kənd Təsərrüfatı Cəmiyyəti Qafqaz Şöbəsinin əsasını qoyanlardan biri olmuşdur. 11 mart 1895-ci ildə vəfat etmiş və Msxeta şəhərində dəfn edilmişdir.

İndi isə M.F.Axundzadənin Parisə göndərdiyi teleqramdakı Muxranskinin məhz kimliyi barədə. M.F.Axundzadə Nikolaidən hansı Muxranskiyə, əmi - Q.İ.Baqration-Muxranskiyə, yoxsa qardaşoğlu- İ.K.Baqration-Muxranskiyə teleqram göndərməsini və özünün baş idarədəki vəzifəsində saxlanılmasını xahiş edirdi? Bu sualın cavabını tapmaq üçün M.F.Axundzadə ilə Müsyö Nikolainin məktublaşmaları bizə açar verir. Əmi Q.İ.Baqration-Muxranskinin 1861-ci ildə vəfat etdiyini, həmin dövrdə M.F.Axundzadə ilə Müsyö Nikolai arasında tanışlıq olmadığını nəzərə alsaq, teleqramda soyadı keçən Muxranskinin qardaşoğlu - general-leytenant İvan Konstantinoviç Baqration-Muxranski olduğu aydınlaşır. Əvvəldə qeyd etmişdik ki, Parisə göndərilən teleqramın surətində tarix yoxdur. Nəzərə alsaq ki, M.F.Axundzadə Müsyö Nikolaiyə ilk məktubunu 6 dekabr 1872-ci ildə yazmış, Müsyö Nikolaidən bizim ədibə Tehrandan göndərilən əldə olan sonuncu məktub isə 5 aprel 1875-ci il tarixinə təsadüf edir, deməli, M.F.Axundzadənin dostuna teleqramı 1875-ci ildən sonraya təsadüf edir. Çünki əldə olan məktublarda M.F.Axundzadənin çətin vəziyyətə düşməsi ilə bağlı heç nə yoxdur.

Beləliklə, ortada olan arxiv sənədlərinə və epistolyar irsə istinadən söyləyə bilərik ki, M.F.Axundzadə heç vaxt qulluğundan uzaqlaşdırılmamış, lakin belə bir təhlükə olduğu zaman dostu, fransız diplomat Müsyö Nikolaiyə ona yardım göstərməsi üçün teleqram göndərmişdi. Görünür, Müsyö Nikolai dostunun xahişini yerinə yetirmişdi...

Şahbaz ŞAMIOĞLU (MUSAYEV)

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2015.- 13 oktyabr.- S.6.