Xan
Altay ucalığı
Altay, yəni
Qızıl dağlar, özünü türk sayan hər bir
kəsin ömrü boyu heç olmazsa bircə dəfə
görmək istədiyi, ziyarətinə can atdığı
sirli, qutsal bir yerdir. Türk ruhundakı enerjinin
köklərini duymaq istəyənlərin, tarixlə,
mifologiya ilə, türk dilləri və folkoru ilə
maraqlananların dəli sevdasıdır. Əfsanədir,
nağıldır… Qədim türklər dağları
canlı sayırdılar, buna görə də onlara sevgiylə,
ehtiramla XAN deyirdilər: Xan Tenqri, Xan Altay… Geniş
yayılmış elmi yanaşmaya görə türk, monqol,
fin-uqor, tunqus-mancur, kore və yapon dillərinin qohumluğu var,
hamısının kökü Altaya bağlıdır; buna
görə də bu dilləri Altay dil ailəsi
adlandırırlar. Yəni Avrasiya
genişliyinə sahib olan əsas güclərin beşiyi,
anayurdu Altaydır. Fərqli düşünən, yəni
türklərin birmənalı şəkildə yalnız
Doğudan Batıya hərəkəti haqqında az qala aksioma
çevrilmiş bu fikri qəbul etməyən, türklərin
anayurdunun Urmiyə gölünün çevrəsi, Güney
Azərbaycan və Qoşaçayarası (Mesapotomiya)
olduğu fikrini deyənlər və türk dillərinin
ayrıca bir ailə olduğunu irəli sürənlər də
vardır. “…Türkdilli xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların
ulu babalarının beşik yurdlarını təkcə
Şərqdə axtarmaq doğru deyildir. Protoazərbaycan,
prototürk nüvəsinin çox qədim izlərinin – yəni qayaüstü yazı və
damğaların oxunuşu sahəsində
atılan ilk addımlar, dil və mədəniyyətimizin
şumer, akkad, hett, asur, pelask-etrusk mədəniyyətləri
ilə çeşidli şəkildə üzə
çıxan bağlılığı fikrimizi bir daha təsdiq
edir. …Buna görə də bəzi Azərbaycan və dünya
alimləri türk soylarını Qafqazın və bitişik ərazilərin
ən qədim etnosları sayırlar. …Yəni türklərin
ulu babaları çox qədim zamanlardan – hələ
Şumer, Babilistan dövründən Kiçik Asiyadan,
Balkanlardan tutmuş Uzaq Şərqə qədər, geniş
bir ərazidə yayılmışlar və onların
sonrakı məlum yürüşləri özlərinə məxsus
bir dünyanın daxılındə baş vermişdir”. Bu da mənim fikrimdir. Otuz il
əvvəl yazmışdım.
Lakin bu fərqli yanaşmalar Altayın qədim
türk yurdu, daha doğrusu, türklərin ilk beşiklərindən
biri olması fikrini inkar etmir. Altay həm də
bütövlükdə insanlığın ilk
uyğarlıqlarının doğulduğu yerlərdən,
öz bioloji və mənəvi enerjisi ilə Yer kürəsinin
tarazlığını qoruyan mərkəzlərdən
biridir. Arxeologiya
tapıntılarına görə, bu ərazilərdə
insanlar təxminən bir milyon beş
yüz min il öncədən yaşamağa
başlamışlar. Qayaüstü
rəsmlər, kurqanlar, kurqanlardan tapılmış əşyalar
və mumiyalar, günümüzədək gəlib çatan
balballlar, daş babalar, daş nənələr,
Pazırık xalçası! Hamısı min
illər öncə yaşamış və heç sübhəsiz,
bu günkü türklərin əcdadı olan insanların
yadigarlarıdır. Tarix
saxtakarları, Avropada türk izlərini silməyə
çalışmaları yetərli deyimiş kimi, buralara da əl
uzadır, qədim Asiyanın mərkəzindəki bu mədəniyyəti
də Avropa adına çıxmağa
çalışırlar; amma Hun-Skif-Türk silsiləsi bir
etnik kökdən gəldiyi kimi, müxtəlif mədəniyyət
qatları arasında da qırılmaz bir varislik var. Skif, Hun
imperatorlarından sonra Türk adının önə
çıxdığı dövrdə – 545-ci ildə
qurulmuş Türk xaqanlığının mərkəz
bölgəlrindən biri də Altay olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, məhz Altay
respublikasının təşəbbüsü ilə
1996-cı ilin fevral ayında Moskvada ilk Türk
xaqanlığının 1450 illiyinə həsr edilmiş elmi
konfrans keçirilmişdir.
Altay uzun müddət Kalmık–Cunqar əsarətində
qalmış, 250 il öncə Rusiyaya
qatılmışdır. Hər nə qədər
könüllü desələr də, bu bir işğal idi.
80-ci illərə qədər yazılan tarix
kitablarımızda bizim alimlər də tariximizi bu cür
saxtalaşdıraraq, xalqımızın qəhrəmanlıq
mübarizəsini, müqavimətini unutduraraq Rusiyaya
könüllü birləşdiyimizi iddia edirdilər. Birləşmədən sonra qədim
tanrıçılıq və şamanizm diyarına
provaslavlığı qəbul etdirməyə
başlamışlar. 1 iyun 1922-ci ildə
Altay diyarı nəzdində mərkəzi Ulala olan (bu
günkü Qorno-Altaysk) Altay respublikası 1933-ci ildə Oyrot
Muxtar vilayətinə çevrilmişdi. Yeri
gəlmişkən deyim ki, Azərbaycanın Masallı, Lerik
rayonlarının meşə ərazilərində monqollarla gəlmiş
oratlılar hələ də yaşayırlar. Altaylılara görə oytarlı və oratlı
meşə adamı deməkdir. 3 iyun 1991-ci ildə
bölgənin statusu yüksəldilir və öncə
Dağlıq Altay repsublikası, 1993-cü ildən isə
Altay respublikı adlandırılır. Öz
Ana Yasası, bayrağı, gerbi var. Ali qanunverici orqanı El
Qurultayıdır. Altay respublikası
Qazaxıstan, Çin, Monqolostan dövlətləri ilə,
Tuva və Xakas respublikaları, Altay diyarı və Kemerova
vilayəti ilə sərhədlənir. Altay Avrasiyanın göbəyində
bir neçə ölkə arasında bölünsə də,
tarixi, ruhu, havası və suyu etibarilə bölünməz,
bütöv bir tamdır. Tarixin, yolların və
ruhun yanında dövlət sərhədləri, siyasi
bölgülər boş, mənasız və qısa
ömürlü bir şeydir. Yolun
ömrü dövlətlərin ömründən uzundur.
İpək yolunu ot bassa da unudulmur,
yüzillər keçir, dəvə karvanlarını
maşın karvanları əvəz edir, yol yenidən işlək
hala gətirilir, ancaq onun üstündəki neçə-neçə
ölkə əbədilik tarixə qovuşur. “Altay – Avrasiya
materikinin mərkəzidir” fikrinin çoxlu təsdiqi var.
Onlardan biri üç tərəfə axan, Şimal Buzlu,
Sakit və Hind okeanlarına tökülən iri
çayların məhz Altaydan başlanmasıdır. Hündürlüyü
bizim Şahdağ, Savalan qədər olan Üç Sümer
(Beluxa) dağından dünya okeanlarına qədər olan məsafə
eynidir. Üç zirvəsinin üçü də əbədi
buzlarla örtülmüş bu dağ haqqında çoxlu əfsanə
var. Bu dağ Altayın ən böyük aşiqlərindən
və araşdırıcılarından olan məşhur
N.K.Rerixin və Dağlıq Altayın dünyaca ünlü rəssamı,
maarifpərvəri, ictimai-siyasi xadimi Q.İ.Çoros-Qurkinin
ölməz tablolarına mövzu olmuşdur. Təxminən
2000 km uzunluğu olan Altay silsilələrini Ob,
İrtış və Yenisey çayları kəsib
keçir… Güney-Doğuya doğru Monqol
Altayları və Qobu Altayları uzanır. Altay
üç böyük dinin – islamın, buddizmin və
xaçpərəstliyin qovuşuq nöqtəsidir. Üstəlk, Altay həm də
tanrıçılığın və şamanizmin mərkəzlərindəndir. “Altay təkcə
Sibirin incisi deyil, həm də Asiyanın incisidir. Bu görkəmli yerin
taleyinə böyük gələcək yazılıb”. Bu sözlər də N.K.Rerixə aiddir. Altayın Monqolstan və Çin,
daha doğrusu Doğu Türküstan ərazilərinə
düşən hissələrini qismən gəzsəm də,
Rusiyanin tərkibindəki Altay diyarını, Dağlıq
Altay respublikasını görmək qismət
olmamışdi. Hər dəfə bir iş
çıxırdı. Ötən il hətta
bilet də almışdım, Dağlıq Altaydakı
dostlarım məni ənənəvi El-Oyun bayramında
gözləyirdilər; lakin qəfildən pasportum yoxa
çıxdı, biletı qaytarası oldum… Yəqin Altay
ötən il məni qəbul etmək istəmirmiş,
bu yayı gözləməyim gərəkirmiş… El-Oyun altaylıların ümumxalq
bayramıdır, dağlarda iki ildən bir keçirilir, bu il oyunları izləyə bilməyəcəkdim,
buna baxmayaraq getdim; bugündən sabaha etibar yoxdur. Altay dağları məni
yalnız gözəlliyinə və ya türk tarixindəki
yerinə görə çəkmirdi, bu, həm də idman
marağına bənzər bir iş idi; dünyadakı bütün
türk ellərini
gəzib-görmək arzumun son mərhələrindən
biri olacaqdi. *** Dağlıq Altayla ilk canlı
tanışlığım ədəbiyyat və şairlər
üzərindən olmuşdu. 1982-cü ildə Asiya və
Afrika gənc şairlərinin Qırğızstanda
keçirilən 4-cü konfransında Dağlıq Altaydan gəlmiş
Dimanla (İvan İtuloviç Belekov)
dostlaşmışdıq və bu dostluq bu günədək
davam edir… O vaxt Diman Moskvanın Qorki adına
Ədəbiyyat İnstitutunu yeni bitirmişdi. İndi
Qazaxstanin və Qırğısıstanın xalq şairi olan
Muxtar Şaxanovla da onda yaxınlaşmışdıq,
Çingiz Aytmatovla da o zaman tanış
olmuşduq. Konfransda iştirak edənlərin
bir çoxu indi ərəb ölkələrində,
Hindistanda, Afrikada tanınmış qələm sahibləridir,
mühüm vəzifələr daşıyırlar. Dimanın gözəl
səsi vardı və görüşlərdə biz şeir
oxuyanda, “icazə verin, sizə Altay mahnısı oxuyum!” deyirdi
və gitarayla oxudugu qəmli mahnılarıyla bizi sehirləyirdi.
Bu mahnıların bir çoxunun müəllifi
o özü idi. Nədənsə, məşhur
qırğız yazıçı və rejissorları da o
boyda qonaqların içindən bizim ikimizi qonaq
çağırırdılar və axırıncı
axşam az qala səhərə qədər
evdən evə keçib məşhur qopuzçalanları
dinləmişdik… O vaxt Dimana bir şeir
yazmışdım… Qopuz səsi, şaman duası Dağlıq Altay şairi Diman
Belekova Oxuduğun bu mahnı
Tanrı nəfəsitək yaxındı mənə,
Anamın səsitək yaxındı mənə. Yaxındı,
doğmadı öz adın kimi. Bu
Qızıl dağları, Savalanları, Bu Xantenqriləri, bu
Şahdağları Birlik karvanına qoşub aparan Qədim
bir sevginin fəryadı kimi.
Yaxındı ruhuma ölməzlik verən
Bir dilin min illər alrında qalan Duyğu bünövrəsi,
söz qatı kimi. Bu Ana yerləri, Ata göyləri
toxum bərəkəti, söz işığıyla,
şaman duasıyla, qapuz səsiylə qarışan ürəyim,
həyatım kimi!.. Oxuduğun bu
mahnı ömür dediyimiz yalqız limanın sakit sahilindən
qoparır məni. Keçmişdən
boylanan solğun ay kimi çəkib üzə-üzə
aparır məni. Qanımda hayqıran vuruş eşqinin,
Gündoğan eşqinin, yürüş eşqinin sədası
bu qədim mahnından gəlir. Ulu bir ulusun beşiyi
olmuş o ana qoxulu, o süd qoxulu dağların ruhundan,
daşından gəlir! Mənə
qardaş deyib oxudun sonra, Mahnın qardaşlığın
himninə bənzər, Balaca yurdunun böyük dünyaya səpilən
sevinci, qəminə bənzər…
Uzaqdan iki yurd çəkirdi bizi, dilimiz ayrıla bilmirdi
ancaq… Min illər dalında baş-başa yatan
yolumuz ayrıla bilmirdi ancaq.
Ehey! Duman qardaş, zirvəndən enmə! Yurdunun günüdür – mahnındakı qəm.
Gündoğan beşikdən Ýöíäîüàí işıqla axan Şaman duasıtək,
qopuz səsitək Səhralar üstündən, dağlar
üstündən, Mən səni həmişə eşidəcəyəm!.. Oktyabr, 1982 Bişkek
İndi Diman Altay respublikası El Kurultayının, yəni
parlamentinin sədridir. Telefonda səsimi
eşidən kimi “Nə doğma səs! Gəl, səni
respublikamızın sərhədində gözləyəcəyik!”
demiş, sonra əlavə eləmişdi: “Lazımsa,
Novosibirsk təyyarə meydanına maşın göndərim”.
“Ehtiyac yoxdur, orda tanışlar, qohumlar var, biri
gətirər…” – demişdim.
***
İyulun 16-da Novosibirskdə təyyarədən endim.
Balaca qardaşım Faiq və əmiuşaqlarindan
Müşfiq də mənimləydi. Təyarə
meydanında Müşfiqin on yeddi ildən bəri Novosibirsk
vilayətində yaşayıb-işləyən
qardaşları Xaqani və Elçin iki maşınla bizi qarşıladılar.
Maşınların biri, vaxt itirmədən,
bizi Altaya aparacaqdı. Lakin hələ hava açılmayıb, gənclər
çay içməmiş yola çıxmaq istəmirlər.
Öncə hava alanından təxminən otuz-otuz beş km
aralıda, Altay yolunun üstündəki Berdsk şəhərinə
– Elçinin evinə getdik… Uzaq Sibirdə doğma bir evə… Çünki Elçinin xanımı da
qohumlarımızdandır, gəlinlərimizdən birinin
bacısıdır.
Xaqani, Müşfiq, Elçin… Biri-birindən
dəyərli, zirək, çörəklərini daşdan
çıxarmağı bacaran gənclərdir. Xaqani atalarını itələyib, dayanıb yerində.
Ataları Səfixan bizim tayfanın qədim
adlarından birini daşıyırdı, məndən bir
neçə yaş böyük olsa da, uşaqlıq
dostlarımdan idi. Kəndmizdə ədəbiyyyat
müəllimiydi, sakit təbiətli, öz həyatını
yaşayan adamdı. Xətrini çox istəyirdik.
Bircə anam evdəki kitabxanamdan bəzi
kitabları aparıb qaytarmadığına görə hərdən
hirslənirdi ona. Mən
gülürdüm, “ay ana, aparıb-aparıb da, dünya
dağılmayacaq ki, yenilərini gətirərəm!”
Anam razılaşmırdı: “Ay bala, müəllimlər
tez-tez gəlib aparırlar kitablarını, bir söz demirəm,
ancaq qaytarmaq istəmirlər. Sən nə əziyyətlə
gətirirsən onları Bakıdan. Özünə
lazım olur”. Anamın
kitabxanamı qoruması mənə ləzzət verirdi, lakin müəllimlərimizin
kitabxanamla maraqlanmasına da sevinirdim, mənim gətirdiyim kənd kitabxanasında
olmayan, yeni əsərlərdir, qoy ədəbiyyat müəllimlərimiz
müasir ədəbiyyatı izləyə bilsinlər. Səfixan müəllim qəzaya
düşüb dünyadan köçəndə də ən
çox yananlardan biri anamdı… Yəqin onun ölməməsi,
yaşaması üçün onlarla belə kitabxananın qurban getməsini
istərdi. İndi budur, nəslimizdən olan üç gənc bu uzaq
diyarda bizə xoş olsun deyə, əldən-ayaqdan gedirlər.
Səhər yeməyindən və beş-on dəqiqə
dincələndən sonra Xaqaninin maşınını
götürüb yola çıxırıq. Yuxusuz olmasına baxmayaraq, maşını
Müşfiq sürür. O da əvvəllər Novosibirskdə
işləyib, yolları yaxşı tanıyır… Buralar mənim təsəvvür
etdiyimdən fərql, düzəngah və bərəkətli
torpaqları olan yerlərdir. Sonra Altay
diyarı başlanır. Yollar rahatdır, ətraf
meşə zolaqlariyla bölünmüş ucsuz-bucaqsız əkin-biçin
sahələridir: zəmilər, günəbaxan tarlaları
doğmalıq saçır. Ancaq narahatam, gecəni
yatmayan Müşfiq 450 kilometrlik yolda maşın sürməlidir.
Arada birtəhər dilə tutub ona dinclik verirəm,
ancaq hiss edirəm ki, mən də yorğunam və
maşını rahat sürə bilmirəm. Bəlkə
elə bunun nəticəsiydi, Dağlıq Altaya dönmək əvəzinə gedib
Barneula çıxmışdıq. 40-50 km artıq yol getdik, əvəzində
diyarın paytaxtını da görmüş olduq…
Sabir
Rüstəmxanlı
525-ci qəzet.- 2015.- 5 sentyabr.- S.20.21.22