İşığa çıxasan...

Azərbaycan ədəbiyyatına çox da bel bağlamıram. Düşünürəm ki, yerli ədəbiyyatda roman, ümumiyyətlə, böyük ölçülü əsərlər yazacaq qələm adamları hələ yetişməyib. Qısa mətnlər, yaxud şeirlər gözəl alınır. Xeyli sayda nümunə də gətirmək olar. Amma elə ki, iş böyük mətnə gəldi, necə deyərlər, atı sürürlər daşlığa. Oxucunu ədəbiyyat bir qırağa, dildən küsdürürlər.

Xarakter baxımından idealist-maksimalistəm. Bu, özlüyündə müsbət xüsusiyyət deyil, amma adamlarla ünsiyyətdə yaxşı, ədəbiyyata yönəldiləndəsə əla nəticələr verir. Bu tip xarakterə malik adamlar seçkin ədəbi mətn axtarır, idealist-skeptiklərə nəyisə bəyəndirmək bir qədər çətin məsələdir. Hərdən gündəlik həyatda bunun altını çəkməli olsam da, zövq baxımından işə yarayır. Nəzərə alsaq ki, dünyada milyonlarla kitab mövcuddur, təsadüfi seçilmiş əsərlərə vaxt itirmək uşaqlıq olar. Onsuz da indiyədək kifayət qədər lazımsız əsər oxumuşam. Bir məsələni də önə çəkmək lazımdır. Yerli ədəbi nümunələri bərbad mətn hesab ediriksə, o demək deyil ki, belə də davam etməlidir, yaxud yaxşılığa doğru dəyişən heç nə yoxdur.

Məşhur filmdə deyildiyi kimi, "özüvü üzmə, atam. Bu həyatda nə baş verirsə versin, bil ki, hər şey yaxşılığa doğrudu". (Belədirmi?) Elə "Qonşu evin işıqları"nın müəllifini götürək.

Cəmilə Məmmədlinin yazılarında qəribə aura var. Sanki əhvalatı görürsən, amma oyaq deyilsən, yatmısan. Yıxılsan ağrımazsan, vurulsan ölməzsən. Pambıq döşənmiş bir otaqdasan. Hər şey yumşaqdı, - özünüzdən söz çıxarmayın, sizə dəli deyən yoxdu - yavaşdı, bir az da rəngsizdi, lap rəngli filmlər təzə çəkilməyə başlayanda bir az qırmızıya çaldıqları kimi, azacıq da çəhrayı... Və bu otaqdan başqa otağa baxırsan. Qapıdan, pəncərədən deyil, açar deşiyindən... Bütün otaq görünmür, amma gördüklərin görmədiklərinin açarıdı. Bir məsələ də var ki, açar tək deyil, sayısızdı. Azacıq baş sındırıb, vaxt sərf edib doğru açarı tapmalısan...

Uşaqlığımda "Vesna 346" televizorları dəbdəydi. Bir pis cəhəti var idi ki, çox işləyəndə lampaları qızıb yerindən boşalırdı. Xüsusən də biri... O lampa tərpənəndə görüntü tez-tez itirdi, ya da kino lenti kimi aşağı düşməyə başlayırdı. Cəmilənin yaratdığı dünya da belədi. Gərək, o boşalan lampanı tapıb sıxasan. Kukla Teatrındakı marionetləri oynatmaq üçün olan ipi öz əlinə alasan, hadisələrin axarını özün istədiyin kimi dəyişəsən...

Hekayə başa çatandasa anlayırsan ki, ipi başqasının əlində olan elə sənsən, başqasının barmaq hərəkətinə tərpənmisən, çaldığına oynamısan. İplər Cəmilənin əlində deyil. Bəs bu iplər hara bağlıdı, kimin əlindədi? Tanrınınmı, Şeytanınmı? Yoxsa Vicdanın...

"Aynalar"dakı qadın əslində bizim etdiyimi səhvlərimiz, bu səhvlərə görə danışdığımız yalanlardı. Ordakı qadın siması bizim həyatımızdı. Hər il o sifətə əlavə olunan qırış yeni səhvimiz, hər dəfə artan makiyaj dəsti bu səhvi düzəltməyə, yaxud ört-basdır etməyə çalışanda danışdığımız yalanlardı...

"Peşəkar", "Axmaq", "Romanı necə yazmalı...", yaxud "Nikbin" hekayələri absurdizmə əla nümunələr ola bilər. Müəllif hekayələrin hər birində oxucunu güldürməklə yanaşı, düşündürməyi də bacarıb.

"Noğul"da müəllif müharibə dövrü Azərbaycanına ümumi nəzər salır. Bir ailənin fonunda bütövlükdə ölkədə gedən prosesləri, o dövrün maddi-sosial problemlərini qabardır. Eyni zamanda, nostalgiyaya da yer ayırır.

"Çiçəklərlə danışan adam" hekayəsinin ideya xətti, heç şübhəsiz, Cəlil Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları"ndan götürülüb. Hər iki əsərdə əhvalat eyni adlı yerdə baş verir. Fərq burasındadır ki, Mirzə Cəlil kənd, Cəmilə qəsəbə deyir. Bu, fikrimcə, bir az da meydan oxumaqdır. Adlar eyni olsa da süjet xətti tamamilə fərqlidir. Hadisələr tamamilə ayrı zaman kəsiyində cərəyan edir. Amma fabula oxşardır. Hər iki məntəqənin sakinləri işıq gələn yerə barmaq tıxamaqda israrlıdırlar.

"Dahi ilə görüş" hekayəsinin adı süjetlə müqayisədə uğursuzdur. Mətnin strukturu ilə başlıq çox da uyğun gəlmir. Bir az klişe təsiri bağışlayır. Amma hekayənin özünü oxuyanda bu təəssürat duman kimi dağılır. Kifayət qədər ciddi məsələlərə toxunulub. Oxuduqca "Anna Karenina"dakı -

- İkimizdən biri axmaqdır. Ancaq özünüz bilirsiniz ki, heç kim özü haqqında belə deməz.

- Heç kim var-dövlətindən razı deyil, amma hamı ağlından razıdır,

- dialoqu yada düşür.

Bundan başqa, hekayədə önyarqılar, bütləşdirmək, yaxud başqalarını xor görmək kimi məziyyətlər tənqid edilir. Bədii çalarlarla oxucuya çatdırılır ki, belə yanaşmalar kökündən yanlışdır.

"Addım" hekayəsi mistik janrdadır. Cənnət və Cəhənnəm arasındakı məqamdan - Ərafdan söz açılır. O biri dünyanın qapısında Adəm övladının etdiyi əməllərə görə qarşılıq almasından danışılır. Əsas qayə hər pisdə yaxşı, hər yaxşıda pis, hər şərdə xeyir, hər xeyirdə şər olduğunu anlatmaqdır. Görüntünün əslində illuziya olduğunu, zahirə deyil, batinə baxmalı olduğumuzu xatırladır.

Kitabın pik nöqtəsi "Qonşu evin işıqları" adlı povestdir. Əsər sondan əvvələ doğru başlayır, daha sonra isə zaman ardıcıllığı bərpa edilir. Süjet boyu qəhrəman öz yeniyetməlik dövründən danışır. Qız bir müddətdən sonra "kəşf edir" ki, qonşuluqdakı evin işıqları gecələr sönmür. O, uşaq marağıyla bu evdə nələr baş verdiyini öyrənməyə çalışır. Amma öyrəndiyi o olur ki, evə yaxınlaşmaq, ümumiyyətlə, gözünün ucuyla baxmaq belə yasaqdır. Qadağalar onu bu sirri çözməyə daha da həvəsləndirir. Qonşu evdə yaşayan öz yaşıdı qızla tanış olur, onunla dostlaşır. Qonşu qızın hər şeyi var, bahalı paltarları, ətirləri, hətta kənddə görünməyən şey olan maqnitofonu... Əsərin qəhrəmanı da qonşu qızın yerində olmaq istəyir.

Hadisələrin axarında qəhrəmanımız məktəbdə, evdə, qonşularda, kənd içərisində danışılan söhbətlər vasitəsilə dəhşətli məsələdən agah olur, qonşu qızın anası fahişədir. Amma digər kənd sakinlərindən fərqli olaraq qızcığaz qonşularını günahlandırmır. Onu anlamağa çalışır, qonşu qadının niyə bu girdaba yuvarlandığının səbəblərini özü üçün aydınlaşdırır. Sakinlərsə onu dinləməyəcək qədər insanlıqdan uzaqdırlar...

Povest kifayət qədər ustalıqla yazılıb. Cəmilə çox gənc və təcrübəsizdir. Hələ sözlə rəftarı da yaxşı öyrənməyib. Amma təhkiyə və əlaqələndirmə bacarığı yetərincə inkişaf edib:

- Sənin yerində olmaq istəyərdim.

Başımı qaldırıb Ləmana baxdım. Ciddiydi. Güləndə kiçilən gözlərində bu dəfə qətiyyət vardı.

- Mən də sənin yerində olmaq istəyərdim...

... Ancaq illər sonra anlaya bildim ki, biz bir-birinin bədbəxtliyinə paxıllıq edən iki səfeh imişik. Onun gülümsəyən anası vardı, mənim də quruca adı olan atam...

Fikrimcə, yaradıcı adam - rəssam, heykəltəraş, bəstəkar, yazıçı - yaşadığı dünya, ətraf aləm ona qeyri-mükəmməl göründüyü, yaxud əksinə hədsiz kamil olduğunu demək istədiyi üçün yaradır. Onların missiyası adi adamların görə bilmədiyi işığı görmək, o işığı böyütmək, qaranlığı nurlandırmaq, hamının içində-ruhunda (ürəyində yox haa, ürəyin işi qan nasoslamaqdı) od yandırmaq, cəmiyyəti işığa çıxarmaqdı...

Yazılarından da göründüyü kimi Cəmilə həyata nikbin baxır. Həmişə öyrənməyə, irəli addımlamağa can atır. Həyat kədərlənməyə, vaxt itirməyə dəyməyəcək qədər qısadır. Uğursuzluğa gülüb, uğurlara sevinmək lazımdır. Onsuz da heç nə düzəlmir, amma ən azından hər şey yaxşı ola bilər.

Cavid QƏDİR

525-ci qəzet.- 2015.- 21 oktyabr.- S.7.