Eşq, elm və bir alim

Hurufilər hərf, rəqəm və şəkillərdən mənalar çıxararaq dünyanın sirrini açmağa çalışırdılar. Hurufi düşüncəyə görə, insan ilahinin surəti və həqiqətin açarıdır; Allah hər zərrəcikdə mövcud olduğu kimi insanın üzündə rəmzlərlə ( burun, göz, dodaq, qaş, kiprik və s.) dərin mənalar ifadə edir.

İnsan doğrudan da təbiətin dilini anlamağa çalışdıqca ondan bir məna çıxarmaq istəyir; bir gül gördüyündə sevgini, bir qatar gördükdə ayrılığı, qürbətdə bir vətən, xalq mahnısı eşitdikdə həsrəti xatırlayır. Mən bir qaraağac gördüyümdə həmişə atam yadıma düşür, hətta bu mövzuda bir yazı da yazmışdım. Çünki atam kənddəki tarlalarımızın hamısına bir-bir qaraağac əkmişdi. Əkmişdi ki, o ağacların kölgəsində insanlar oturub dincəlsin və bütün insani gözəlliklərlə masmavi göy üzünə baxsınlar...

Mənim nəzərimdə qaraağac sərinliyin, ənginliyin və sonsuz maviliyin timsalıydı və hara getsəm qaraağacların sərinliyi atamı yanıma gətirərdi. Bilirsiniz, şəkillər, mənzərələr, işarələr, mahnılar da daim insanın içində min bir duyğu və xatirə oyadır. Məsələn, "Sarı gəlin" mahnısı haqqında nə yazırlarsa yazsınlar, mən onu həmişə dinlədiyimdə ilk dinlədiyim yer yadıma düşür. Ahıl babam həyətdə ərik ağacının altında qurulu taxtında yarıyatar halda oturub sakitcə bu mahnını söylərdi. Bəlkə də iyirmi il öncə itirdiyi Şəkər nənəni xatırlar və ağlardı. Aradan illər keçsə də nə o mahnını unuda bilirəm, nə də ərik ağacının altında o mahnını söyləyən yaşlı babamı...

"Apardı sellər Saranı" mahnısı da, nədənsə mənə Hocam İsa Həbibbəylini xatırladır. Mən bu mahnını ondan dinləməmişdim, amma ilk tanış olduğumuz günlərdə Naxçıvanda Haçadağına baxmış və Arpaçayın kənarında keçən uşaqlığından həyəcanla danışmış və o çayın üzərindəki asma körpüdən necə qorxmadan keçdiyini anlatmışdı. Onun kəndinin harda olduğunu da sormamışdım, amma Arpaçay deyincə dilimə aşağıdakı misralar musiqi qarışıq gəlmişdi:

Arpaçayı aşdı-daşdı

Sel Saranı aldı qaşdı

Üç bacının gözü yaşlı

Apardı sellər Saranı

Bir uca boylu balanı...

Üç bacının nazlı, yaralı bacısı Sara... Uca boylu gözəl Sara..Və hər acının ardından mahnılar , dastanlar, bayatılar söyləyən gözəl xalqımız...

Arpaçay istər Muğanda, istərsə də Danzikdəki Saranı, Sara kimi gözəl qızları aparsın, bu duyğular və onun izləri, təəssüratları həmişə eynidir... Bəlkə də bu nədənlə Hocam İsa Həbibbəyli yaradıcılığının ən yaxşı vaxtında qələmə aldığı 845 səhifəlik dev əsəri "Nuhçıxandan Naxçıvana" adlı kitabında da bu duyğulara nahaqdan yer verməmiş və Sara mahnısının hekayəsini o əsərdə məhəbbətlə anlatmışdır.

İsa Həbibbəyli - deyə yazarkən içimdən həmişə onu akademik, millət vəkili, hoca, alim təyinlərindən uzaq tutmaq gəlir. Onu xalqın içindən çıxmış, Azərbaycanın uzaq bir kəndində doğularaq öz əməyilə müəyyən yerlərə gəlmiş bir insan olaraq xatırlamaq istəyirəm. Sadəcə İsa Həbibbəyli üçün deyil, bütün tanıdığım dostlarımı hər cür sifətdən ayırınca ürəyimdəki yeri fərqli olur. Belə bir portret nədənsə mənə daha yaxın, daha isti və daha doğma gəlir.

Universitet dostlarından biri ilə onun haqqında danışdığımızda "İsa həm səmimi bir dost, həm də qurucu, yaradıcı insandır",- demiş, sonra da əlavə etmişdi: "Bir işi ona ver və gözlə... Bir müddət sonra o işin əvvəlindən sonuna qədər necə nizam və intizamla qurulduğunu öz gözlərinlə gör".

Onun əsərlərini də bu quruculuğun bir parçası olaraq görmək lazımdır; məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə haqqında apardığı tədqiqatlar, məncə, Azərbaycanda bu mövzuda yazılmış araşdırmaların ən yaxşısıdır. Bunun əsas səbəbi də yəqin ki, gördüyü işə sevgidir... Sevgi və sənət sözləri yan-yana gəlincə bir hocamdan eşitdiyim və heç zaman unutmadığım bir söz yadıma düşür. O deyərdi ki, "Bir işi əl ilə görərsən işçi, əl və ağılla görərsən usta, əl, ağıl və ürəklə görərsən sənətkar olarsan..."

Məncə, İsa Həbibbəylinin əsərlərində gördüyü də budur; eşqi, sevgini içində əritmiş bir elm...Bu sevginin onun hayatında, araşdırmalarında yeri çoxdur, lap çox. Viktor Andriyanov və Hüseynbala Mirələmovun 2007-ci ildə birlikdə yazdıqları "Görkəmli adamların həyatından" seriyasından buraxdıqları kitabın 125-ci səhifəsində onun çalışmalarını necə sevgi və həyəcanla apardığı çox gözəl ifadə edilib. Yazarlar ona, onun ən əziz gününün hansı olduğunu sorduqlarında aldıqları cavab "15 yanvar 1991-ci il" olmuşdur. Səbəbini soruşduqda belə cavab verib: 'O gün Naxçıvan Milli Məclisinin sədri cənab Heydər Əliyevin qəbuluna getdim. Ona Cəlil Məmmədquluzadənin nəvəsi Teymurun Tehranda yaşadığını öyrəndiyimi və ora getmək istədiyimi söylədim.

Cənab Əliyev "Yaxşı, get, gör",- deyincə də İsa Həbibbəyli həyəcanından ağlayaraq bayıra çıxmışdır.

Yada salın o tarixi, Azərbaycanın ən çətin, ağrılı vaxtlarıdır; müharibə, siyasi böhran, blokada, pulsuzluq... Buna rəğmən, bir alim ömrünü əsərlərinə bağladığı bir yazarın izində bir fakt tapar-tapmaz hər şeyi buraxıb bunun ardınca düşüb həqiqəti ortaya çıxarmağa çalışır. Və o günü də həyatının ən əziz günü olaraq yaddaşına yazır. Bu sevgi deyil də nədir?! Belə bir sevginin əllə, ürəklə birləşərək sənətə dönüşəcəyi də şübhəsizdir.

Yuxarıda adını çəkdiyim son "Nuhçıxandan Naxçıvana" kitabı da elm, zəhmət və sevginin bir-birinə qarışdırılaraq yazıldığı bir əsərdir. O əsərin hər səhifəsində onun yurduna, ocağına , kəndinə və orda yaşayan insanından tutmuş ağacına, böcəyinə qədər, hər canlıya olan bağlılığın və sevginin saysız işarətləri var. O kitabda əfsanələrdən gerçəkliyə, duyğulardan gülməcələrə qədər hər şey vardır. Hər daşın, hər qayanın, hər nağılın, hər çayın və hər gölün hekayəsi anladılarkən, o torpaqların yetişdirdiyi sənətçilər, maarifçilər, yazarlar, şairlər, siyasətçilər də unudulmaz. O əsərdə, o torpaqların yetişdirdiyi mərd, cəsur insanların şahidlikləri tarixə düşmüş ən önəmli hadisələri özündə yaşadır. Bunlardan sadəcə birini yazım: 1918-ci il azərbaycanlılara qarşı soyqırım törədənlərdən biri Adronikin yüzüncü yaşı münasibətiylə Lenin mükafatı sahibi Marietta Şaginyanın 1966-ci ildə mərkəzi mətbuatda müxtəlif məqalələri dərc edilir. Şaginyan Adroniki bir xalq qəhrəmanı olaraq göstərmək və onun anadan olmasının 100 illiyini təntənəylə qeyd edilməsini istəmişdir. Naxçıvandan cəsur bir qələm buna "dur"- demək üçün hər şeyi göz önünə alır. Bu cəsur qələm tarix elmləri namzədi Əli Əliyev idi. O vaxtın yönəticiləri Şıxəli Qurbanov və Moskvadakı liderlərə məktublar göndərərək Andronikin gerçək sifətini, mahiyyətini ifşa edir. Düşünün, dönəm sovetlərin ən ehtişamlı dönəmidir. Sənin qarşı çıxdığın insan isə o vaxtın ən yüksək mükafatı olan Lenin mükafatı sahibi və rusların sayğı bəslədikləri bir elm adamıdır. Kitabda o məktubları oxuyarkən xalqımızın içindəki cəsur ürəklərlə qürur duymamaq olmur. Bəlkə də İsa Həbibbəyli bu cəsarəti, bu səmimiyyəti özünə yaxın bildiyi üçün bu iki önəmli məktubu tapıb çap edərək elm aləminə təqdim etmiş və öz torpağından çıxmış bir elm adamının da ruhunu şad etmişdir.

Əslində bu yazımda Hocam İsa Həbibbəylinin əsərlərini deyil, insani və dostluq tərəflərini oxucularımla bölüşmək istədim. Amma onun hər dost söhbəti məni istər-istəməz əsərlərinə, yaradıcılığına da aparır. Əlim hər sözü yazmağa uzandığında onun əsərlərindəki şövq və həyəcandan ayrılmıram. Son yazdığı əsərində uzun-uzun anlatdığı doğulduğu Danzik kəndindən bəhs etdiyində ona Polşada da bir Danzik şəhəri olduğunu söyləmişdim. Gülümsəmiş, eynən belə demişdi:

- Onlar da bizim buralardan köçmüşlər.

Bu zarafat gələnəyi bir az da Nəsrəddin hocamız kimi dünyanın mərkəzini öz doğulduğu yerlər olaraq görmək deyil bəs nədir?

İstanbulda sərin bir payız günündə bu sətirləri yazarkən gözlərimin önündən axıb gedən xatirələrdə hey onu məşğul və tələsən görürəm. Rahat və uzun söhbətləri heç cür ağlıma gəlmir. Bir dəfə Ədəbiyyat İnstitutundakı otağına getmişdim. Məni qapıda qarşıladı və dərhal da otaqdan çıxdıq. Pilləkənlərdən sürətlə enərək onu gözləyən maşına mindik.

- Vaxtın varsa Elmlər Akademiyasına gedək, yolda söhbət edərik, -dedi, Rəyasət Heyətinin binasını nəzərdə tuturdu. Mən, Ədəbiyyat İnstitutunda işim olduğunu söyləyincə, yolda söhbət edərik, sonra mən səni göndərərəm,- dedi.

Maşınına mindik.

- Bilirəm, günorta vaxtıdır, acsan, mən də acam, amma vaxtımız yoxdur,-dedi. Yanındakı bir paketdən türk pidəsi çıxartdı və bir parça qırdı, sonra mənə uzatdı. Yol boyu söhbət etdik və o pidəni yeyib bitirdik. Mənə görə Azərbaycanda yediyim ən ləzzətli yeməklərdən biri idi.

İki il öncə Bakıya önəmli vəzifəyə gəldiyini eşitdiyimdə onu tanıyan bəzi dostlarla söhbətimiz olmuşdu. Dostlar onun Elmlər Akademiyasındakı yüksək vəzifəsindən məhəbbətlə danışmışdı. Mənsə daha çox onun duyğularından söz etmişdim. Çünki onun da mənim kimi düşündüyündən əmin idim. Bakı onun üçün vətən də olsa, mənim fikrimcə, sanki qürbətə gəlmişdi. İğdır necə mənim burnumda göynəyirsə, bilirdim ki, Naxçıvan da hər an onun burnunun ucunu göynədir və oranın havasını, suyunu, rüzgarını özləyir. Çünki doğulduğu məkanları sevgiylə sevən insanları təsəlli edən ən gözəl söz yenə sevgilinin, yəni o məkanın adıdır. Bu nədənlə Naxçıvan nə zaman ağlıma gəlsə, öz gördüklərimdən daha çox onun coşğu ilə anlatdıqları gözlərim qarşısına gəlir. Möminə Xatın türbəsi, Əshabi-kəf, Haçadağ, Xan sarayı...

Son olaraq onunla bir ay öncə görüşmüşdük. Daha o gəlmədən onun tələbələri İman Cəfərov, Hikmət Mehdi və Bakıdan opponent olaraq gəlmiş dostum professor Bədirxan Əhmədovla Naxçıvanın "Söyüdlü" restoranında türk dünyası, Azərbaycan və ədəbiyyat üzərinə maraqlı bir söhbətə başlamışdıq. Söhbətimiz zamanı onun adı keçincə tələbələri sevinclə parlayan gözləriylə onun keçmişdə Naxçıvan Universitetində necə bir sevgilə işlədiyini, onlara rəhbərlik etdiyini anlatdılar. Gecə yarısına qədər davam edən fasiləsiz çalışmalar və gecənin bir yarısında onun mərhum vəfalı həyat yoldaşının hamı üçün evdən göndərdiyi yeməklərlə sona çatan yorğun gecələr... Hikmət Mehdi o günləri belə anlatmışdı: "Dəlilər kimi işləyirdik. Sonra İsa müəllim gecə yarısı məni evə göndərirdi. Evdə "yeməyə nə varsa, verin"- deyərdim və mərhum xanımı nə hazırlamışsa qucağıma doldurub gətirərdim. Universitetə gələr və hamımız bir süfrə başında toplaşaraq gülə-oynaya yeməklərimizi yeyər, yorğunluğumuzu unudardıq". Söhbətimizə son nöqtəni Bədirxan bəy qoymuşdu: "İndi belə onun iş sürətinə heç birimiz çata bilmirik," -demişdi.

Ertəsi gün Hocam Naxçıvana gəldi, bir yerdə universitetə getdik, "Hər binanın tikildiyi, ağacın və gülün əkildiyi tarixi belə bilirəm"- dediyi universitetin həyətində gəzərkən bir qrup qızlı-oğlanlı gənc sayğıyla onun ətrafına yığışdılar, keçmiş tələbələriydi. Hər birinin ayrı-ayrı dərslərini soruşdu, necə oxuduqlarını öyrənmək istəyirdi. Gənclər böyük bir sayğıyla ona qulaq asır, suallarına cavab verirdilər. Sonra Hoca mənə döndü: -Bunlar birinci kursda olarkən mən burdan getdim,- dedi.

Aradan üç il keçmişdi, amma nə gənc tələbələr onu, nə də o gəncləri unutmuşdu. Bağlılıq, məhəbbət, vəfa və bilgi beyində, könüldə bir-birini tamamladıqca ortaya adəta yaxşı bir musiqi bəstəsi çıxar. Bunu bilən və uyğulayan hocalar həmişə uğur qazanırlar. Hocalığı sadəcə bilik vermək olaraq görən insanlar isə əsla hoca ola bilməzlər və tələbələri tərəfındən tez unudulub gedərlər. İsa Həbibbəyli biliyini, savadını müntəzəm təzələyən, həyəcana və sevgiyə bələyən bir Hoca olmuşdur. Ona bir dəfə Tolstoyun İslam üzərinə yazdığı məktubların Türkiyədə dərc olunduğunu demişdim. Dərhal həyəcanlanmış, Tolstoy azərbaycanlı biriylə də məktublaşmış, əgər o məktublar da o kitabda varsa, o kitabı mənə tap göndər, -demişdi. Elmə, biliyə doymayan bir Hocanın portretini tamamlayan ən gözəl obraz bu deyilmi!?

Mənim bir il boyu Berlində Məhəmməd Əsəd bəy (Qurban Səid) haqqında apardığım araşdırmanın da səbəbkarı o olmuşdur. O günə qədər əsərlərindən sadəcə heyranlıqla bəhs etdiyim Məhəmməd Əsəd bəyi onun təşəbbüsüylə daha yaxından tanımış və məlum olmayan məqalələrini tapmış, dilimizə tərcümə etmişdim. İsa bəyin Məhəmməd Əsəd bəyə olan heyranlığı və sevgisi, şübhəsiz, onun böyük bir yazar olmasından daha çox, həm də Azərbaycan təəssübkeşliyindəndi. Çünki ona görə onun vətənindən biri olan bir insanın öldükdən sonra belə ruhuyla vətəninə dönməsi gərəkirdi və bizlər onun əsərlərini dərc etdikcə bunu həyata keçiririk.

İsa Həbibbəylinin Azərbaycanda çox bilinməyən bir özəlliyi də onun mənim kimi iğdırlı olmasıdır. İnanmadınız deyilmi?! Mən inanmanızı tövsiyə edirəm. Çünki hər iğdırlı, həqiqətən də, onun İğdırdan Naxçıvana getdiyi düşüncəsindədir. Hər hansı bir iğdırlı Azərbaycana getmək istədiyində, "orda bir tanıdığın varmı"- deyə soruşarlar. O da "İsa Həbibbəyli var", -deyə cavab verər. Onun telefon nömrəsi hər iğdırlının cibində var və Azərbaycanda dara düşdüyündə mütləq onu axtarar. Bu da onun öz insanına necə qol-qanad gərdiyinin ən böyük göstərcisidir.

İsa Həbibbəyli bu gün yaş pilləkənində yeni bir basamağa addım atır. Bu basamağın daha kamil olduğunu çox yaxşı bilirəm. Bu nədənlə bu yazıyı qələmə alarkən özümü əsla zorlamaq istəmədim. Sadəcə vaxtını gözlədim. Zamanı gəlincə də balkonda oturdum, saatımı qolumdan çıxarıb önümə qoydum və İstanbulun mavi göy üzünə baxaraq çaydan içib tam iyirmi beş dəqiqədə bu yazını bitirdim. Sətirlərimə tək kəlməlik sünilik qatmadım. Çünki kamillik pilləkəninə gəncliyindən ayaq basan bir alimin sünilikdən, boş öygüdən və həyəcansız, səmimiyyətsiz bir yazıdan nifrət etdiyini çox yaxşı bilirəm.

Təbriklər, əziz Hocam! Neçə belə mutlu və sağlıqlı illərə...

Orxan ARAS

525-ci qəzet.- 2015.- 16 oktyabr.- S.7.