Dilçilikdə yeni istiqamət: "Qeyri-səlis dilçilik təcrübəsi" üzərində düşüncələr

"Sözlərin mənasını müəyyən edin və onda dünyanı yanlışlığın yarısından xilas edərsiniz".

Rene de Kart

Tanınmış dilçi-alim Sərxan Abdullayevin "Qeyri-səlis dilçilik təcrübəsi" əsəri çapdan çıxıb. Müəllifin özünəməxsus bir təvəzökarlıqla "qeyri-səlis dilçilik nəzəriyyəsi yaratmaq səyindən" bəhs etməsinə rəğmən qarşımızda sözün həqiqi mənasında yaxşı düşünülmüş, hərtərəfli və dərindən əsaslandırılmış bir elmi sistem -qeyri-səlis dilçilik nəzəriyyəsi durur. İlk təcrübə kimi nöqsanlardan da xali olmayan bu əsər birinci növbədə orijinallığı, yeniliyi, qeyri-standartlığı ilə diqqəti cəlb edir. Mütəxəssislər kitabı təkcə Azərbaycanda deyil, bütün dünyada ilk qeyri-səlis dilçilik nümunəsi adlandırırlar.

"Qeyri-səlis dilçilik təcrübəsi" monoqrafiyası öz orijinallığı, yeniliyi, təhlil metodu ilə seçilən və bu vaxta qədər linqvistik arenada toxunulub öyrənilməmiş qeyri-səlis dilçilik probleminin tədqiqi məsələsinə həsr edilib. Monoqrafiyanın müəllifi dünya səviyyəsində böyük bir alim kimi tanınan Lütfi Zadənin "Qeyri-səlis çoxluqlar" və "Qeyri-səlis məntiq" nəzəriyyələrinin postulatlarından yaradıcı şəkildə bəhrələnərək dərin məzmunlu, fundamental bir dilçilik əsəri yazmağa nail olub.

Həcmi 596 səhifədən ibarət olan "Qeyri-səlis dilçilik təcrübəsi" əsəri giriş, səkkiz fəsil və istinad edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Əsərin "Gizli-aşkar dil" adlanan giriş hissəsində müəllif qeyri-səlis dilçiliyin postulatlarını, prespektivlərini, işarələrin, xüsusilə dil işarələrinin aspektlərini fəlsəfi, linqvistik, linqvopsixoloji yönlərdən təfsir edir, yeri gəldikcə onları elmi-nəzəri baxımdan bir növ təftiş də edir. Bununla əlaqədar müəllif işarələr sistemini, xüsusilə dil işarələrini, bütövlükdə dil-nitq sistemini qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi işığında təhlil edilməsinin mahiyyət və perspektivlərindən bəhs edərək yazır ki, "qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi müəyyənliklə qeyri-müəyyənliyin, konkretliklə mücərrədliyin, keçici ilə daimiliyin, sabitliklə dəyişkənliyin, hələ məlum olanla məlum olmayanın, gerçəkliklə fantaziyanın əlaqə və keçidlərini öyrənmək, aşkarlamaq üçün geniş perspektivlər açır". Həmin nəzəriyyələr bizim dərketmə imkanlarımızın genişliyini, əsl həqiqətdə nəhayətsizliyini, hüdudsuzluğunu, eyni zamanda dayanaqsızlığını, nihilizmi açıb göstərir.

Müəllifin fikrincə, linqvistik işarələr həm gerçəklikdən geri qalır, həm də adlandırılandan, situasiyadan önə keçir, öz reallıq və illuziyalarını formalaşdırır, duyğu orqanlarının verdiyi informasiyaları özünəməxsus şəkildə dəyişdirir, transformasiya edir. Adlandırmanın özünü aşaraq subyektiv münasibət və meyllərlə bağlı, situasiyaya uyğunlaşmaq, yaradıcı başlanğıc kəsb etmək xisləti sözün semantik qruplaşmalarında, metafora və perifraz formalarında özünün pik həddinə, kulminasiya nöqtəsinə çatır.

Dil işarələrinin, ümumən, insan nitqinin qeyri-səlisliyinin digər bir səbəbini işarələrin əlaqə və tətbiq imkanları olan sintaktika, semantika və məxsusi olaraq praqmatika, qəlişən semantika və siqmatika ilə şərtləndiyini qeyd edən müəllif yazır: "Dil işarələri səlis məntiqin son qütblər, sərhədlər kimi tanıdığı linqvistik qiymətləri, onlar arasındakı çoxlu sayda, bəzən saysız sayda aralıq, keçid pillələri mükəmməl dolğun şəkildə verballaşdıra, təsbit edə bilmədiyindən digər əlavə alternativlər-sintaksis, mətn semantikası və praqmatikası işə salınır. Müəllifə görə, bu sayaq linqvistik texnologiya ilə səlis məntiqlə qeyri-səlis dil arasında olan əkslikləri, antonomiyaları çözmək, dəf etmək olar".

Dilin bioloji xarakterə malik olmasından və onun insanın daxili aləminə neqativ (agressiv) impulslarla təsir göstərməsindən, onun insanın instinktinə çevrilməsindən, işarə substratının duyğu orqanlarının mühüm, genetik əlavəsindən çıxış edən müəllif dildə ümumi və xüsusi yayğınlığın bir-birindən fərqləndirilməsi qənaətinə gəlir və qeyd edir ki, yalnız bu əsasda ümumi və xüsusi yayğınlıq, qeyri-səlis nəzəriyyədən bəhs etmək olar.

Təbii dil ilə süni dillərin xüsusiyyətlərini müqayisə edən müəllif təbii dilin bir çox parametrlərdə üstünlüyünü qeyd edərək yazır ki, təbii dildə bir ümumilik, universallıq özünü göstərir. Eyni işarə müxtəlif referentləri, aktual dinotatları nişan verir və ya əksinə, eyni denotat müxtəlif işarələrlə adlandırılır. Süni dillərdə, digər oxşar, mümkün semiotikalarda belə ikilik, üçlük, ambivalentlik, asimmetriya mümkün ola bilmir. Bu qəbildən olan situasiyaları təbii dilin həm gücü, həm də müəyyən mənada qüsuru, süni dilin isə birtərəfliyi, çatışmazlığı kimi qeyd edən müəllif çoxmənalılığı, sinonim və antonimliyi, metaforikliyi və növbənöv semiotikanı təbii dilin mövcudluq vəziyyəti kimi qiymətləndirir.

Əgər monoqrafiyanın ayrı-ayrı fəsilləri geniş şəkildə təhlilə cəlb edilərsə, belədə kitabın həcminin yarısı qədər bir kitab alınmış olardı. Bunu nəzərə alaraq fəsillərin məzmununun əsas məqamlarını önə çəkməyi məqsədəuyğun hesab etdik.

"Çoxmənalılığın yalanı və dilin min bir dili" adlanan birinci fəsildə müəllif dil işarələrində yalan və aldanışların formalaşdığı yeri dilin leksik sistemində gizləndiyini və çoxmənalılığının hüceyrələrinin ən çox dil işarəsinin bu sistemində, qatınıda qərar tutduğunu qeyd edir və fikirlərini çoxlu sayda faktiki dil materialı əsasında təhlil edərək sübuta yetirməyə çalışır. Çoxmənalılığın məzmununu leksik-semantik və qeyri-səlis məntiq müstəvisində təfsir edən müəllif yazır ki, çoxmənalı sözlərdə potensial fərdi işlənmə məqamlarının toplanması, vahid səs qabığı içərisində müxtəlif leksik-semantik variantların cəmlənməsi faktı, digər tərəfdən, bir çox hallarda adlandırmanın özünün qeyri-adekvatlığı, gerçəklik dəyərlərinin və linqvistik qiymətlərin yayğınlığı qeyri-səlisliyin yalan və aldanışların reallaşmasına imkan, əsaslar yaradır.

Müəllifə görə, söz semantikasının əsas əlamətləri (genişlik, yayğınlıq, sosiallıq, mücərrədlik) sözün mənasının fərdi işlənmə məqamlarının meyarı kimi qəbul edilmiş situasiya, kontekst, hətta həcmcə geniş tutumlu mətn müstəvisində belə tənzimlənə bilmir, öz qeyri-müəyyən, qeyri-adekvat xarakterini sistemin üst qatına nəql edir onu daima qidalandırır. Çoxmənalı sözlərin bu cəhətini əsas götürən müəllif sözün semantikasının əsas əlamətlərinin nomenklaturasının tam olmadığını qeyd edir və ona "ümumilik" və "şərtilik" kimi əlamətlərinin əlavə edilməsinin zəruriliyini vurğulayır. Bunun səbəbini müəllif onunla izah edir ki, mətn semantikası yalnız məhdudlaşdırmaya, dəqiqliyə, fərdilik və konkretliyə deyil, həm də şərtilik və nisbi müstəqilliyə, mətin yaratdığı yeni reallığa uyğunlaşmağa can atır.

Çoxmənalı sözlərin paradiqmatik və sintaqmatik müstəvidə təhlilindən müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, hər iki planda təzahür edən linqvistik qiymətlər çoxluğun dilin fundamental əlamətlərindən biri kimi qəbul etmək lazım gəlir. Digər tərəfdən, praqmatik relyativizm, nisbilik düşüncəsi konstantlıq və variativlik hədləri içərisindən dil yeni, fərqli bir qarşılaşdırma münasibətlərinə, semantik-koqnitiv paradiqmaya-dil azadlığına daxil olur. Bununla əlaqədar müəllif yazır: Dili öz sistem mahiyyətinə görə sosial, hər dəfə hərəkətə gətirilməsi, işlənməsi etibarilə fərdi hadisə hesab etmək olar. Dil fərdin maraq və meyllərini ifadə edərkən sanki müvəqqəti olaraq sosiallığını itirir.

Sanki kollektivin, sosiumun nəzarətindən çıxararaq fərdin ixtiyarına keçir, konkret situasiya daxilində sırf subyektiv, praqmatik maraq və məqsədlərə köklənir, fərdin ümumi qlobal azadlığının bir elementinə çevrilir".

"Omonin aldanışları müxtəlif şeyləri eyni cür adlandırma çoxluqları kimi" adlanan ikinci fəsildə omonimlər, çoxmənalılıq və sinonimlər kimi semantik söz qruplarına və onların məzmunca fərqləndirilməsi məsələlərinə toxunan müəllif omonimləri sadə söz qrupları kimi deyil, onları dildə məzmun variativliyinin, məna hüdudlarının şərti-nisbi mənada son həddi, geniş planda bir forma məzmun aldanışı, şəkil-obraz transformasiyası kimi yeni rakursda nəzərdən keçirir. Omonimləri bu müstəvidə sinonimlərlə və çoxmənalıqla müqayisə edən müəllif sinonimlərdə forma variativliyi, omonimlərdə isə məzmun variativliyinin son həddə çatdığını diqqətə çatdırır. Çoxmənalığa gəlincə, onları məna və məna variativliyinin yayğınlığı, omonimliyə isə bu yayğınlığın müvəqqəti olaraq kəsilməsi, qeyri-səlisliyin konkret yarusda aradan qalxması, silinməsi kimi yanaşır. Omonimlərin məzmununa dair söylənmiş mövcud fikirlərlə razılaşmayan müəllif qeyd edir ki, omonimlərə sadəcə olaraq forma eyniliyi və məzmun müxtəlifliyi kimi yanaşmaq doğru deyildir. Omonimlərin işlənmələrinin potensiyasını praqmatik-üslubi və koqnitiv müstəvidə təfsir edən müəllif onların iki aspektdən yanaşmağı zəruri hesab edir. Belə ki, omonimlər iki müxtəlif söz kimi qavranılsa da, onlar maddi əsasda, səs sahəsində, səs qavrayışında birləşir. Müəllifə görə, birinci halda omonimlər daha çox aldanış-yalan hərəkətləri, ikinci halda isə ikibaşlı (ambiqutiv - F.Z) məna və söz oyunları, alternativ çoxluqlar doğurmaq üçün əlverişli şərait hazırlayır. Müəllif müxtəlif nitq hissələrindən ibarət olan omonimləri geniş diapozonda təhlil edərək belə nəticəyə gəlir ki, omonimlər dilin ilkin genetik qatlarını üzə çıxarır.

"Siyasi diskursda omonim işləmələr haqqında" söz açılan üçüncü fəsildə müəllif omonim işləmələri faktının ictimai-siyasi diskursda siyasi-ideoloji termin yaradıcılığında ən yüksək həddinə çatması və onun çoxmənalıqla birləşərək yalan və manipulyasiyanın ən dərin və gizli nöqtələrini, iç qatının üzə çıxdığını qeyd edərək və göstərir ki, siyasi diskursda eyni fonetik quruluşa malik olan söz yalnız bir-biri ilə əlaqələnən mənaları ifadə etmir, həm də bir-birilə tamamilə uzaq, fərqli anlamaları bildirir, hətta antonimlik işləmə hallarına qədər gedib çıxır. Omonim işləməni qeyri-səmimi nitq davranışının əsas formalarından biri, xüsusilə siyasi dilin təməl daşı hesab edən müəllif, omonim işləməni qeyri-səmimi davranış prinsipi kimi deyil, siyasi diskursun məcazlı prinsipi kimi şərh etməyə üstünlük verir. Siyasi diskursda söz-işarələr çox halda öz ilkin-etimoloji mənalarda siqnifikativ anlamda işlənmir, bunların arxasında bir-birindən tamamilə fərqli çox uzaq fenomeloji keyfiyyətlər nəzərdə tutulur. Müəllif siyasi diskursda omonim işləmələrinə dair apardığı hərtərəfli təhlildən belə qənaətə gəlir ki, bu diskurs növündə sözün, terminin ilkin-etimoloji mənasından diametral şəkildə aralana-aralana antonimlik hüdudlarına çatır və ən aktual ictimai-siyasi anlayışlar bu prosesdə daha intensivliyə məruz qalır, sözlərin, işarələrin mənalarına yeni çalarlar, rənglər əlavə olunur, səs substansiyası sanki ifrat ağırlığa tab gətirməyib deformasiyaya uğrayır.

Dördüncü fəsil "Sinonim çoxluqları və ya eyni şeylərin müxtəlif cür adlandırmanın yalanı" adlanır. Dil sistemində sinonimlik anlayışının məzmununu təfsir edən müəllif qeyd edir ki, sinonimlər obyekti, predmet və hadisələri daha geniş və əhatəli, daha dəqiq, aydın və səhmanlı şəkildə ifadə və dərk ehtiyacının qanunauyğun nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir. Dil sistemində sinonimliyi, sinonim sözlərinin müsbət və mənfi tərəflərinə münasibət bildirən müəllif qeyd edir ki, sinonimlər bir tərəfdən, sözün məfhumi-semantik şüalanmalarının funksional-praqmatik məntiqinin aydın, müəyyənləşmiş, hüdudlaşmış əlamətə malik olduğu kimi qiymətləndirir, digər tərəfdən isə, onların geniş konturlarda qavranılması, dərketmənin qeyri-adekvatlığına, qeyri-mütənasibliyinə gətirib çıxardığını qeyd edir. Müəllif sinonimlərlə bağlı bir paradoksal halı vurğulayaraq yazır ki, dil işarələri semantik sahə və əhatəliyə can atdıqca yayğınlıq, nisbilik daha da artır.

S.Abdullayev yazır: "Adətən, hər bir sinonim variant, hər bir tapıntı Bizi predmetin, hadisənin mahiyyətinə yaxınlaşdırdığı kimi, həm də eyni dərəcədə və bəlkə daha artıq əsl mahiyyətin dərk olunmasından uzaqlaşdırır, yayındırır. İnamla demək olar ki, hər bir sinonim axtarışı həm də dərketmənin tərəddüdlərini əks etdirir. Hər bir təkrar, təkidli qavrayış aktı əvvəlkindən dəqiq olmayan, həmişə ondan fərqlənən, bəzən onu təkzib edən təkrar təəssürat və təhriflərə gətirib çıxarır".

Müəllifə görə, sinonimlərin və onların variantlarının, qeyri-adekvatlığı məsələlərin öyrənilməsi ümumidil sinonimlərinin öyrənilməsi, xüsusilə kontekstual sinonimlərin məcazi çoxluqlarının mətn düzəltmə, arxitektonik funksiyaların araşdırılması kommunikativ dilçilik, üslubiyyat, linqvistik praqmatika və koqnitivistikanın həllini gözləyən mühüm problemləridir.

Müasir dilçilikdə sinonimlik ideyasına bir fiksiya, linqvistik nonsens kimi yanaşmaların olduğunu qeyd edən müəllif leksik və sintaktik araşdırmalarından belə bir mühüm nəticələrə gəlir ki, sinonimlər qeyri-səlis çoxluqların leksikoloji təməlini, linqvistik qiymətlərin əsasını təşkil edir və onları yerli-yerində rasional şəkildə istifadə olunmasını praqmatik motiv və maraqlar, fərdi üslubla tənzim edir.

"Təkrar qiymətləndirmə çoxluqları: dəyişən yayılanlıq hədləri" adlanan beşinci fəsildə perifraz şəkillərini sinonimlərin müvazi-alternativ adlandırmaların davamı kimi nəzərdən keçirən müəllif elmi-nəzəri ədəbiyyatda dar və geniş mənada iki növ perifrazın fərqləndiyini qeyd edir və perifrazların zəngin funksional üslub imkanlarına malik olduğunu, kontekstual situativ şaxələnmələri, qeyri-səlis nitq çoxluqları, təsviri nominasiyaları onları yeni kəmiyyət və keyfiyyət sferasına daxil edir və mətndə əlavə tamamlayıcı və bütövləşdirici valentlik yerləri, törədicilik perspektivləri açdığını göstərir.

Müəllifə görə, perifraz ünsiyyət prosesində danışanın istəyini nəzərdə tutduğu məcraya yönəltsə də, intensiya, kommunikativ məqsəd özünə yol açsa da, nitqin koqnitiv təməli bütövlükdə xeyli zəifləsə, yayğınlaşsa da, nitqin təsir effekti, praqmatik səmərəsi kifayət qədər güclənir bu da linqvistik qiymətləndirmənin qeyri-səlisliyinin yayğınlığını qaçılmaz edir, çünki burada birliyin konkret sərhədləri deyil, dil işarələrində əks olunan həqiqətlərin yayğınlığı ifadə olunur.

Müəllifə görə, daha təsirli və effektiv perifrazalar yaratmaq üçün adı sıravi dil daşıyıcısı olmaq çox vaxt kifayət etmir. Xüsusi poetik istedad, koqnitiv yaradıcılıq intellektual səylər, dil üslub həssaslığı tələb olunur, perifrazlar eyni cür şeyləri müxtəlif cür adlandırma alternativ olan sinonimləri davam, əlavəsi olsa da, onların yalan aldanış və manipulyasiya imkanları zənginliyinə, rəngarəngliyinə görə çoxmənalıqla müqayisə etmək olur.

Perifrazlar dünyanın dil mənzərəsinin genişliyini və rəngarəngliyin qavrayışın həcmi və miqyaslarını əks etdirir, dərketmənin sərhədlərinə imkan verir, dil şüurunun inkişafına təsir göstərir.

Metaforik və metonomik perifraz qavrayışa sanki peridikativ genişlik, daxili bir hərəkət, kommunikativ güc bəxş edir, çətin ifadə olunan anlayışları da, yığcam tutumlu və operativ ifadəsinə mümkün edir.

"Qeyri-səlis çoxluqların ierarxiyası: yayılanlığın hüdudları" adlanan altıncı fəsildə kiçiltmə və zəifləmə fiqurunu qeyri-səlis çoxluqlar, qeyri-səlis məntiq və təxmini mühakimələr nəzəriyyəsi prizmasından araşdıran müəllif qeyd edir ki, elmi ədəbiyyatda litota kimi qeyd olunan minimallaşdırma hadisəsi müəyyən bir əşyanı, faktı, predmeti onların əks münasibətini inkar etməklə daha aydın nəzərə çarpdırmaq və ya əksinə, nəzərdən, görüş bucağından yayındırmaqla zəiflətmək, kiçildilmiş, azaldılmış formada təqdim etmək üsulundan başqa şey deyildir.

Müəllifə görə, litota bir növ sinonimliyin alternativ çoxluqların zəiflətmə, kiçiltmə perifrazları ilə davam etdirilməsi, daha da genişləndirilməsidir. Qeyri-səlis çoxluqların ierarxiyası leksik, fonetik, mətn sintaksisi, linqvopsixoloji, praqmatik, koqnitiv müstəvidə geniş, hərtərəfli araşdırıb təhlil edən müəllif göstərir ki, söyləmin gerçəkliyə uyğunluq dəyərlərinin müəyyənləşməsində üç amilin nəzərə alınması zəruridir: 1)linqvistik qiymətlər və onların yayılanlıq hədləri, keçidləri; 2)danışanın dünya bilikləri və konkret situasiya haqqında təsəvvürləri; 3)hadisə və faktların subyektiv qiymətləndirmə anı. Müəllifə görə, subyektiv qiymətləndirmə anı isə hər an dəyişə bilər. Belə ki, insan ən müxtəlif situasiya və psixoloji vəziyyətlərdə ən müxtəlif qərar qəbul edə bilər, əlavə təxminlər, ehtimallar irəli sürə bilər, bir qiymətləndirmə paradiqmasından başqa birinə keçə bilər, tamam fərqli qayda və motivlərlə idarə oluna bilər.

Müəllif yazır ki, litota tərəddüdlərin həqiqi, real gərçəkliyi dilə təqdim olunan gerçəkliyə dəyişmək psixologiyasının ifadəsidir. Bu halda obyektin, hadisənin həqiqətdə olduğundan kiçik, zəifləndirilmiş, azaldılmış formada göstərilməsi fərqli bir dünya və dil mənzərəsi yaradır. Bu baxımdan litotaya inkarın inkar simvollarına dildə "mədəniləşmənin", güzəşt və optimal, ifadə olunan məqsəd strategiyasının, bir çox hallarda qeyri-səmimi, qeyri-təbii olsa da, hər halda daha praqmatik, uyğun-adekvat dil davranışının, nitq hərəkətlərinin təzahürü kimi yanaşmaq münasibdir.

S.Abdullayev, perifraz formalarının, o cümlədən, dərinlik perifrazalarının, fərdi metafora kimi, şərh olunan kinayə strukturlarının ümumən sintaktik çoxluqlar kontekstdə, sintaktik sinonimlik, omonimlik prespektivləri bağlamında, onlarla sıx əlaqədə və vəhdətdə araşdırılmasını qeyri-səlis sintaksisin, bütövlükdə qeyri-səlis qrammatikanın işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynadığını xüsusi olaraq qeyd edir .

"Linqvistik qiymətlərin səviyyələri: artan yayılanlıq hədlərini" adlanan yeddinci fəsildə mübağilə fiqurunu qeyri-səlis çoxluqlar, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi prizmasından araşdırıb təhlil edən müəllif qeyd edir ki, perifrazların ən geniş yayılmış növlərindən biri olan mübağilə-şişirtmə əşyanın, hadisənin, situasiyanın söylənilən fikir predmetin olduğundan fərqli, adətən üstün, aşağı xarakteristikasının yaradılmasına xidmət edən bu üslub fiqurunda gerçək vəziyyəti bu və ya digər dərəcə də dəyişmək, təhrif etməklə onları fərqli fokus və görüş bucağını təqdim etdiyindən mübağilə qavrayışında təbii olaraq bir aldanış-yalan motiv gizlənir. Mübağilənin digər obrazlı dil-üslub elementlərinə münasibətindən bəhs edən müəllif qeyd edir ki, təsvir və ifadə vasitələrinin bir çoxunun da real, gerçək situasiyada olduğundan daha parlaq və qəsdən artırılmış, böyüdülmüş kəmiyyət hədlərində təqdim olunması geniş mətndə mübaliğələri dilin əsas energetik mərkəzlərindən, effektiv təsir fəndlərindən birinə çevirir, odur ki, bu fiqur bəzi mənbələrdə kəmiyyət münasibətləri əsasında formalaşan metonim kimi nəzərdən keçirilir.

Alimin fikrincə, gerçəkliyin, həqiqət dəyərlərinin üstün, şişirdilmiş formada, adətən çoxaldılmış kəmiyyət, keyfiyyət hədlərində qavranılması obyektə, hadisəyə ilkin- emosional münasibət formalaşdırır, danışanın psixoloji fəallığından, ünsiyyəti sakit, soyuq məcrada, tədrici təhlil-tərkib və düşüncə əsasında deyil, kəskin dönüş və dəyişmələr yönümündə qurmaq iradəsindən xəbər verir, belə ki, mübaliğə geniş planda hadisələrə, predmetlərə daha yüksək və ya daha yaxın dil-görüş bucağından baxmaq, qavramaq strategiyası kimi xarakterizə oluna bilər.

Müəllifə görə, leksik vahidlərin bir-birilə müxtəlif məqamlarda birləşmələrindən əmələ gələn yeni keyfiyyət, fərq sonsuzluğunun linqvistik resursları zəngin, çoxcəhətli, rəngarəng olduğu kimi, canlı sözün zaman və məkanı olan intonasiya eyni leksik tərkibdə və sintaktik quruluşda reallaşan fikirləri rəngarəng forma və şəkildə gerçəkləşdirməyə, əks etdirməyə imkan yaradır. Gizli-implisit predikativliyə malik olan tammənalı söz-konseptlər semantik-assosiativ genişlik və yüksəklik, reaktivlik kəsb edir, gerçək təəssüratın sərhədlərini aşaraq dil işarəsini yeni bir funksional-koqnitiv səviyyəyə qaldırır; dildə onun daxili dainamizmini, elastikliyini təmin edən məcaz, metafora və perifraz genişliyini yaşayır. Mübaliğənin yaranmasına və üslubi cəhətlərinə toxunan müəllif qeyd edir ki, mübaliğə dil istehlakçısının koqnitiv fəallığının, sözün psixolinqvistik enerjisinin üstün həddi, şiddət dərəcəsi kimi yaranır və ona yalnız bir dil üslub fiquru kimi deyil, həm də fikir fiqurları, koqnitiv fenomen kimi yanaşmaq onun əsl mahiyyətini daha yaxşı dərk olunması üçün geniş imkanlar yaradır.

"Metafora şəkilləri-obrazlı-assosiativ çoxluqlar kimi" adlanan sonuncu-səkkizinci fəsildə müstəqim adlandırmaya və təsvir formalarından fəqli olan, qeyri-müstəqim formada nitqin geniş yayılmış ifadə şəkillərindən biri olan məcazların çoxölçülü, çoxşaxəli və çoxistiqamətli qeyri-adekvatlığı, qeyri-səlisliyi məsələlərindən bəhs edilir.

Məcaz növlərinə və onun sinonim çoxluqlarından fərqinə toxunan müəllif qeyd edir ki, sinonimi çoxluqlarından fərqli olaraq məcazlarda sözlər adətən müxtəlif məfhum sahələrinə aid olur. Bir halda sözlər metafora, ikinci halda isə metonomiya kimi çıxış edir. Metafora sadəcə olaraq zahiri və ya daxili oxşarlığa və ya funksiya eyniliyinə görə ad köçürmə, məna inteqrasiyası deyil, iki müxtəlif, fərqli məfhum sahələrinə aid olan anlayışların semantik koordinasiyasıdır, funksional paralelliyi olub, dil işarəsinin öz hüdudlarını genişləndirmək səyidir. Məcazların digər mühüm növü olan metonimiya isə iki müxtəlif məfhumun analogiyası əsasında müqayisəsi, qarşılaşması yox, bir-birilə əvəz olunması, müəyyən predmet əlaqələrinə, yaxınlığına görə əməliyyatıdır. Müəllif həm metafora, həm də metonomiya dərketmədəki anlam arasında çatışmazlığı, natamamlıq axtarışlarıdır və bu axtarışları yeni bilik, həqiqət sərhədlərinə, mühakimə və etimadlara yönəltmək təşəbbüsləri və ya həmin səylərin bitməsi sona çatması kimi qiymətləndirir.

S.Abdullayev belə hesab edir ki, məcaz çoxluqları hətta ən konkret və aydın, görümlü olduqları vəziyyətlərdə dil işarələrinin qeyri-adekvatlığının, təxminlik, yayğınlıq və qeyri-mükəmməlliyin yeni mərhələsini əks etdirir. Bu halda, əgər insan lap əvvəldən predmet və hadisələri tam dəqiq və birmənalı şəkildə əks etdirə bilsəydi, hər cür qeyri-müstəqim adlandırma, o cümlədən, məcazlara da ehtiyac qalmazdı. Müəllifə görə, mahiyyət etibari ilə metaforik olmayan heç bir şey yoxdur, sözlərin hər birində ibtidadan, başlanğıcdan bir məcazlıq vardır və hər şey metaforalarına doğru inkişaf edir.

Metaforanın linqvopsixoloji, xüsusilə konseptual və koqnitiv tərəflərinə toxunan müəllif qeyd edir ki, insanın dərketmə prosesində real predmet və hadisələrin özləri deyil, onları adlandıran, təmsil edən dil işarələri ilə düşünür və mühakimə yürüdür. İdrak prosesində sanki hər dəfə yenidən yaranan, yaşanan dil, dil simvolları öz fəal subyektiv-emosional başlanğıcını biruzə veir, yəni, sanki, fərqli energetik güc nümayiş etdirir, təkrar dərketmə aktına çevrilir. Belə ki, dil yalnız fikir ifadə etmir, həm də fikir, məna hasil edir, yeni mühakimələrə ideyalara istiqamətləndirir.

Fiziklərə istinadən kibernetik müstəvidə metaforaların linqvistik əhəmiyyətinə toxunan müəllif vurğulayır ki, bizi əhatə edən canlı və cansız aləmin bütün cisim və hadisələrin arasında daxili əlaqə, vəhdət mövcuddur, onlar arasında aramsız informasiya mübadiləsi gedir. Həmin saysız-hesabsız, yaxınlı-uzaqlı daxili bağları, iç əlaqələri aşkara çıxarmaq, kəşf etmək üçün həqiqi anlayışlar tapana, onları bütövləşdirənə səhmana salana qədər metafora elə fakt, realı rolunu oynayacaq, aralıq mərhələ və axtarışları əvəz edəcək. Bu halda metafora düşüncə, fikir daşıyıcıları, hüdudları kimi qavranılacaq.

Fəsillər üzrə aparılan araşdırmaların məzmununu belə ümumiləşdirmək olar. S.Abdullayev linqvistik çoxluqları (qiymət çoxluqları) ilkin olaraq aşağıdakı qeyri-səlis, yayılan çoxluq sırası kimi təqdim edir, vahid formativin, eyni səs qabığı daxilində birləşən elementlər məna-anlam çoxluqları; müxtəlif şeyləri eyni cür adlandırmaq, işarələmə çoxluqları (omonim formaları); əksinə-eyni şeyləri müxtəlif cür adlandırma, işarələmə çoxluqları (sinonimlər). Müəllif sinonim çoxluqlarının davamı, uzantısı olan perifraz strukturlarını, sözün dar mənasında perifrastik qiymət dərəcələrini, təkrar qiymətləndirmə çoxluqları" kimi təhlil edir, dəyişən yayılanlıq hədlərini ayırmağa çalışır. Sonra meyozis, litota strukturları qeyri-səlis yayılan çoxluqlar kimi təhlilə cəlb olunur. Burada qeyri-səlis, qeyri-dəqiq linqvistik qiymətlərin ierarxiyası, asılılıq münasibətləri önə çəkilir, qeyri-aşkarlığın hüdudlarından, yayılma intensivliyindən bəhs olunur. Daha sonra perifraz çoxluqlarının xüsusi növü olan mübağilə, çoxaltma strukturları linqvistik qiymətlərin səviyyələri kontekstində geniş təhlil olunur, belə çoxluq sıraları artan, yüksələn yayılanlıq hədləri kimi nəzərdən keçirilir, araşdırılır. Əslində konkret təhlil olunan yayılan çoxluqlar sırası kontekstual sinonimlik, müqabillik yaradan variativ formalarla-metafora şəkilləri ilə tamamlanır və bunlar obrazlı-assosiativ çoxluqlar kimi qiymətləndirilir. Burada yeni terminologiyanın yaradılması, "yeni ideyaları ifadə etmək üçün yeni sözlərin toplanması" (H.Hayne) diqqəti cəlb edir.

Təqdirəlayiq cəhətdir ki, müəllif gələcək perspektivləri mümkün araşdırma istiqamətlərini də göstərməklə sintaktik çoxluqların araşdırılması imkanlarından bəhs edir, buna bütövlükdə sintaktik semantikaya, mətn bütövlüklərinə doğru genişləndirir. Müəllif ayrı-ayrı kompozisiya-nitq formalarında, təhkiyə perspektivlərində və diskurs-ünsiyyət janrlarında qeyri-səlisliyin, qeyri-aşkarlığın araşdırılmasının əhəmiyyətini xüsusi qeyd edir ki, bu da gələcəkdə qeyri-səlis dilçiliyin nəzəriyyə və praktikası ilə maraqlananlar, xüsusilə gənclər üçün yeni perspektivlər, imkanlar açır.

Daha bir diqqətəlayiq cəhət ondan ibarətdir ki, S.Abdullayev linqvistik işarələrin assimmetrik dualizmini, ikiliyini qeyri-səlis çoxluqların əsas mənbələrindən biri kimi götürməklə araşdırmalarımızı yeni tədqiqat sahələrinə istiqamətləndirir, diskursiv-koqnitiv təhlilin səviyyələrarası, fənlərarası xarakterini, çoxaspektiliyini əyani olaraq nümayiş etdirir. Müəllifin bir çoxlarına çətin, mürəkkəb görünən üslubu da məhz yuxarıda deyilənlərdən qaynaqlanır. Məlumdur ki, sözügedən təkliflər yalnız sırf, təmiz linqvistik mahiyyət daşımır, həm də sosioloji, psixoloji, məntiqi-fəlsəfi, praqmatik, tarixi aspektləri özündə birləşdirir, ehtiva edir.

Əsərin qiymətli tərəflərindən biri də budur ki, müəllif qeyri-səlis yayılan çoxluq elementlərini qlobal həqiqət-yalan kontekstində nəzərdən keçirir. Bu cəhətdən "çoxmənalığın yalanı və ya dilin min bir "dili" və "siyasi diskursda omonim işləmələr" adlı fəsillər xüsusi maraq və əhəmiyyət kəsb edir.

Fərman ZEYNALOV

Filologiya elmləri doktoru, professor

Amil CƏFƏROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2015.- 27 oktyabr.- S.7-8