Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Mayın 30-da vətənpərvər tələbələr Şanxayda antiimperialist nümayişi təşkil etdilər və xarici polislə toqquşdular. Britaniya kapitanı öz stansiyasına hücum ehtimalına inandığından polisə əmr etdi ki, kütləyə atəş açsın. Tələbələr daxil olmaqla 12 çinli öldürüldü. Bu, milli etiraz dalğası əmələ gətirdi və Şanxaydakı ümumi tətilə yol açdı. İyunun 23-də fransız və Britaniya dənizçiləri çinli kadetlərlə atəş mübadiləsi apardılar. 52 çinli öldürüldü, onlardan çoxu mülki adamlar idi. Ən azı 117 nəfər isə yaralanmışdı. Bu tətillərlə, Britaniya, Fransa və Yaponiya əleyhinə boykotla nəticələndi. Lakin sonralar yalnız britaniyalılara qarşı olmaqla boykot bir qədər daraldı. Tətilə və boykota kommunistlər rəhbərlik edirdi, 16 ay ərzində davam etməklə tətil Honkonqun ticarətinə mənfi təsir göstərdi. Bu hadisələr nəticəsində Qomindan üzvlərinin sayı 200 minə çatdı. ÇKP də həmçinin fayda götürməmiş qalmadı, onun üzvlərinin sayı 1925-ci ilin mayındakı 1.000 nəfərdən ilin sonuna 10.000 nəfərə çatdı.

İki partiya millətçi siyasəti istiqamətləndirmək, kütləvi təşkilatlara nəzarət etmək və özlərinə üzvlər cəlb etmək üstündə rəqabət aparırdılar. Rusların məşqçiliyi altında Kommunist partiyası Qomindandan ayrılmağa cəhd edirdi, özündən mühafizəkar üzvləri qovurdu və daha çox radikal kursa tərəf dönürdü. 1925-ci ilin avqustunda Kantondakı Qomindan mühafizəkarları sol meyli dayandırmağa cəhd etdilər. Qomindanın Rusiya istiqamətli ən möhkəm tərəfdarlarından biri olan Liao Çun-kay qətlə yetirildi. Şimaldakı Qomindanın veteranlar qrupu Borodinin və kommunistlərin qovulmasına göstəriş verdilər, onlar Şanxayda özlərinin rəqib Qomindan qərargahlarını yaratdılar.

Milli İnqilabi ordunun yeni komandanı Çan Kayşi kommunistləri cilovlamaq üçün addım atdı və bir neçə rus zabitini, özünə qarşı Uan Çinq-ueylə birlikdə qəsd hazırladıqlarına inandığından ordudan tərxis etdi. Kommunistlərə artıq mərkəzi qərargahlarda yüksək vəzifə tutmağa icazə verilmirdi və Uan Fransaya istirahətə yollandı. Çan özünün baş hərbi müşaviri olmuş Qızıl Ordu generalı V.K.Blyuxerin (gələcək Sovet İttifaqı Marşalı olmaqla 1938-ci ildə güllələnmişdi) geri qaytarılmasını tələb etdi. O, Çanla 1924-cü və 1925-ci illərdə işləmişdi və Milli İnqilabi ordunun formalaşmasında iştirak etmişdi. Blyuxer mayda Kantona qayıtdı və Şimal ekspedisiyası planlarının dəyişdirilməsinə kömək etdi, bu yürüş iyunda başladı və Çan bu vaxt baş komandan kimi çıxış etdi.

İki ayın içərisində Milli İnqilabi ordu Hunan və Hupeh üzərində nəzarəti əldə etdi. 1927-ci ilin yazında inqilabi qüvvələr Nankinə və Şanxaya hücuma hazırlaşırdı, lakin siyasi şərait qeyri-stabil idi. Hunan və Hupehdə kəndli üsyanları mülkədarlara qarşı zorakılıqla əlamətdar olmaqla baş vermişdi. Sənaye və kommersiya mərkəzləri olan Yantszı vadisində və şəhərlərdə tətillər dalğası ilə biznes az qala iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Kommunistlər və Qomindanın solçuları bu sosial inqilaba başçılıq edirdilər. Britaniya hökuməti Şanxaydakı mühüm mövqelərini himayə etmək üçün ekspedisiya göndərməyə hazır idi. Əcnəbilər və çinlilərin yüksək siniflərindən olanların çoxu millətçilərin nəzarətində olan əyalətlərdən qaçırdılar. Şimal orduları cənublulara qarşı ittifaq yaratmağa başlamışdılar.

1927-ci ilin yanvarında ÇKP Mərkəzi Komitəsinin qəbul etdiyi qətnamədə partiyaya qarşı əksinqilabi dalğanın başa düşüldüyü göstərildi. Onlar Qomindanın daxilindəki koalisiyadan və onun imperialist dövlətləri ilə ittifaq bağlamasının mümkün olmasından qorxurdular. Mərkəzi rəhbərlik Qomindanın rəhbərliyinə hər cür dəstək verməyi qərara aldıqda, ÇXP daxilində bəziləri, xüsusən Mao Tszedun bununla razılaşmadı. Onlar inanırdılar ki, kütləvi inqilab öz xətti ilə getməyə həvəsləndirilməlidir.

Mühafizəkar Qomindan liderləri, bəzi ordu komandanları və Şanxaydakı çinli olan biznes liderləri Çana məsləhət gördülər ki, kommunistləri qovsun və Şanxay ümumi həmkarlar ittifaqını əzsin. Aprelin 12-13-də banditlər və qoşunlar qan axıtmaqla ümumi həmkarlar ittifaqını əzdilər və çox sayda kommunistləri həbs etdilər. Buna bənzər hadisələr Kantonda, Nankində və başqa şəhərlərdə də baş verdi. Qomindan mühafizəkarları bu vaxt Nankində rəqib millətçi hökumət qurdular.

ÇKP üsyana qalxdı. Dekabrda kommunist liderlərinin Kantonda başladıqları üsyan Kanton Kommunası kimi (1871-ci ilin Paris Kommunasını xatırladaraq) tanınır. Onlar qan axıtmaqla və qarətçiliklə şəhəri işğal etdilər. Lakin bu bunt tezliklə, həm də çoxsayda olan qətllərlə yatırıldı.

1928-ci il oktyabrın 10-da millətçilər rəsmi olaraq paytaxtı Nankində olmaqla Çin Respublikasının yenidən təşkil edilmiş Milli Hökumətini qurdular. Yeni hökumət hərbi separatizm kimi çox ciddi problemlə üzləşdi. Hökumət qərbi Çin kimi geniş ərazidə və hətta müstəqil rejimlərin hökmranlığı altında olan şərqi Çin regionlarında hakimiyyətə malik deyildi. Millətçilər çox çalışdılar ki, müasir hökumət, aydın monetar və bank sistemi yaratsın və vergiləri yaxşılaşdırsın. Bu hökumət ilk bir neçə ildə hakimiyyətdə olanda Çinin suverenliyinin təşkil edilməsində müəyyən uğur qazandı. Bir neçə konsessiya ərazisi Çinin nəzarətinə qaytarıldı.

Mancuriya Çinin nəhəng və varlı zonası idi, burada Yaponiya geniş iqtisadi imtiyazlara malik idi, cənubi Mancuriya dəmir yolu vasitəsilə bu zonanın iqtisadiyyatının çox hissəsinə nəzarət edirdi. Yaponiya üçün Mancuriya həyati strateji və iqtisadi əhəmiyyətə malik idi. Yaponların çoxu belə bir düşüncəyə malik idi ki, Yaponiya Qərbin əleyhinə Asiyaya rəhbərlik etməlidir. Yaponiya hökuməti addımbaaddım Mancuriyanın işğalına və Mancuqo kimi tanınan rejimin yaradılmasına girişdi. Bu həyati zonanı tutmaqda Yaponiyanın qarşısını almağa Çin qadir deyildi. 1932-ci illər ərzində Yaponiya Mancuriya sərhədindəki ərazilərin çoxunu tutdu.

Bu vaxt kommunistlər mərkəzi Çində 15 kənd bazası yaratdılar və 7 noyabr 1931-ci ildə onlar Sovet hökuməti qurdular. Yaponların Mancuriyanı işğal etməsi və 1932-ci ildə Şanxayda müharibənin lokallaşdırılması millətçilərin diqqətini yayındırdı və kommunistlərə genişlənmək və konsolidasiya olunmaq üçün qısa bir imkan verdi. Millətçilər tezlikilə Qızıl Orduları öz bazalarını tərk etməyə və geri çəkilməyə məcbur etdilər. Sonrakı kommunist liderləri, Mao Tszedun, Çju De, Çjou Enlay, Lü Şaotsi və Lin Byao də daxil olmaqla, qərbi Çinə getməli oldular. Onlar öz yolları boyu vuruşurdular. 1936-cı ilin ortalarında Qızıl Ordular, onların qalıqları şimali Şensidəki yoxsullaşmış zonada toplaşdılar, sonralar bura Yenan regionu kimi tanındı.

Çan Kayşinin ordularından çox sayda adam kommunistlərin “çinlilər çinlilərə qarşı vuruşmayacaqdır” şüarına rəğbətlə yanaşırdı, onlar Yaponiya ilə vuruşmağı seçirdilər. Bu hiss Mancuriya ordusunda xüsusilə güclü idi. 1936-cı ilin dekabrında Çan Kayşi Siana qaçdı ki, antikommunist kampaniyasını təzələsin.

İki Çin partiyası bir-birinə tərəf yönəlirdi və əlaqə yaratmaq üçün gizli danışıqlar başlandı. Hər biri bu danışıqlarda güzəştə gedirdi. Bu, Çin-yapon müharibəsi başlanandan sonra da, 1937-ci ilin sentyabrına qədər davam etdi. Milli hökumət Sun Yatsenlə birlikdə xalqın üç prinsipi uğrunda vuruşmaq barədə ÇKP-nin vədlərini dərc etdi. Bundan məqsəd Çindəki Sovet hökumətini ləğv etmək və kommunist qoşunlarını hökumətin komandanlığı altına keçirmək idi.

Çin-yapon müharibəsi

7 iyun 1937-ci ildə Pekin yaxınlığında yaponlar və çinlilər arasında kiçik toqquşma baş verdi və bu, nəticədə iki milləti müharibəyə cəlb etdi. İyulun sonlarında yeni vuruş başlandı. Yaponlar tezliklə Pekini (millətçilər onu Peypin adlandırırdılar) tutdular. Avqustun 13-də Şanxayda qızğın döyüş getdi. Bu vaxtdan etibarən iki millətin prestiji riskə məruz qaldı və onlar artıq müharibədə üz-üzə dayanmışdılar.

Çinlilər xarici düşmənə qarşı birləşdilər. Çinin nizami ordusu 1,7 milyon nəfərdən ibarət idi, 0,5 milyonluq da ehtiyat var idi. Yaponiyanın hərbi-dəniz və hərbi-hava qüvvələrinin üstünlüyü şübhə doğurmurdu. Yapon ordusunun başlıca narahatlığı Sovet İttifaqından olsa da, bu vaxt hərbi-dəniz qüvvələri üçün başlıca qayğı Birləşmiş Ştatlar idi. Ona görə də Yaponiya Çindəki kampaniyaya bütün gücünü qoy bilməmişdi.

Elan olunmamış müharibənin birinci ilində Yaponiya çinlilərin inadkar müqavimətinə baxmayaraq bir-birinin ardınca qələbələr qazanırdı. Dekabrın sonunda Şanxay və Nankin tutuldu. Lakin Çin müdaxiləçilərə müqavimət göstərmək barədə qətiyyətini bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Bu isə xarici dəstək almaq üçün hökumətdən ötəri vacib əhəmiyyətə malik idi. Sovet İttifaqı silah, sursat, hərbi məsləhətçilər və Sovet təyyarəçiləri ilə yüzlərlə təyyarə göndərdi. Yapon qüvvələri mühüm qələbələr çalmaqda davam edirdi. 1938-ci ilin ortalarında yaponlar dəmir yol xəttlərinə və şimali Çindəki əsas şəhərlərə nəzarət edirdilər.

Müharibənin birinci fazasında Milli hökumət özünün müasir ordularının ən yaxşılarını, hərbi-hava qüvvələrini və cəbbəxanalarını, Çinin müasir sənayesini və dəmir yollarının əksəriyyətini, əsas vergi resurslarını və bütün limanlarını itirdi. Bu limanlara isə hərbi sursat və mülki təchizat malları idxal edilə bilərdi. Çin müqavimətini davam etdirdikcə, Yaponiyanın işğal etdiyi ölkənin şərq ərazilərinə nəzarəti xeyli çətinləşməli idi.

Müharibənin ikinci səhnəsi ərzində (1939-1943-cü illər) döyüş xətti azacıq dəyişildi. Yaponiya Azad Çini asılılığa salmaq üçün ərazini bombalamağa cəhd etdi. Hava hücumlarından minlərlə mülki adam həlak olurdu. 1940-cı ildə Nankində Uan Çinq-ueyin başçılığı altında rəqib hökumət yarandı. Yüz minlərlə adam Çinin qərbinə miqrasiya etdi ki, mübarizəni davam etdirsin. Hökumət dağılmış orduları yenidən qurdu və xaricdən sursat almağa cəhd etdi. 1938-1940-cı illərdə Sovet İttifaqı hərbi kömək üçün kreditləri 250 milyon dollara genişləndirdi, bu vaxt Birləşmiş Ştatlar, Böyük Britaniya və Fransa, mülki mallar satın almaq və valyutanı stabilləşdirmək üçün Çinə 263,5 milyon dollar pul verdi. 1940-cı ilin sentyabrında Yaponiya şimali Hind-Çin üzərində nəzarəti əldə etdi və həmin rayonda Çinin təchizat xəttini bağladı. Almaniya 1941-ci ilin iyununda Sovet İttifaqına hücum etdikdə SSRİ-nin Çinə göstərdiyi əksər hərbi yardım faktiki olaraq kəsildi. Birləşmiş Ştatlar isə Çinə 100 döyüş təyyarəsi satmışdı.

Müharibə ÇKP-yə əks-təsir göstərdi. Kommunist liderlər onillik müharibədən sonra salamat qalmışdılar. Onlar kəndli əhalini səfərbər etməyə və partizan müharibəsinə başlamağa öyrənmişdilər. 1937-ci ildə ÇKP-nin üzvlərinin sayı 70 minə çatmışdı və pis silahlanmış Qızıl Ordunun 100 min əsgəri var idi. Kommunistlərin şimali-qərbdəki bazaları üç əyalətin bir hissəsini örtmüşdü. Onlar qoşunlarının qalıqlarını birləşdirmiş və qida ehtiyatı, yeni döyüşçü cəlb etmək və kiçik yapon qarnizonlarına hücum edən partizan birliklərinə sığınacaq vermək üçün əhalini təşkil edirdilər. Başqa tədbirləri də həyata keçirməklə ÇKP həm də özünü yenidən xeyli canlandırırdı. Kommunistlərlə millətçilər arasında düşmən əraziləri üzərində nəzarət üstündə onların hərbi qüvvələrinin rəqabəti bir sıra toqquşmalar əmələ gətirdi. Kommunistlər həm də millətçilərin ərazilərində təbliğat və gizli təşkilatlanma yolu ilə öz siyasi təsirlərini genişləndirməyə çalışırdılar. Hər ki tərəf Yaponiyaya qarşı müharibə aparsa da, onlardan hər biri məhz özünün qəti faydası naminə vuruşurdu.

Hökumət qüvvələri 6 yanvar 1941-ci ildə Yantszının cənubundakı bazaya hücum edib, sayca artıq olan kommunistləri məğlub etdilər, 2 min nəfər əsir götürüldü. Hər iki tərəf ağır itki verdi, təzələnən vətəndaş müharibəsi təhlükəsi Çinin mülki liderlərinin geniş yayılan etirazına səbəb oldu. Nə Qomindan, nə də Kommunist partiyaçı 1941-ci ildə münaqişəni açıq vətəndaş müharibəsinə çevirməyə hazır deyildi.

Amerika Birləşmiş Ştatlarına məlum oldu ki, Çindəki müharibə başa çatdıqdan sonra Yaponiya cənubda Britaniya Malayyasına və Niderland İndiyalarına (İndoneziyaya) irəliləməyə ümid edir, əvvəlcə isə cənubi Hindi-Çini və Tailandı işğal etməyi planlaşdırır. Yaponlar belə bir cəhəti nəzərə almırdılar ki, bu, Britaniya və Birləşmiş Ştatlarla müharibə riski yaradacaqdır. İyulda Birləşmiş Ştatlar Çinə böyük miqdarda silah və sursat göndərdi. Millətçi ordu yaponlarla vuruşmaq üçün pis silahlanmışdı. 1941-ci ilin dekabrından Birləşmiş Ştatlar Çinə hərbi missiya göndərdi, 30 diviziyanı silahlandırmağı öz üzərinə götürdü. Yaponların 7 dekabr 1941-ci ildə Pyorl-Harboru (ABŞ-ın Havay adalarındakı hərbi bazasını) bombalaması Birləşmiş Ştatları Çinin müttəfiqi etdi. Böyük Britaniya da öz müstəmləkə ərazilərinə hücum edildikdə, Sakit okean müharibəsinə qoşuldu. Dekabrın 25-də Honkonq yaponlar tərəfindən işğal edildikdə, Çin kənar dünya ilə hava əlaqəsini itirdi. 1942-ci ilin mayın sonundan yaponlar Birmanın əksər hissəsində britaniyalıları, hindliləri, birmalıları və Çin müdafiəçilərini məğlub etməklə, bu ərazini əlində saxladı. Bu vaxt Çin, demək olar ki, bütünlüklə blokadaya alınmışdı.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 24 oktyabr.- S.26