Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Parlament fraksiyaları və ictimai rəy daha pis qaydada parçalandı, general Çan Hsünün tələbi ilə parlament buraxıldı. Sonrakı günü Çan öz ordusu ilə (Sulla və Qay Yuli Sezar Romaya girən kimi) Pekinə girdi ki, Tsin sülaləsini bərpa etməyə yaxın bir iş qursun. O andaca hərbi qubernatorlardan və generallardan Çanı və onun çevrilişini məhkum edən teleqram axını daxil olmağa başladı. Vitse-prezident general Li Yuan-hui prezidentliyi öz üzərinə götürmüşdü və bərpa dekretini imzalamaqdan imtina etdi, Tuana tapşırdı ki, respublikanı bərpa etmək üçün ordunu paytaxta gətirsin. Li xahiş etdi ki, vitse-prezident Fen böhran müddətində prezident səlahiyyətlərini öz üzərinə götürsün və özü isə yapon elçiliyində sığınacaq tapdı. Tuan iyunun 14-də Pekini işğal etdi. Çan sığınacaq tapmaq üçün Elçilər məhəlləsində qaldı. Beləliklə, imperial sistemi bərpa etməyin ikinci cəhdi də uğursuz qaydada başa çatdı.

Fen fəaliyyətdə olan prezident kimi Pekinə gəldi, öz fərdi mühafizəçiləri kimi buraya divizion gətirdi. Paytaxtda ordunun dəstəklədiyi iki qüdrətli rəqibin hər biri Fenin və Tuanın başçılığı altında iki güclü fraksiya yaratdılar. Tuan Çin bəyanatı vasitəsilə Almaniyaya müharibə elan etdi, bu hadisə 1917-ci ilin avqustunda baş verdi.

Bu vaxt, iyunda Sun Yatsen Çin hərbi-dəniz qüvvələrinin bir hissəsinin və parlamentin yüz üzvünün dəstəyi ilə Kantonda rəqib bir hökumət yaratmağa cəhd etdi. 31 avqustda Kantondakı parlament qanadı hərbi hökumət qurdu və Sunu baş komandan seçdi. Ancaq real qüvvə hərbçilərin əlində idi, onlar yalnız nominal olaraq Sunu dəstəkləyirdilər. Cənub hökuməti Almaniyaya müharibə elan etdi və Müttəfiqlərin onu legitim hökumət kimi tanımalarına uğursuz qaydada çalışdı. Konstitusiyanı himayə edən ordu Pekin hökumətinə qarşı cəza kampaniyasına başladı. Tuan cənub müxalifətini qüvvə ilə susdurmağa cəhd etdi, bu vaxt Fen isə məsələnin dinc qaydada həllinin tərəfdarı idi. Tuan vəzifədən getdi, öz qüvvəsini və Feni hərbi fəaliyyətə cəlb olunmağa məcbur etdi. Sun Kantonu tərk edib Şanxaya qayıtdı. Onun cənubda hökumət qurmaq cəhdi uğursuz olsa da, bu, Cənubla Şimal arasındakı parçalanmanı xeyli ləngitdi.

Məhdud qaydadakı iştirakına baxmayaraq, Çin müharibəyə girməkdən bir qədər fayda götürdü, alman və Avstriya konsessiyalarını ələ keçirdi və Boksçu kompensiyasının ödənilməmiş hissəsini düşməninki olduğuna görə ləğv etdi. Bu, ona həmçinin Sülh Konqressində iştirak etmək üçün yer verdi. Yaponiya isə ancaq Çində ələ keçirdiklərini genişləndirdi. Tuan Fenin istefasından sonra Yaponiyaya Şandunda, Mancuriyada və Monqolustanda dəmir yolu xətti çəkməyə konsessasiya vermişdi. Bu, Yaponiyaya 90 milyon dollarlıq borcun əvəzi idi. 1917-ci ilin noyabrında Birləşmiş Ştatlar Yaponiya ilə münasibətdə çətinliklərin üstünə Lansinq-İşin sazişi ilə girməyi də əlavə etdi, bu, “Yaponiyanın Çindəki xüsusi maraqlarının əraziyə bənzər” olduğunu əsas götürürdü. Belə saziş Yaponiyanı müharibədən əldə etdiyi faydaları yoxa çıxarmaq təsiri bağışlayırdı.

Çin respublikasının ilk illəri ərzində mühüm iqtisadi və sosial dəyişikliklər baş verdi. 1918-ci ildən sənayedəki işçi qüvvəsinin sayı 1.750 min nəfər kimi qiymətləndirilirdi. Müasir tipli Çin banklarının sayı artdı və onlar öz kapitallarını çoxaltdılar.

Yeni ziyalılar ordusu meydana gəldi. Tsinin son illərində təhsil islahatları və sona çatan hökumət imtahanları ərzində minlərlə gənc adama elmləri - mühəndisliyi, tibbi, qanunu, iqtisadiyyyat elmini, müəllimliyi öyrənməyə imkan vermişdi. Digərləri Avropaya və Birləşmiş Ştatlara yollanırdılar. Onlar vətənə qayıtdıqda mühüm vəzifələr tutur və cəmiyyətdə modernizasiya qüvvələrinə çevrilirdilər. Onların yazıları və öyrəndikləri tələbələrin gəlməkdə olan nəsli üçün güclü təsir rolunu oynadı.

1915-1916-cı illərdə Çində 130 minə yaxın yeni üslublu məktəblərdə 4 milyona yaxın şagird və 200 minə yaxın müəllim var idi. Bu, əsasən şəhər fenomeni idi, kənd həyatı isə buna çətinliklə nail ola bilərdi. Respublikanın birinci onilliyində intellektual inqilab baş verdi. Yeni ziyalıların çoxu Çin mədəniyyətinin və milli etikanın bütün cəhətlərinə tənqidi qaydada yanaşmaqla, onları dəstəkləyirdilər. Onlar Çin institutlarında daha dərin islahatlar aparılmasına can atırdılar.

Milli inqilabın başlanğıc dövrləri

Bu yeni inqilaba Milli Partiya (Qomindan) və Kommunist Partiyası (Kunqçantan və ya ÇKP) başçılıq edirdi. Qomindan öz başlanğıcını Mancuya qarşı olan əvvəlki Birləşmiş partiyadan götürmüşdü. Sun Yatsenin 1914-cü ildə yaratdığı və ölkədə olan partiyanın, 1929-cu ildə vətənpərvərliyin yüksəlməsi ilə onun yaradıcılarının və veteranlarının kiçik qrupunun köməyi ilə fəaliyyəti yenidən canlandırılmışdı. Sunun ardıcılları arasında sosializm ideyaları populyar idi.

Sun Kantona 1920-ci ildə gəldi və onu yeni Cənub rejiminin prezidenti seçdilər. Bu rejim özünün Çinin legitim hökuməti olduğunu iddia edirdi. 1922-ci ilin yazında Sun Mancuriya hərb xadimi ilə ittifaqda Pekinə nəzarət edən dəstəyə qarşı Şimal kampaniyasını başlamağa cəhd etdi. Vaxtilə Kantondan Kuansi militaristlərini qovan general Çen Çiu-minin əlaltılarından biri Sunu Kantondakı prezident iqamətgahından 1922-ci ilin iyununda qovdu. Sun Cənub hərbi-dəniz qüvvələrində sığınacaq tapdı və yalnız 1923-cü ilin fevralında Kantona qayıda bildi. Burada o, baza yaratdı və partiyanı yenidən qurdu.

Çin Kommunist Partiyası birbaşa “4 May” hərəkatından böyümüşdü. Onun liderləri və ilkin üzvləri professorlar və tələbələr idi. Onlar bir inama gəlmişdilər ki, Çin sosial inqilaba möhtacdır və model kimi isə Sovet Rusiyasını görürdülər. Yaponiyadakı və Fransadakı çinli tələbələr əvvəllər sosialist təlimlərini və Karl Marksın ideyalarını öyrənmişdilər. Lakin 1917-ci il Rusiya inqilabı bu marağı təzələmişdi. 1920-ci ilin martına Sovet Rusiyasının inqilabı xarici siyasətinin bəzi tədbirləri Çinə də gəlib çatdı. Onlardan biri çar Rusiyasının Çindəki xərclərinə görə əldə etdiyi bütün hüquqlardan imtina edilməsi və Rusiyaya məxsus olan Mancuriyadakı Çin Şərq Dəmir yolunun heç bir kompensasiya almadan Çinin özünə qaytarılması idi. Baxmayaraq ki, Sovet hökuməti sonralar bu vədini inkar etdi və dəmir yola nəzarəti ələ keçirməyə cəhd etdi, həmin birinci Karaxan manifesti, çinli vətənpərvərlər arasında böyük təsir gücünə sahib olmuşdu.

Rusiya 1919-cu ildə beynəlmiləl Kommunist təşkilatı olan Kommunist İnternasionalını - Kommunterni yaratdı və sonrakı ili öz nümayəndəsini Çinə göndərdi. Li Ta-çao Pekində, Çen Tu-hsiu isə Şanxayda Sosialist Gənclər Liqası təşkil etdilər, bu, Kommunist Partiyası üçün plan rolunu oynayırdı. 1921-ci ilin yazında partiyanın Çinin müxtəlif şəhərlərində və Yaponiyada 50-yə yaxın üzvü var idi. Linin protejesi olan Mao Tszedun Çanşada belə qrupların birində fəaliyyətə başladı. Partiyanın I qurultayında Çen Tu-hsiu partiyanın başçısı seçildi.

ÇKP sonrakı iki ili özünə üzvlər toplamaqla, marksizmin təbliği ilə yanaşı, həmçinin xarici imperializmə və Çin militarizminə qarşı yönələn milli inqilaba ehtiyac olduğunu, dəmir yolu və fabrik fəhlələri arasında isə yeni həmkarlar ittifaqları təşkil etməyi təbliğ edirdi. Kominternin Marinq adlanan nümayəndəsi olan holland kommunisti Milli İnqilabi Hərəkatda Qomindanı və ÇKP-ni bir yerə gətirmək üçün vasitəçi rolunu oynayırdı. Bir neçə gənc təcrübə keçmək üçün Rusiyaya göndərildi. Onların arasında gələcək baş nazir Çjou Enlay da var idi. 1923-cü ildə partiyanın artıq 300 üzvü var idi. Köməkçi Sosialist Gənclər Liqasında isə üzvlərin sayı 3 minlə 4 min arasında idi.

ÇKP-nin III qurultayında Kominternin təzyiqi ilə kommunistlər Qomindanla birləşdilər və bu birliyi Milli İnqilabi hərəkatın mərkəzi etdilər. Sun çoxpartiyalı ittifaqı rədd etsə də, kommunistlərin özünün partiyasına daxil olmalarına razılıq verdi. Liderlər də daxil olmaqla artıq bəziləri Qomindana birləşmişdi. Kommunistlər digər partiyaya fərdlər kimi daxil olmalı idilər. ÇKP ayrıca varlığını qoruyub saxlamaq qərarına gəldi.

Rusiya liderləri köhnə bolşevik Mixail Borodini özlərinin Sun Yatsenə məsləhətçisi kimi seçib göndərdilər. Marinq və Voytinski isə ÇKP-nin məsləhətçiləri idilər, partiyanın qərargahı Şanxayda idi. Üç adam - Lev Karaxan Pekində, Borodin Kantonda, Voytinski isə Şanxayda olmaqla, Çini “dünya inqilabının” antiimperialist cəbhəsinə gətirmək cəhdini bilavasitə həyata keçirməklə məşğul idi. Hücum hədəfi ilk növbədə Böyük Britaniyanın, Yaponiyanın və Birləşmiş Ştatların Çindəki mövqeləri idi. Həmin dövlətlər də müharibədən sonra Çinlə yeni əlaqələr qurmağa doğru hərəkət edirdilər. Vaşinqton Konqressində (noyabr 1921- fevral 1922-ci illər) səkkiz dövlət Çinin suverenliyinə, müstəqilliyinə, ərazi və inzibati varlığına hörmət etmək barədə razılığa gəldi. Onlar istəyirdilər ki, Çinə öz stabil hökumətini inkişaf etdirmək imkan verilsin. Bütün millətlərlə bu dövlətin kommersiya və sənaye əlaqələri üçün imkan yaradılsın və həm də Çindəki şəraitlərdən fayda götürmək üçün müstəsna imtiyazlar axtarmaqdan vaz keçilsin. Yaponiya Şandundakı keçmiş alman mülkiyyətinin qaytarılmasına razılıq versə də, əyalətdə öz imtiyazlarını saxladı.

Respublika Çini ilk illər ərzində rəqib hərbi rejimlər tərəfindən parçalanırdı. Cənub Pekinin nəzarətindən çıxdı. Güclü Pekin ordusu iki böyük fraksiyaya bölündü.

Qomindanın Kantonda 1924-cü ilin yanvarında birinci Milli Qurultayı keçirildi. Borodin Kantona gələn kimi təxirə salmadan Suna məsləhət gördü ki, partiyanı yenidən qursun. O, nizamnamə hazırladı və partiya proqramının layihəsini cızdı, bu, milli siyasətin əsası olmalı idi. Qurultay nümayəndələri proqramı və yeni nizamnaməni qəbul etdi. Proqram geniş sosial islahatlar barədəki məqsədləri və Çinin beynəlxalq statusuna yenidən fundamental əlavələri elan etdi. Onun tonu millətçilik ruhunda idi, Çinin düşmənlərini isə imperializmin və militarizmin timsalında tanıyırdı.

Nizamnamə Rusiya Kommunist Partiyasından götürülmüş model əsasında mərkəzləşmiş təşkilat kimi təsvir olunurdu, hakimiyyət kiçik, seçilmiş qrupun əlində cəmlənirdi, coğrafi idarələrin aşağı iyerarxiyasına yuxarıdan istiqamətlənən İcraiyyə Komitəsi nəzarət edirdi. Üzvlər sərt intizama tabe olmalı və sıx özəklərdə təşkil olunmalı idilər. Onlar həmkarlar ittifaqları ilə yanaşı digər təşkilatlara nüfuz etməli və onların üzərində nəzarəti ələ keçirməli idilər. Sun partiyanın lideri oldu. Qurultay İcraiyyə Komitəsini və Mərkəzi Nəzarət Komitəsini seçdi, onlar partiyanın işlərini idarə etməli idilər və Sunun qərarının kommunistlər tərəfindən qəbul edilməsi üçün onu təsdiq etməli idilər. Baxmayaraq ki, Qomindanın özünün üzərində kommunistlərin hegemonluğunun yaranacağından qorxduqlarından partiya veteranlarının bir çoxu buna müxalif çıxmışdı. Bir neçə kommunist, Li Ti-çao da daxil olmaqla İcraiyyə Komitəsinə seçildi.

1924-cü il ərzində Sun kolleqaları ilə birlikdə Qomindanın milli miqyasda təsirinin artmasına nail olmaq sahəsində bir sıra uğurlar qazandı. Sun noyabrda dəvətlə Şimala yola düşdü. Pekinə gəlməmişdən əvvəl o, özünün ciddi xəstə olduğunu hiss etdi, onda qaraciyərin sağalmaz xərçəng xəstəliyi var idi. Sun Yatsen 12 mart 1925-ci ildə Pekində vəfat etdi. Onun vəfatından sonra Qomindanda daxili münaqişələr dövrü başlandı və bu münaqişələr Rusiyanın köməyi ilə möhkəm qaydada çoxalırdı. Münaqişənin başlıca səbəbi kommunistlərin təsiri altında partiyanın radikallaşması idi. Onlar həmkarlar ittifaqları və kəndli assosiasiyaları təşkil edir, sinfi mübarizəyə və antiimperializm hərəkatına təkan verirdilər.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 17 oktyabr.- S26.