Fədakar alim, dəyərli şərqşünas

PROFESSOR MAQSUD HACIYEVİN 80 İLLİYİNƏ

Maqsud Hacıyev. Çağdaş Azərbaycan şərqşünaslığında özünü təsdiq edən, Şərq ədəbiyyatı ilə bağlı onlarla məqalənin, bir neçə kitabın müəllifi. Eyni zamanda bir dilçi kimi də maraqlı yazıları ilə diqqəti cəlb edən alim. Yazıçı və publisist. Tərcüməçi. Bu adlar onun altmış illik elmi, bədii, publisistik yaradıcılığını ümumi şəkildə səciyyələndirir.

Tanınmış, elm aləmində öz sözünü deyən bir alimdən söz açanda öncə onun keçdiyi həyat yolu gözlərimiz qarşısında canlanır. Keçmiş Qonaqkənd rayonunun Gümür kəndində, kasıb bir kolxozçu ailəsində dünyaya göz açan Maqsud Hacıyevin uşaqlığı çox fərəhsiz keçib, həyatında çox ağır günlər olub. Yetimçilik yazılıbmış ömrünün uşaqlıq və ilk gənclik illərinə. Atası da, anası da onu vaxtsız tərk ediblər və Maqsud Hacıyev uşaq evində böyüyüb başa çatıb. Amma bu uşaq fərasətli olub, orta məktəbi bitirən kimi heç kimin köməyi olmadan BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olub, 1959-cu ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirib. Bundan sonra isə elmə fanatik məhəbbəti onu pillə-pillə arzuladığı zirvəyə çatdırıb. Amma zirvəyə gedən yollar heç də asan olmayıb. Həyatda, məşğul olduğu elm sahəsində nəyə qadir olduğunu sübut eləmək üçün ən etibarlı dayağı kitablar olub. Aylarla, illərlə kitabxanalarda, onun öz sevimli ifadəsiylə desək, “dünyanın ən varlı məbədgahı”nda oturmağı, saatlarla oxumağı. Mütaliə etməyi, bununla da zənginləşməyi özünə borc bilib. İndi Maqsud müəllimin özünün müəllifi olduğu, redaktorluq etdiyi və rəy verdiyi kitabları, sayı-hesabı bilinməyən məqalələrini görəndə bütün bunların arxasında zəhmətlə keçən bir ömrün dəqiqələrini, saatlarını, günlərini, aylarını, illərini görürsən.

Maqsud Hacıyevi bir alim kimi səciyyələndirərkən onun çoxcəhətli yaradıcılığı, geniş erudusiyası səndə heyranlıq, yaxşı mənada qibtə doğurur. Onun Şərq ədəbiyyatı ilə bağlı onlarla elmi məqalələri çap olunub, beynəlxalq elmi konfranslarda məruzələr edib və Azərbaycan şərqşünaslığını layiqincə təmsil edib. O, İran və Əfqan ədəbiyyatının mötəbər tədqiqatçılarındandır. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi və təbliği ilə bağlı xeyli yazıların müəllifidir. Maqsud müəllimin fars, əfqan, tat dilləri ilə bağlı dərslikləri, proqramları, metodik vəsaitləri və tədris materialları işıq üzü görüb. Elə bircə bu faktı nəzərə çatdıraq ki, bizim Ensiklopediyanın elmi məlumat xarakterli “Avesta dili”, “İran dilləri”, “Tacik dili”, “Tat dili”, “Puştu (əfqan) dili”, “Dəri dili”, “Bəluc dili”, “Yazqulam dili”, “İşkasım dili”, “Pəncab dili”, “Qədim fars dili”, “Orta fars dili”, “Yeni fars dili”, “Lor və bəxtiyari dil və ləhcələri” oçerklərinin müəllifi Maqsud Hacıyevdir.

Hər bir şərqşünasın fəaliyyəti ədəbiyyat tarixi və ümumən ədəbiyyatşünaslıq elmi ilə sıx bağlı olur və Maqsud Hacıyev bu mənada həm də tanınmış ədəbiyyatşünasdır. O, Azərbaycan oxucularına böyük bir həvəs və şövqlə İran və Fəqan ədəbiyyatının müxtəlif problemlərindən, bu xalqların söz-sənət korifeylərindən bəhs edən məqalələri ilə yaxşı tanışdır. Ədəbiyyat tarixinin “ədəbi əlaqələr” deyilən çox mühüm bir bölməsi var və bu baxımdan da Maqsud Hacıyevin xidmətləri danılmazdır. O, bir məqaləsində “Arşın mal alan” operettasının İran səhnəsində oynanılmasından söz açır, başqa bir məqaləsində isə Azərbaycan nağıllarının Tehran çapı barəsində müfəssəl məlumat verir. Bir yazısında isə nakam yazıçı Səməd Behrəngini bizim oxuculara tanıdır. Azərbaycan-əfqan ədəbi əlaqələrinin qədimliyi də onun bir sıra yazılarında öz elmi şərhini tapır.

Burada vacib bir faktı oxucuların nəzərinə çatdırmaq istəyirəm.Maqsud Hacıyev bu səksən illik ömrünün on beş ilini İranda və Əfqanıstanda keçirib. Əlbəttə, Sovet dönəmində İran və Əfqanıstanla bağlı bir çox həqiqətlər bizə məlum deyildi. Biz Şərqin bu iki böyük ölkəsinin müasir durumu, ictimai-siyasi vəziyyəti və həmin ölkələrdə baş verən olaylar haqqında yalnız Sovet ideologiyasının təbirincə olan məlumatlardan xəbər tuturduq. Maqsud Hacıyev ilk azərbaycanlı alim və diplomatlarından biri idi ki, keçən əsrin 70-80-ci illərində Əfqanıstanda və İranda gördükləri barədə bir sıra həqiqətləri oxuculara çatdırdı. Vaxtilə “Azərbaycan” jurnalında çap olunan “Beş il qonşu diyarda” publisistik yazısı oxucuların rəğbətini qazandı. 1985-ci ildə Maqsud müəllimin yenə həmin jurnalda “Dörd ildə gördüklərim” adlı başqa bir yazısı da işıq üzü gördü və bu yazı da böyük maraqla qarşılandı. Nə idi bu yazıları oxuculara sevdirən? Birincisi; Maqsud Hacıyev həm İran, həm də Əfqanıstan haqqında yazılarında bir “Sovet adamı” və diplomat kimi deyil, şərqli və azərbaycanlı kimi çıxış edirdi. Ona görə də hər iki yazıda mümkün qədər siyasi məsələlərə toxunulmurdu. İkincisi; həmin yazılarda Azərbaycan-İran-Əfqanıstan xalqlarının tarixən bir-birinə yaxın xalqlar olduğu, bu səbəbdən də xalqlar arasındakı dil, mədəniyyət, etnoqrafiya, folklor paralelləri şərh edilirdi. Üçüncüsü, həm İranda, həm də Əfqanıstanda tarixən azərbaycanlılar yaşamışlar və indi də yaşayırlar. Onun yazdığına görə Əfqanıstanda 300 minə yaxın əfşarlar, yəni azərilər yaşayır. Azəri türkləri Nadir şah dövründə bu yerlərə köçürülmüşlər. Onlar əsasən Kabul yaxınlığındakı Yuxarı Əfşar, Aşağı Əfşar, Əfşartəpə və Nənəkçi kəndlərində yaşayır, ana dillərini də qoruyub saxlayırlar. Əfşarlar daha çox Təbriz və Marağa ləhcəsində danışırlar. Onlar Əfqanıstanın hər tərəfinə səpələnmişlər.

Maqsud müəllimin araşdırmalarında bizdə az qala unudulmuş, lakin bir sıra Şərq xalqlarında indi də yaşarılığını itirməyən adət-ənənələr haqqında çox maraqlı faktlarla qarşılaşırıq. Məsələn, vaxtilə bizdə kommunist ideolojiyasının təsirilə qızla oğlanın toyu ərəfəsində, bəzən lap toya bir neçə saat qalmış 26-ların heykəlinin qarşısında (indiki Sahil bağında-nə yaxşı ki, o heykəl uçuruldu) şəkil çəkdirmək az qala ənənəyə çevrilmişdi. İranda, Əfqanıstanda isə kəbindən qabaq oğlanı, qızı göndərirdilər babalarının, nənələrinin qəbrinin üstünə, cavanlar bu qəbirlərin torpağından götürərlər, ölənlərin ruhlarından xeyir-dua alarlar. Bu, əcdadların ruhuna sitayişdən gələn adət idi.

Maqsud müəllim öz araşdırmaları ilə sübut edir ki, Azərbaycan xalqının əsrlərdən bəri yaşayıb gələn bir sıra adət-ənənələri var ki, onları heç bir yadelli xalq, heç bir istila və assimilyasiya bu xalqın ruhundan qopara bilmədi. Bu adət-ənənələri Şərq xalqlarının bir çoxunda da görə bilərik. Ərəblər Novruz ənənəsini-milli ruhun oyanması simvolunu heç cür aradan çıxara bilmədilər. Deyək ki, lap qədimlərdə-Novruz bayramı keçiriləndə süfrə üstündə “ş” hərfi ilə başlayan yeddi cür təam qoyulardı: şərbət, şəkər, şəkərbura, şorqoğalı və s. Ərəblər bunu aradan çıxarmağa çalışdılar, çünki süfrədə şərab da var idi. Ona görə ərəblər bunu yeddi “s” elədilər: sarımsaq, sirkə, səbzi və s. Amma bircə şərabı götürməkdən başqa heç nəyə nail ola bilmədilər.

Professor Maqsud Hacıyev təkcə Azərbaycanda deyil, bir sıra Şərq ölkələrində tanınır. Onun fars, dəri (əfqan) və rus dillərində neçə kitabı işıq üzü görüb. Əfqanıstanda yaşadığı illərdə “Cvəndun”, “Milliyyəthaye bəradər”, “Dusti”, “Həqiqəte inqilabe Sair”, “Pamir”, “Ənis”, İranda yaşadığı illərdə isə “Ettelaat”, “Mərdom”, “Peyame nevin”, “Həftəgiye ketab” qəzet və jurnallarında elmi və publisistik məqalələri çap olunmuşdur.

Əlbəttə, bir yubiley yazısında bu görkəmli alimin elmi-pedoqoji fəaliyyətini dolğunluğu ilə əks etdirmək qeyri-mümkündür. O, uzun müddət Milli Aviasiya Akademiyasında və Bakı Avrasiya Universitetində Şərq ədəbiyyatından və diplomatiya tarixindən mühazirələr oxumuşdur. Elə bu mühazirələrin mövzularına diqqət yetirsək, Maqsud Hacıyevin hərtərəfli biliyə malik bir ziyalı olduğu qənaətinə gələrik: “Diplomatik xidmətin əsasları”, “Diplomatik etiket və nitq”, “Diplomatik portret”, “Beynəlxalq münasibətlər tarixi”, “Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi”, “Səfir və konsul hüquqları”, “Beynəlxalq təşkilatların hüquqları” və s.

Maqsud Hacıyev Azərbaycan-tat Mədəniyyət Mərkəzinin sədri kimi də səmərəli işlər görüb. Məlumdur ki, Azərbaycanın şimal bölgəsində bir sıra xalqların nümayəndələri yaşayır və tatlar bu sırada önəmli yer tutur. M.Hacıyevin xeyli sayda elmi-publisistik yazıları tat dilinə həsr olunub və onun “Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi” adlı sanballı bir monoqrafiyası da var.

Maqsud Hacıyev həm də bədii yaradıcılıqla və tərcümə ilə məşğul olur və bu yaradıcılıq sahələri ötəri həvəsdən deyil, ürəkdən gələn bir tələbdir. “Bu, mənim həyatımdır” adlı bir sənədli povesti var ki, Maqsud müəllim ömrünün acılı-şirinli, enişli-yoxuşlu günlərindən söz açır. Povestdə qırxıncı illərin bir Azərbaycan kəndindən, müəllifin o kənddə yaşayan əzizlərindən, doğmalarından danışılır. Həmin povestdə bir sıra şeir parçaları da təqdim edilir və o şeirlərdə Maqsud müəllim Qonaqkəndin Gümür kəndini-doğulduğu kəndi çox təbii, səmimi bir dillə təsvir edir:

Gümür adlı səfalı, buzbulaqlı kənd vardı,

Yayda yaylağı gözəl, qışda aləm olardı.

Dəyirmanı bircə an dayanmazdı il boyu,

Götürərdi başına yeddi dağı hər toyu.

Təndirində çörəyi küt getməzdi bu kəndin,

Tərifini deməyə söz yetməzdi bu kəndin.

Qadir Allahın kefi sarı simdə olanda,

Bir cənnət yaratmışdı Gümür adlı məkanda.

Bu yazıda biz onun çoxsaylı şeirlərindən, əhvalat və lətifələrindən, tərcümələrindən (rus, fars və əfqanca) söhbət aça bilmədik. Bir sözlə, çoxcəhətli yaradıcılığa malikdir və səksən yaşlı bu qocaman alimə, şair və publisistə cansağlığı, könül xoşluğu, daha gözəl günlər arzulayırıq.

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 5 sentyabr.- S.30