Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Min sülaləsi

Yeni sülalənin banisi Çu Yuan- can Kayfen şəhərindən olan ailədən idi.. Yuan dövrlərində ailənin vəziyyəti Anveydə gəzib-dolaşan icarəçi əkinçilər arasında daha da pisləmişdi. 1344-cü ildə aclıq və taun xəstəliyi nəticəsində yetim qalan gənc Çu kiçik buddist monastırına götürülmüşdü. O, üç il ərzində Huay hövzəsində dilənçi kimi dolaşmışdı, sonra isə monastırlarda buddist keşiş olmaq üçün təhsil almışdı. 1352-ci ildə daşqınlardan, qiyamlardan və Yuanın quldurcasına istismar kampaniyalarından sonra bütöv region viran qalmışdı. Çunu üsyana qoşulmağa inandırdılar. O, qiyamçı Sun rejiminin cənub cəbhəsindəki ən uğurlu generalına çevrildi və 1356-cı ildə Nankini işğal edib, orada öz qərargahını qurdu. Bu, Yantszı çayının üstündə yerləşən sıx əhalisi və strateji əhəmiyyətli olan bir şəhər idi. Burada o, köhnə hökumətin qalıqlarını toplamağa başladı və öz hərbi gücünü xeyli möhkəmləndirdi. 1360-cı illə 1367-ci il arasında onun orduları Yantszı vadisinin mərkəzi və şərq tərəflərindəki geniş ərazilərə nəzarəti ələ keçirdi. Sonra Çu bütün Çini monqol hökmranlığından azad etmək niyyətini bəyan etdi və 1368-ci ilin başlanması ilə yeni sülaləsini yaratdığını elan etdi. Sülalənin adı olan “Min” sözü “parlaqlıq” mənasını verirdi, Manixeyn təsirini ifadə edirdi, bu təlim altında isə Çu görkəmli vəziyyətə nail olmuşdu.

1368-ci ildən o, güclü kampaniya apararaq monqolları Şandun, Honan və Şansi əyalətlərindən və Ta-Tunun özündən qovdu, beləliklə, Min hakimiyyəti xeyli ərazilərə genişləndi. Şimali-qərbdə monqollara qarşı aparılan kampaniya Mərkəzi Asiyaya, şimali-qərbdə Mancuriyaya, şimal tərəfdə Karakorumun arxasındakı Xarici Monqolustana və demək olar ki, Baykal gölünə yol açdı.

Belilklə, Çu Yuan-çanın 30 illik hökmranlığı 1398-ci ildə yeni sülalənin bütün müasir Çinin ərazisinə nəzarət etməsi ilə nəticələndi.

Min sülaləsi 16 imperatorun hökmranlığını əhatə etməklə, Çin tarixinin ən stabil və uzun sürən sülalələrindən biri oldu. Koreyanın, Monqolustanın, Çin Türküstanının, Birmanın, Siamın və Vyetnamın hökmdarları müntəzəm olaraq Minin ağalığını etiraf edirdilər. Bəzi vaxtlarda uzaqlarda yerləşən Yaponiyadan, Yava və Sumatradan, Seylon və Cənubi Hindistandan, Şərqi Afrika sahillərindən, Persiya körfəzi regionundan və Səmərqənddən bac qəbul edilirdi. O vaxtki Çin dövlətinin beynəlxalq gücünü və nüfuzunu bərpa etmələri Min imperatorlarını xüsusilə şərəfləndirir, bu nüfuz isə VIII əsrdən tənəzzüldə olmuşdu. Min imperatorları yəqin ki, bir sıra yeni Çin hökmdarlarına nisbətən Şərqi Asiyada daha yüksək təsir gücünə malik olmuşdular və onların Portuqaliya, İspaniya, Rusiya, Britaniya və Hollandiya nümayəndələrinə qarşı münasibətdə, bu elçilər sülalənin sonunda Çində görünmüşdülər, özlərini təkəbbürlü aparırdılar.

Çin tarixində ilk dəfə Min hökmdarlarının hər biri adətən yalnız bir era adı götürürdülər, yeganə istisna altıncı imperator idi, o, səkkiz illik fasilə ilə iki dəfə hökmranlıq etmişdi. Era adı praktikasını müasir yazıçılar fərdi adlarla və ya imperator adları ilə adlandırırdılar, era adı fərdi adla eyni olduqda sadəcə Uan-li adlanırdı.

Bani imperator Tay Tsu (bu, Çu Yuan-çanın məbəd adı idi) Çin tarixinin ən güclü və daha koloritli şəxsiyyətlərindən biridir. Onun uzun müddətli hökmranlığı hökumət quruluşunu, həm də siyasəti müəyyən etmiş və bütöv sülaləyə öz xüsusiyyətlərini vermişdi. 1398-ci ildə onun ölümündən sonra nəvəsi Hui Ti varis oldu. O, öz qüdrətli əmrləri üzərində nəzarəti əldə etməyə çalışdıqda, bu, qiyama səbəb oldu və 1402-ci ildə devrildi. Yeni hökmdar Çen Tsu taxt-tacı əlinə aldı və özünü güclü və təvazökar bir hökmdar kimi göstərdi. O, şimalda yenidən təşkil olunmuş monqollara qarşı şəxsi yürüş apardı və dənizin o tərəfinə iri donanma ekspedisiyası göndərdi, Afrika kimi uzaq diyarların hökmdarlarından bac tələb etdi.

Çen Tsudan sonra bir əsr ərzində imperiya stabil, sakit və inkişaf edən ölkəyə çevrildi. Lakin dövlət administrasiyası zəif imperatorlar üzərində yevnuxların ağalıq etmələrindən əziyyət çəkməyə başladı. U Tsuna və Şih Tsuna Min imperatorları arasında ən az hörmət edilir. 20 illik bir dövrdə Şih Tsun, demək olar ki, bütünlüklə hökumət qayğılarından uzaqlaşmışdı. Hər iki imperator yüzlərlə məmuru onların etirazlarına görə alçaldır və cəzalandırırdı.

1592-ci ildə Hideyoşinin başçılığı altında yapon qüvvələri Koreyaya müdaxilə etdi. Min Çini öz bac verən qonşusunu dəstəkləmək üçün səmərəli kampaniya aparmaqdan ötəri bu vaxtadək kifayət qədər güclü olmaqla, cavab vermək qabiliyyətində idi. Hideyoşi altı ildən sonra öldükdə yaponlar geri çəkildilər. Bu müharibə Mindən ağır resurslar tələb etdi və açıq surətdə Çinin hərbi tənəzzülündən xəbər verdi.

Həmin vaxt şimal sərhədində yeni təhlükə meydana çıxdı. Mancurlar Min qüvvələri üzərində 1619-cu və 1638-ci illərdə tarmaredici qələbə çaldılar və Min imperiyasının bütöv şimal-şərq seqmentinə nəzarəti ələ keçirdilər.

Min dövlət sistemi Tan və Sun sülalələrindən irs kimi qəbul edilmiş institutların bünövrəsi üzərində qurulmuşdu və şimaldan olan işğalçı sülələlərin, xüsusən Yuanın müdaxiləsi ilə öz şəklini dəyişdirilmişdi. Min dövrlərində meydana çıxan sosial və inzibati təşkilatlanma nümunələri öz əsas xüsusiyyətlərini XX əsrin başlanğıcındakı Tsin sülaləsinə qədər saxladı.

Min mərkəzi hökumətinin erkən formasında vahid Katiblik ağalıq edirdi. Katibliyin baş icraçı məmuru baş müşavir və ya baş nazir kimi imperatora xidmət edirdi. Mərkəzi hökumətin digər idarələri arasında xüsusi nəzarət edən orqan seçilirdi. Bərabər əhəmiyyətə beş baş hərbi komissiya malik idi, onların hər biri Müdafiə Nazirliyi ilə birlikdə məsuliyyət daşıyırdı. Əvvəldən vahid Baş Hərbi Komissiya Katibliyə paralel idi, lakin 1380-ci illərdən onun səlahiyyəti parçalanmağa başladı.

XV əsrdə tədricən yeni institutlar meydana gəldi, onlar mərkəzi və regional inzibatçılığı əlaqələndirmək məqsədini güdürdü. Ənənəvi təcrübədən uzaqlaşmaqla, Yuan pretsedentinə müvafiq olaraq Min dövrlərində yalnız bir növ imtahan etmə mövcud idi. Klassikləri və tarixi ümumən bilmək tələb olunurdu. Min sülaləsinin solunda yazılı imtahan yaradıcı fikrə əzici təsir göstərdi.

Tay Tsunun hökmranlığının başlanğıcında hökumət maraq səviyyəsindəki məktəbləri himayə edirdi, dövlətin təqaüd verdiyi onlarca tələbə mülki xidmət imtahanlarına hazırlaşdırılırdı. Çox istedadlı tələbələr belə yerli məktəblərdən inkişaf etmiş öyrənmə proqramlarına və paytaxtda Milli Universitetin sınaq şöbəsinə keçirilirdi. 1500-ci ildən sonra xüsusən özəl akademiyalar var idi ki, orada alimlər fəlsəfəni müzakirə etmək üçün, tələbələr isə imtahanlara hazırlaşmaq üçün yığışırdı.

Minin hökumət nümunəsi mülki xidmətin rəhbərliyi altında öz stabilliyinə görə hörmətə malik idi, dəyişən xidmətlərin ehtiyacı üçün onun yeni institutlarının icadında yenilik yaradıcılığı özünü göstərirdi. Hərbi sistem təkcə özünü müdafiəyə nail olmaqda uğursuzluğa uğramadı, həm də möhkəm qaydada durğunluğa keçdi, həqiqi bir çağırışa möhtac idi və nəticədə muzdlu əsgərlərlə əvəz edildi.

Min dövründə çinlilər özləri bütöv bürokratik və sıx mərkəzləşmiş inzibatçılıq xəttini təşkil etdikdə, Min imperatorları əcnəbi xalqlarla ənənəvi feodal münasibətlərinə bənzər əlaqələr qururdular. Çinlilər öz imperatorlarını hər şeyin hökmdarı kimi qəbul edirdilər, faktiki olaraq qeyri-çin hökmdarları, regionları və dövlətləri mahiyyətcə onun asılılığında idi. Əcnəbi hökmdarlar da Min ritual təqvimlərinə hörmətlə yanaşmaqla və riayət etməklə, arabir Min paytaxtına öz yerli malları ilə bac vermək üçün nəsə göndərəcəklərini gözləyirdilər. Bütün elçilər onların baclarının qəbul edilməsi əlaməti kimi yaxşı hədiyyələr alırdılar. Onlara həmçinin özəl ticarət mallarını almağa və satmağa icazə verilirdi. Beləliklə, mis sikkələr və dəbdəbə malları (xüsusən ipək və farforlar), həm də bibər Çindən xaricə axırdı. Digər ədviyyatlar ölkəyə gətirilirdi. Qərbdəki və şimaldakı sərhədlərdə əsasən Çin çayının və çöl torpaqlarında bəslənmiş atların mübadiləsi gedirdi. Tarazlıq nöqteyi-nəzərindən bacın və ticarət fəaliyyətinin birləşməsi əcnəbilərə böyük fayda verirdi. Bu mübadilə o qədər böyük idi ki, çinlilər tezliklə əcnəbi elçilər üçün malların həcmi və növləri üzrə məhdudiyyət qoydular, həm də elçilər arasında uzun fasilələr olması qaydasını tətbiq etdilər.

Min xarici siyasətinin əsas məqsədi siyasi işlərin görülməsi, Çinin təhlükəsizliyini təmin etmək və xüsusən ona nail olmaq idi ki, monqollar bir daha Çinə təhlükə törətməsinlər. Bu onunla nəticələnirdi ki, Tay Tsu ardıcıl olaraq şimala və şimali-qərbə tərəf ordular göndərirdi ki, qiyam qaldıran monqol qoşunlarını cəzalandırsın və monqol qüvvələrinin yenidən konsolidasiyasının qarşısını alsın.

Monqolların artıq yenidən birləşməmələri özlüyündə Min Çini üçün taleyin bəxş etdiyi şərait idi. Erkən dövrlərdə bəzən monqollar bir-birləri ilə antoqonist olan üç qrupa bölünürdülər. Onlar Qərb monqolları və ya Oyratlar, Şərq monqolları və ya tatarlar və Urianqad tayfaları idi. İmperator Çen Tsu Urianqad tayfalarına faktiki olaraq muxtariyyət vermişdi.

Monqollardan fərqli olaraq əcnəbi xalqlara münasibətdə Minin mövqeyi bütövlükdə qeyri-aqressiv idi. Yaponların Çin sahillərində qarətçiliyini cəza ekspedisiyaları ilə qorxutmasına baxmayaraq, bu problemi bütövlükdə möhkəm istehkamlar tikmək və sahil müdafiəsi donanması ilə uğurlu qaydada qarətçiləri dəf etməklə həll edirdi. Teymurləngin türk-monqol imperiyası uzaq qərbdəki Səmərqənddə qalxanda, hətta Teymurun Çin elçilərini öldürməsinə və Çinə qarşı yürüş planlaşdırmasına baxmayaraq, imperator hərəkətsiz dayanmışdı. Yalnız iki hadisə vaxtı Min hərbi qüvvələri Çin sərhədlərindən kənarda fəallıq göstərmişdilər. 1445-1446-cı illərdə Çin qoşunları qiyam qaldırmış sərhəd başçısının arxasına düşüb, birmalıların müqavimətinə baxmayaraq, Birmanın içərilərinə girmişdi və 1592-1597-ci illərdə Min sarayı Çosona (Koreya) yapon müdaxiləçilərini dəf etməkdə uzun müddətli və baha başa gələn kömək göstərmişdi.

Çinliləri “barbar” adətlərindən qorumaq üçün Min hökmdarları çinlilərlə əcnəbilər arasında özəl əlaqələri və xaricə hansısa özəl səfər etməyi qadağan etdi. (Bu Spartada Likurqun eyni qaydadakı hərəkətlərini yada salır, axı o da spartalıların əcnəbilərin təsiri ilə pozulacağından qorxub, məhz belə qadağalar qoymuşdu.) Hökmdarlar o qədər ciddi idilər ki, hətta sahil balıq ovuna və sahil ticarətinə imkan vermidilər, bundan isə cənub və cənubi-şərq əhalisinin ənənəvi olaraq yaşayışının təminatı asılı idi. Sonrakı Min dövrlərində bu qadağalara görə riskə gedən minlərlə çinli ticarət işi ilə məşğul olmaq üçün cənub-şərqi Asiyanın müxtəlif regionlarına və hətta Yaponiyaya miqrasiya etdilər. XVI əsrin başlanğıcında bircə Quançjou istisna olmaqla Min sarayı bütün dəniz ticarətini bağladı və 1540-cı illərdən qarətçilərə qarşı sahil mühafizəsini yenidən gücləndirdi (Min hökmdarının bu tədbiri ABŞ-ın üçüncü prezidenti Tomas Ceffersonun 1807-ci ildə imzaladığı Embarqo Aktini yada salır. Bu sənəd İngiltərə gəmilərinə amerikan limanlarına girişini qadağan etməklə yanaşı, ABŞ-ın öz ticarətinə və gəmiçiliyinə böyük ziyan vurmuşdu).

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 5 sentyabr.- S.26.