Hüquqi dövlət quruculuğu: məhkəmə islahatı və insan hüquqlarının müdafiəsi

Müasir dünyada insan hüquqları ümumbəşər mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Yalnız insan hüquqları prizmasından bu gün dünyada mövcud olan mürəkkəb siyasi, sosial, iqtisadi beynəlxalq münasibətləri sistemli şəkildə qiymətləndirmək mümkündür.

Belə ki, insan hüquqları olmadan müasir həyatı təsəvvür etmək mümkün deyil, çünki bu hüquqlar azadlıq, bərabərlik, ədalət prinsiplərinə əsaslanaraq universal xarakter daşıyır.

Bəşər sivilizasiyasının ən vacib kəşflərindən olan insan hüquqları insan və cəmiyyəti birləşdirən əvəzsiz nailiyyətdir. Bəşəriyyət də tarix boyu insan hüquqlarının əhatəli təminatına nail olmaq mexanizmlərinin və bu yöndə siyasi idarəetmə sisteminin təkmilləşməsinin böyük mərhələsini qət edib.

İnsan hüquqları ideyasının yaranmasının uzun müddətli olmasına baxmayaraq, onlar yalnız demokratiya, azadlıq, ədalət, formal bərabərlik, insan dəyərinin tanınması prinsipləri əsasında formalaşaraq, həqiqi mənaya nail olublar.

Müasir dövrdə isə insan hüquqları yüksək mədəni dəyərlərdən biri hesab olunarkən, fərdləri cəmiyyətdə baş verən bütün proseslərin mərkəzində saxlayır və onların cəmiyyət daxilində inkişafını və təhlükəsizliyini təmin edir.

Azərbaycan Respublikası da öz dövlət müstəqilliyini bərpa edərək, insan hüquqlarının müdafiəsini prioritet sahə kimi müəyyən edərək, hüquqi dövlət quruculuğu prosesinə başlamışdı.

1995-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Konstitusiya Komissiyası yaradılıb, komissiya tərəfindən ümumbəşəri ideya və dəyərləri özündə əks etdirən yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanıb. Yeni Konstitusiyanın layihəsi 12 noyabr 1995-ci il tarixdə ümumxalq səsverməsi - referendumda qəbul edilib. 1995-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Konstitusiya Komissiyası yaradılıb, komissiya tərəfindən ümumbəşəri ideya və dəyərləri özündə əks etdirən yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanıb. Yeni Konstitusiyanın layihəsi 12 noyabr 1995-ci il tarixdə ümumxalq səsverməsi - referendumda qəbul olunub. Yeni Konstitusiya müstəqil Azərbaycan Respublikasının hüquqi, demokratik dövlət quruculuğu istiqamətində inkişafının hüquqi təsisatlarını, hakimiyyətin və dövlətin əsaslarını müəyyən edərək və ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olmaqla respublikamızda hüquq sisteminin bünövrəsini təşkil etmiş və əsaslı məhkəmə-hüquq islahatlarının həyata keçirilməsinə zəmin yaradıb. Konstitusiyada insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin əsas məqsədi kimi təsbit olunub.

Konstitusiyada öz əksini tapmış insan hüquq və azadlıqları hamılıqla qəbul olunmuş beynəlxalq normalara uyğundur. Belə ki, Konstitusiyanın müddəaları BMT çərçivəsində qəbul olunmuş İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyənnaməyə, İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında, habelə vətəndaş hüquqları və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktlarına tam olaraq əsaslanır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası birbaşa bəyan edir ki, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. Qeyd olunan hüquqlar isə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq tətbiq edilir (maddə 12, bənd 1,2 ). Konstitusiyanın 148-ci maddəsində isə Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu beynalxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi sisteminin ayrılmaz hissəsi elan edilir.

Azərbaycan Konstitusiyası vətəndaşların hüquqlarını müdafiə etməsi məqsədi ilə milli və beynəlxalq məhkəmə orqanlarına müraciət etmək imkanını yaradıb. Konstitusiyaya müvafiq olaraq "Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini ədalət mühakiməsi yolu ilə yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər (maddə 125.1).

Son dövrdə məhkəmə sistemində bir çox dəyişikliklər baş verib. Vətəndaşların məhkəmə vasitəsi ilə öz hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinə maneəçilik törədən bütün məhdudiyyətlər aradan götürülmüş, mülkiyyət hüququ, seçki hüququ, normativ-hüquqi aktlardan şikayətin verilməsi və s. kimi yeni hüquqi münasibətlər və yeni hüquqi fəaliyyət sferaları meydana gəlmişdi.

11 iyun 1999-cu ildə "Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını pozan qərar və hərəkətlərdən (hərəkətsizliklərdən) məhkəməyə şikayət edilməsi haqqında" Qanun qəbul olunmuşdu. Bu qanuna əsasən, hər bir şəxs dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarının, müəssisə, idarə və təşkilatların, ictimai birliklərin, vəzifəli şəxslərin hüquq və azadlıqlarını pozan, həmçinin də onların həyata keçirilməsinə mane olan qərar və hərəkətlərdən, habelə belə qərar və hərəkətlərin qəbul edilməsi üçün əsas olmuş rəsmi informasiyadan məhkəməyə şikayət etmək hüququna malikdir.

Bundan başqa, qeyd olunan dövr ərzində "Məhkəmə və hakimlər haqqında", "Məhkəmə nəzarətçiləri və məhkəmə icraçıları haqqında", "Konstitusiya məhkəməsi haqqında" və digər Azərbaycan Respublikası qanunları qəbul olunub.

Daha bir mühüm addım 24 avqust 2002-ci il tarixində Konstitusiyaya əlavələr edilməsi məqsədi ilə keçirilən referendumla həyata keçirilib. Qəbul olunan referendum aktına əsasən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə vətəndaşların birbaşa müraciəti təmin olundu. 23 dekabr 2003-cü il tarixində isə "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının yeni Qanunu qəbul olundu.

Beləliklə, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün yeni, təkmilləşdirilmiş və beynəlxalq hüququn tələblərinə cavab verən qanunvericilik bazası yaradılıb.

Hüquqi islahatların davamı olaraq, beynəlxalq birlik qarşısında insan hüquqları sahəsində üzərimizə götürdüyümüz öhdəliklərdən irəli gələrək, 28 dekabr 2001-ci ildə "Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman) haqqında" Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu qəbul olunmuşdu. Qanuna əsasən ölkə tarixində ilk dəfə olaraq İnsan hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman) institutu təsis edilmişdi. Bu isə Azərbaycan Respublikasının hüquqi dövlət kimi inkişaf etdiyini və qabaqcıl ölkələrin təcrübəsindən geniş istifadə etdiyini sübut edirdi. Həmin institutun dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanları, vəzifəli şəxslər tərəfindən pozulan insan hüquqları və azadlıqlarının bərpa edilməsi məqsəd və vəzifə kimi qoyulub.

Eyni zamanda, Müvəkkilin fəaliyyəti insan hüquqlarının müdafiəsini, pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarının bərpasını təmin edən digər dövlət orqanlarının səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmır və ya onları əvəz etmir.

Müvəkkil əfv,vətəndaşlıq, siyasi sığınacaq verilməsi məsələlərinin həlli ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Prezidentinə təkliflər verə bilər. Bununla belə Müvəkkil Milli Məclisə hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi məqsədilə qanunların qəbul edilməsinə və ya onlara yenidən baxılmasına dair təkliflər də verə bilər.Müvəkkil Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə amnistiya elan edilməsi barədə də təklif ilə müraciət edir.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Müvəkkil Azərbaycan Respublikası vətəndaşları ilə yanaşı, əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin, Azərbaycan Respublikası ərazisində insan hüquqlarının pozulması faktlarını da öz səlahiyyətləri çərçivəsində araşdırır.

Aparılan hüquqi islahatların məntiqi davamı olaraq və BMT-nin Minilliyin inkişaf məqsədlərinin və Avropa Şurasının Zirvə Görüşünün müəyyən etdiyi prioritetləri nəzərə alaraq, Prezident İlham Əliyevin 28 dekabr 2006-cı il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı təsdiq edilib.

Bu Planın əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, dövlət və qeyri-dövlət orqanları, insan hüquqlarının müdafiəsində beynəlxalq və regional konvensiyalara qoşulması üçün tədbirlər görməlidilər. Əlbətdə ki, bu konvensiyalara qoşulmaq üçün, müvafiq orqanlar tərəfindən, beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq planı təşkil olunmalı və həyata keçirilməlidi.

Milli Fəaliyyət Planı 2006-cı ildən 2010-cu ilə qədər konkret dövlət orqanlarının (Baş Prokurorluq, Ədliyyə Nazirliyi, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi və digər orqanlar) qarşısına konkret vəzifələr qoyurdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Milli Fəaliyyət Planında yalnız dövlət orqanlarının qarşısında qoyulan məqsəd və vəzifələrdən bəhs edilmir. Bununla belə tədris, elmi-analitik və maarifləndirmə tədbirlərdən danışılır. Məsələn,tədris tədbirlərinə insan hüquqları üzrə tədris vəsaitlərinin hazırlanması aiddir. Elmi-analitik tədbirlərinə isə Azərbaycan Respublikasının şəhər və rayonlarında maarifləndirmə tədbirlərin keçirilməsini aid etmək olar. Belə tədbirlər əhalinin hüquqi düşüncəsini və hüquqi mədəniyyətini inkişaf etmək məqsədi ilə keçirilir. Bu gün artıq həyata keçirilən tədbirlər çərçivəsində müxtəlif kitablar, bukletlər, plakatlar və s. hazırlanır və əhaliyə çatdırılır.

"Milli Fəaliyyət Planı" layihəsinin nəticəsi kimi, 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasına de-fakto "hüquqi dövlət" və "Avropa dövləti" statusu verildi. Bu isə onu sübut edir ki, dövlət və qeyri-dövlət institutları öz üzərinə düşən bütün vəzifələri yüksək səviyyədə və qısa müddətdə yerinə yetirdi.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bəyan etdikdən bu günə kimi demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu istiqamətində həyata keçirilmiş hüquqi islahatlar nəticəsində insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi və qorunması sahəsində ölkəmizdə mühüm hüquqi baza yaradılmış, insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində aparılan ardıcıl islahatlar isə öz müsbət nəticələrini verməkdədirlər.

Afət MEHDİYEVA

Prezident yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının 1-ci kurs magistrantı

525-ci qəzet.- 2015.- 30 oktyabr.- S.5.