Məhəmməd ağa
Şahtaxtlı və onun "Şərqi-Rus"
qəzeti haqqında yeni bilgilər
1903-cü
il mart ayının
30-da Tiflis ədəbi-ictimai mühiti böyük sevinc içində idi. Azərbaycanın milli mətbuatının
çağırışçısı
olan "Şərqi-Rus"
qəzeti nəşrə
başlamışdı.
Qeyd edək
ki, həmin illərdə Tiflis həm
də Qafqaz xalqlarının mədəni
mərkəzi idi. Bu səbəbdən Tiflisdə
yaşayan xalqların
qabaqcıl ziyalıları
bir-birləri ilə yaradıcılıq əlaqəsi
saxlayırdılar. Belə səmimi
yaradıcılıq münasibətlərinin
nəticəsiydi ki,
"Şərqi-Rus" qəzetinin
nəşri digər xalqların da yazıçılarının, jurnalistlərinin sevincinə
səbəb olmuşdu.
Rusiyada yaşayan bütün türkdilli xalqların ziyalıları, habelə
İran, Türkiyə
və digər ölkələrin də qələm sahibləri Azərbaycan dilində nəşrə başlayan
"Şərqi-Rus" qəzetinin
işıq üzü
görməsinə ürəkdən
sevinirdilər.
"Şərqi-Rus" qəzeti
əvvəlcə həftədə
üç dəfə
- çərşənbə, cümə və bazar günləri,
1904-cü il iyunun 8-dən isə hər gün buraxılmağa başladı.
XX yüzilliyin ilk Azərbaycan
qəzeti olan "Şərqi-Rus"un banisi,
naşiri və baş redaktoru özünün ictimai-siyasi,
fəlsəfi görüşlərində
daha irəli addımlamış, çoxcəhətli
fəaliyyəti ilə
seçilən, çoxlu
sayda ədəbi, publisist, siyasi və fəlsəfi xarakterli məqalələrin
müəllifi olan qətiyyətli, hünərli
və cəsarətli
şəxsiyyət Məhəmməd
ağa Şahtaxtlı
idi. Bir məsələni qeyd etmək yerinə düşər: Məhəmməd
ağanın 1920-ci ilədək
rəsmi sənədlərdə
familiyası Şahtaxtinski
kimi yazılmışdır.
Əvvəlcə Məhəmməd ağanın
mənsub olduğu nəsil haqqında azacıq məlumat vermək maraqlı olardı. Azərbaycanın milli dövlətçilik
tarixinin inkişaf yollarını araşdırdıqda
görürük ki, bu inkişafda nəsillərin də böyük rolu olub.
Doğma Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixində
və taleyində Şahtaxtinskilər - Kəngərlilər
də böyük xidmətlər göstərmişlər. Əvvəllər
Atabəylər dövlətində,
Səfəvi və Osmanlı imperiyalarında,
sonralar Naxçıvan
və İrəvan xanlıqlarında, XIX əsrdə
və XX yüzilliyin keçmiş Sovet İttifaqında, Avropanın
bir çox ölkələrində hərbi,
siyasi və elm, maarif, səhiyyə və digər sahələrdə müstəsna
xidmətləri olmasına
baxmayaraq, Şahtaxtinski
- Kəngərlilər haqqında
ətraflı tədqiqat
aparılmadığından az qala bu
qədim sülalə
unudulmuşdu...
Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə
yenidən müstəqilliyini
bərpa edəndən
sonra Şahtaxtinskilərin
- Kəngərlilərin Azərbaycanın
milli dövlətçilik
tarixində fəaliyyətləri
haqqında tədqiqat
işləri aparılmağa
başlanmış və
müstəqil dövlətimiz
tərəfindən onların
xatirəsi əbədiləşdirilmişdir. "Tariximizdə və taleyimizdə Şahtaxtinskilər"
(2010) kitabının nəşrindən
sonra da axtarışlarımızı MDB məkanının bir çox arxivlərində,
xüsusilə Tiflisdəki
Gürcüstan Milli Arxivinin fondlarında və muzeylərdə davam etdirmişik. Xeyli orijinal sənədlər,
faktlar və fotoşəkillər tapıldığından
xalqımızın taleyüklü
məsələlərində xüsusi xidmətləri olan Şahtaxtinskilər haqqında yeni bir kitabı nəşrə hazırlayırıq.
Aparılan axtarışlar zamanı görkəmli publisist, filosof, naşir, pedaqoq, poliqraf, tərcüməçi, diplomat, maarifçi Məhəmməd
ağa Şahtaxtlıya
aid maraqlı sənədlər
qovluğunu da tapa bildik. "Qafqaz
canişinliyi"nin və "Canişin dəftərxanası"nın fondlarında Məhəmməd
ağa haqqında maraqlı sənədlər
saxlanılır.
"Qafqaz canişinin
dəftərxanası" fondundakı
sənədlər qovluğu
69 səhifəlikdir. Həmin
qovluğun üzərində
(rusca) yazılıb: İrəvan quberniyasının
Naxçıvan şəhər
sakini, hazırda Tiflisdə yaşayan Məhəmməd Sultanoviç
Şahtaxtinskiyə "Şərqi-Rus"
qəzetinin nəşri
üçün icazə
verilməsi haqqında".
Buradakı sənədlərin tarixi 1902-1905-ci illərə
aiddir. Məlumat üçün deyək ki, Sovet hakimiyyəti illərində "Şərqi-Rus"
qəzetinin nəşri
ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar
aparılmışdır. Tədqiqatçı alim, həmyerlimiz
Şövqi Heydər
oğlu Novruzov "Şərqi-Rus"la bağlı
elmi tədqiqat işi də yazmışdır. Onun zamanına
görə bəzi ziddiyyətli fikirlərinə
baxmayaraq, yazdığı
monoqrafiya öz aktuallığı ilə
seçilir.
Ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif böyük yazıçımız
Mirzə Cəlil haqqında yazdığı
"Molla Nəsrəddin"
necə yarandı"
kitabında "Şərqi-Rus"
qəzetinin fəaliyyətindən
də söhbət açıb. Müstəqillik
illərində isə
akademik İsa Həbibbəyli Məhəmməd
ağa Şahtaxtlının
"Seçilmiş əsərləri"ni tərtib edib və nəşr
etdirib. Onun yazdığı geniş və əhatəli girişdə
ilk dəfə olaraq bir çox qaranlıq məsələlərə
aydınlıq gətirilib.
Qeyd edək
ki, digər tədqiqatçı alimlərin
də maraqlı elmi məqalələri vardır. Amma tapılan arxiv
sənədləri ilə
tanışlıq imkan
verir deyək ki, Məhəmməd ağanın böyük elmi və siyasi
fəaliyyətinin dərindən
və kompleks şəkildə araşdırılmasına
böyük ehtiyac vardır.
Məhəmməd ağa Şahtaxtlı müxtəlif ölkələrdə
və şəhərlərdə
təhsil aldığından,
müəllimlik etdiyindən,
bir cəsur jurnalist kimi tanındığından və
siyasi fəaliyyətindən,
diplomatik xidmətdə
olduğundan onun haqqında doğru-düzgün
yazmaq üçün
dərindən tədqiqat
aparmaq lazımdır.
Tapdığımız sənədlər onun yüksək erudisiyasından,
cəsarətindən, milliliyindən
aydın və böyük mənalı publisistikasından xəbər
verir.
Məhəmməd ağa Şahtaxtlı
"Şərqi-Rus" qəzetini
nəşr edəndə
Rusiyada, Avropada və Yaxın Şərq ölkələrində
tanınmış bir
mütəfəkkir idi. O, XIX əsrin
sonunda və XX əsrin əvvəllərində
çoxcəhətli fəaliyyət
göstərən jurnalist
idi. XIX əsrin 70-ci illərindən dövri mətbuatda çıxış
edən Məhəmməd
ağanın ədəbi-tənqidi
məqalələrinin mövzu
dairəsi çox genişdir: Şərq xalqlarının tarixi və müasir həyatı, beynəlxalq
əlaqələr, dil
və mədəniyyət,
maarif, din və fəlsəfə. Bu siyahını uzatmaq da olar. Arxiv sənədləri ilə
tanışlıq belə
söyləməyə əsas
verir. Məhəmməd ağanın ədəbi-jurnalistlik
fəaliyyəti Azərbaycan
və rus mətbuat tarixi ilə çox bağlıdır.
Tapılan sənədlərdə onun öz əli ilə yazdığı və imzaladığı ərizələr maraq doğurur. 1863-cü ildə Naxçıvan şəhər məktəbini bitirən, sonralar İrəvanda və Tiflisdə təhsilini davam etdirən Məhəmməd ağanın taleyində Tiflis şəhərinin xüsusi yeri olmuşdur. XIX və XX əsrin əvvəllərində Qafqazın mərkəzi olan Tiflis şəhərində klassik kişi gimnaziyasını bitirən Məhəmməd ağa Rusiyanın və Avropa ölkələrinin sayılıb-seçilən universitetlərində təhsil aldıqdan sonra yenidən Tiflisə qayıtmışdır. Onun elmi dünyagörüşünün formalaşmasında Tiflisin ədəbi və elmi mühitinin böyük mənəvi təsiri olmuşdur. Məhəmməd ağanın ən böyük arzularından biri Azərbaycan dilində qəzet nəşr etdirmək olub. O, müxtəlif illərdə (fasilələrlə) Tiflisə dönmüş və Qafqaz canişinliyinin vasitəsi ilə Rusiya hökumətinə ərizə ilə müraciət etmişdir. Hələ 1896-cı ildə Məhəmməd ağa Şahtaxtlı Qafqaz Senzor Komitəsinə və Rusiya Daxili İşlər Nazirliyinə ərizə ilə bildirmişdir ki, ona Azərbaycan, türk, ərəb və fars dillərində "Tiflis" adlı qəzeti nəşr etməyə icazə versinlər. O, ərizəsinə geniş bir proqram da əlavə etmişdi. Ancaq çar məmurları bu proqramdan ildırımdan qorxduqları kimi ciddi narahatçılıq keçirmişdilər. Rəsmi qaydada rədd cavabı versələr də, qətiyyətli və çox cəsur olan Məhəmməd ağanın arzusunu söndürə bilməmişdilər. O, Peterburqa getmiş və yüksək rütbəli çar məmurlarına müraciətlər etmişdi.
1889-cu ildə yenidən Fransaya gedən Məhəmməd ağa 1902-ci ildə yenidən Tiflisə qayıtmış və doğma Azərbaycan dilində qəzet çıxarmaq üçün Rusiya hökumətinə ərizə ilə müraciət etmişdir. Tapılan qovluqda onun yazdığı geniş əhatəli ərizələr vardır. Yazdığı ərizələrdə elmi, maraqlı dəlil və sübutlarla Qafqazın canişinini inandırmağa çalışmış və uzun-uzadı müraciətlərdən sonra onların müqavimətini qıra bilmişdir. Məsələn, onun general-adyutant knyaz G.S.Qolitsına yazdığı ərizə çox əhatəlidir. Burada Məhəmməd ağanın nəşr üçün tərtib etdiyi proqram da vardır. O, burada maraqlı izahatlar verərək çar hökumətini inandırmağa çalışır ki, "Şərqi-Rus" qəzeti nəşri ilə Rusiya hökumətinə xeyir verə bilər və sair. Ərizədə 50 yaşında olduğunu da qeyd edir. (Amma bu vaxtlar onun 56 yaşı vardı - müəllif). Tiflisdə yaşadığı ünvanı (Olqinski küçəsi, Qoqniyevlərin evi № 16) göstərən Məhəmməd ağa ərizənin axırında qeyd edib: "Arzu edirəm ki, qəzetin həcmi "Svet" (İşıq)" qəzetinin həcmində olsun". Hətta o bu ərizədə qeyd etmişdi ki, qəzet Libermanın mətbəəsində çap ediləcək. Görünür ki, bu mətbəə çar hökumətinin inandığı yer imiş. Amma sonralar Məhəmməd ağa doğulduğu Şahtaxtı kəndindəki mülkünü sataraq Tiflisdə müasir avadanlıqlı mətbəə açmışdı.
(Ardı var)
Musa QULİYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2015.- 22 oktyabr.- S.6.