Görkəmli ədib və ictimai xadim Əsgərağa Goraninin ömür yoluna bir baxış

"QARANLIQDAN İŞIĞA" KİTABINDAN PARÇALAR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Bakı real gimnaziyası Şamaxıda üçsinifli qəza məktəbi kimi təsis edilmiş, 1860-cı ildə dağıdıcı zəlzələdən sonra digər dövlət idarələri kimi Bakıya köçürülmüşdür. 1867-ci ildə isə dördsinifli məktəb real gimnaziyaya çevrilmişdir.

Gimnaziya get-gedə inkişaf etmiş, uzun illər Bakı qəza məktəbinin inzibati binasında yerləşdiyinə görə gimnaziya üçün yeni tədris binası inşa etmək zərurəti yaranmışdır. 1891-ci ildə Bakı Şəhər Duması real gimnaziya üçün tədris binasının tikilməsi məqsədilə keçmiş Nikolay (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində torpaq sahəsi ayırmış və 1901-ci il mayın 14-də məktəbin yeni binası ucaldılmışdır. Qeyd edim ki, 1874-cü ildə, yəni Əsgərağa təhsilini başa vurduğu zaman gimnaziya artıq real məktəb (real uçilişe) statusunu almışdır.

Əsgərağanın Bakıda və Moskvada təhsil almasını ədəbi irsinin ən dolğun tədqiqatçısı Kövsər xanım Tarıverdiyeva Goraninin geniş maddi imkanları ilə bağlı olması ilə əlaqələndirir və 1977-ci ildə "İşıq" nəşriyyatında çapdan çıxan "Əsgərağa Adıgözəlov Gorani" adlı 38 səhifəlik kitabında yazır: "Gürcüstan SSR Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində saxlanılan bir vəsiqədə Ə.Goraninin ictimai mənşəyi haqqında belə bir məlumat verilir: "O, mülkədar ailəsindən çıxmışdır. Onun Yelizavetpol və Cavanşir qəzalarında çoxlu kəndi və torpağı, Yelizavetpolda evi, Hacıkənddə yaylağı olmuşdur".

Mən arxiv sənədləri üzərində işləyərkən Kövsər xanımın adı çəkilən kitabının "Teatr tariximizdən bir səhifə" (Əsgərağa Adıgözəlov Gorani) adlı 221 səhifəlik monoqrafiya variantına rast gəldim. Monoqrafiyada ədibin mənalı həyatı, ictimai fəaliyyəti, Goraniyə aid Bakı, Tiflis, Yerevan, Moskva, Leninqrad şəhərlərinin arxiv və kitabxanalarından toplanmış sənədlər, onun yaxın qohum və dostlarından alınmış xatirələr, məktublar əsasında geniş elmi əsər yazmışdır.

3 fəsildən ibarət monoqrafiyada Kövsər xanımın qeyd etdiyi kimi ədibin mənalı həyatı haqqında məlumat verilir, Goraninin Azərbaycan xalq maarifinin inkişafı sahəsində göstərdiyi xidmətlərə nəzər salınır, jurnalistik və bədii yaradıcılığı təhlil olunur, "Qocalıqda yorğalıq" dram əsəri işıqlandırılır.

Quberniya mərkəzi olsa da Yelizavetpol (Gəncə) artıq böyük sənaye şəhəri olan Bakı ilə müqayisədə hər cəhətdən geri qalırdı. Real gimnaziyada müxtəlif xalqların nümayəndələri olan müəllimlər dərs deyir, ayrı-ayrı millətlərdən olan şagirdlər oxuyurdu. Burada o dövrün dünyəvi məktəb sisteminə daxil olan bir çox fənnlər - riyaziyyat, cəbr, coğrafiya, iqtisadiyyat fənləri tədris edilirdi. Gimnaziya müəllimləri içərisində artıq tanınmış jurnalist və ictimai xadim olan təbiətşünas alim, gələcək "Əkinçi" qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru Həsən bəy Zərdabi də var idi. Burada uşaqlar pansion üsul idarəsi ilə yaşayır və oxuyurdular. Yəni bir yerdə yaşayır, eyni cür qidalanır, eyni şəraitdə təhsil alırdılar. Yaxşı oxuyanlar fərqləndirilir, tədris yükünü çəkə bilməyənlər isə gimnaziyadan xaric edilirdilər. Burada həm aşağı, həm də hazırlıq sinifləri var idi. Bir faktı da ilk dəfə olaraq qeyd edirəm ki, Əsgər ağa 1874-cü ildə gimnaziyanın 7-ci sonuncu sinfini bitirəndə onun yaşca kiçik qardaşı Usub ağa Adıgözəlov burada hazırlıq kursuna gedirdi (siyahının şəkili).

Əsgərağa Adıgözəlovdan 2 il sonra bu gimnaziyaya gələcəyin böyük nasiri və dramaturqu olan Nəcəf bəy Vəzirov da 1870-ci ildə daxil olur.

Nəcəf bəy Vəzirov 1854-cü ildə Şuşada anadan olmuşdur. Atası müflisləşmiş bəy idi. İlk təhsilini Şuşada rusca alır və ali təhsil almağı fikirləşir. 1863-cü ildə Bakıya gəlsə də realnıy gimnaziyaya 1870-ci ildə daxil ola bilir. Real gimnaziyada Həsən bəy Zərdabi və gələcək dostu Əsgərağa ilə tanış olur. Gimnaziyada olan mühit, yeni-yeni fənlərin tədrisi, o dövrdə rus klassiklərinin maarifçilik ideyaları ilə zəngin olan əsərləri ilə tanışlıq, artıq neçə illər qabaq Rusiyada təhsil alaraq vətənə qayıdan, uzun illər Qafqazın mərkəzi sayılan Tiflisdə o dövrün ən mütərəqqi adamları ilə, o cümlədən, Mirzə Fətəli Axundovla dostluq edən Həsən bəy Zərdabinin də öz sevimli tələbələri üzərində böyük təsiri olmuşdur.

Dramaturgiyaya maraq göstərən Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgərağa Gorani, müəllimləri Həsən bəy Zərdabinin məsləhəti ilə o dövr Azərbaycan həyatı üçün çox önəmli bir işə başlayırlar. Onlar gimnaziyanın bir neçə şagirdi ilə birlikdə Həsən bəyin məsləhəti ilə Mirzə Fətəli Axundovun "Lənkəran xanının vəziri" (10 mart 1873-cü il), ardınca isə "Hacı Qara" (17 aprel 1873-cü il) dramlarını oynamaq məqsədi ilə hazırlayaraq tamaşaya qoydular.

Nəcəf bəy Vəzirov 1913-cü ildə çapdan çıxmış "40 il" adlı xatirələrində yazır ki: "Bu əsəri (Hacı Qaranı) biz dərsdən kənar vaxtlarımızda gimnaziyanın yeməkxanasında hazırlayırdıq. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası (bələdiyyə rəisi) mərhum Əsgər bəy Adıgözəlov Gorani oynayırdı. Mən isə özümə arvad rolunu götürmüşdüm, tamaşa günü cox adam var idi". Sonra Nəcəf bəy qeyd edir ki, paltarı və digər rekvizitləri çətinliklə ordan-burdan tapırdıq.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu hadisə haqlı olaraq uzun illər sonra Azərbaycan xalqının tarixində böyük bir eranın başlanğıcı, yəni dramaturgiya tariximizin, teart tariximizin yaranmasının əsası kimi qəbul edilmişdir.

Heydər Əliyev bu tarixi hadisəyə qiymət verərkən demişdir: "Azərbaycan teatrının beşiyi başında dahi mütəfəkkir, materialist filosof, Azərbaycan dramaturgiyasının atası Mirzə Fətəli Axundov dayanmışdı. Mirzə Fətəli Axundovun dünyagörüşü və yaradıcılığı mütərəqqi rus ədəbiyyatının bilavasitə təsiri altında təşəkkül tapmışdı. Mirzə Fətəli Axundov dekabristlərdən A.Bestujev-Marlinskinin, A.Odoyevskinin dostu idi, rus poeziyasına dərindən bələd idi. Onun "Puşkinin ölümünə" poemasında rus mədəniyyətinə hədsiz məhəbbət və hörmət öz ifadəsini tapmışdı. Əlamətdar haldır ki, Mirzə Fətəli Axundovun ölməz komediyaları ilk dəfə müəllifin öz tərcüməsi ilə Peterburqda və Tiflisdə rus səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdu.

Müəllifin ana dilində ilk tamaşası yalnız 20 il sonra 1873-cü ilin martında Bakıda göstərildi. Əsəri maarifçi-demokrat Həsən bəy Zərdabi öz şagirdlərindən Nəcəf bəy Vəzirovun və Əsgər Adıgözəlovun yaxından iştirakı ilə tamaşaya qoyulmuşdu".

Uzun illər keçdikdən sonra Petrovski-Razumovski akademiyasını bitirib vətənə dönən, qəlbləri azadlıq ideyaları ilə alışıb-yanan Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgərağa Gorani sonralar dram əsərləri yazmaqla məşğul olurlar. Əsgərağa Goraninin "Qocalıqda yorğalıq" dramı Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da dəfələrlə teatrların repertuarlarına daxil edilir. Akademik Feyzulla Qasımzadə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında Azərbaycan teatr sənətinin inkişafına aid məqaləsində yazır: "Köhnə həyatın nöqsanlarını açan Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək bir içim su deyil", Əsgərağa Adıgözəlov - Goraninin qadın hüquqsuzluğu, mövhumat və cadugərlik əleyhinə yazılan "Qocalıqda yorğalıq" (1892) əsəri, Süleyman Sani Axundovun pul düşgünlərinin gülünc həyatını ifşa edən "Tamahkar" komediyası, XIX əsrin 90-cı illərində inkişaf dövrünü keçirən Azərbaycan dramaturgiyasının məhsullarındandır. Həmin fəsli yekunlaşdırarkən Feyzulla Qasımzadə qeyd edirdi: "Beləliklə, keçən əsrin 70-90-cı illərində Nəcəf bəy Vəzirov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Vasaq Mədətov, Əsgərağa Adıgözəlov Gorani, Eynəli Sultanov, Soltan Məcid Qənizadə, Haşım bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Süleyman Sani Axundov və başqalarının simasında Axundov ənənələrini davam və inkişaf etdirən gənc dramaturqlar nəsli yetişdi. Cəhalət və nadanlıq, dini fanatizm, mövhumat, cadugərlik, məhərrəmlik təziyadarlığı, qadın hüquqsuzluğu, çoxarvadlılıq, əxlaq və məişət pozğunluğu, sələmçilik, xəyanət və satqınlıq, çar divanxalarındakı qanunsuzluqlar, rüşvətxorluq, feodal zorakırlığı, şərq despotizmi və s. ictimai eyib və bəlalar əheyhinə mübarizə bu dövr dramaturqlarının əsas mövzuları idi".

(Ardı var)

Gülhüseyn KAZIMLI

525-ci qəzet.- 2015.- 28 oktyabr.- S.6.