Multikulturalizmin milli-mədəni irsimizdə dini əks-sədası

Polietnik və çoxkonfessiyalı Azərbaycanda tarixən gəlişmiş multikulturalizm dəyərlərinin dini müstəvidə əks-sədasının köklərini də araşdırmaq xeyli maraqlıdır və bunları milli-mədəni irsimizin məşhur nümunələrində aydın görürük.

İlk olaraq azərbaycanlıların qəhrəmanlıq dastanları sırasında yer alan ən qədim yazılı abidəsi "Kitab-i Dədə Qorqud" obrazlarının həyatında multikulturalizm yaşantılarının necə yer aldığına diqqət edək.

Elə buradaca haşiyə çıxaraq onun vurğulayaq ki, dastandakı qəhrəmanların müsəlman dindarlığı mühafizəkarlıqdan xeyli uzaq bir məzmundadır. Azərbaycanlıların əcdadları ilk müsəlmanların bu cür təqdimatında hətta din xadimləri zümrəsi də yer almır. Qorqud qəhrəmanlarının tapındığı din falçı, pir, molla, imam dini deyil, sözün birbaşa mənasında Quran-da ifadəsini tapan xalis dindir, Tanrı dinidir. Oğuz türkünün Tanrıyla təması mistik aləmə qapılanların, məbədlərdə gün keçirənlərin, guşənişinlərin ibadətinə əks məzmundadır. Bu məzmun sırf həyati müstəvidə və təktanrılığın insan üçün nəzərdə tutulan təyinatına tamamilə uyğun gəlir ki, Tanrıdan qəbul görür. Bamsı Beyrək boyunda olduğu kimi: "Ol zamanda bəylərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdu".

Kitabdakı boyların biri "Qanlı Qoca oğlu Qanturalı" boyudur. Burada əhvalat belə qurulur ki, gənc Qanturalı evlənmək üçün "kafir" qızının - sarı donlu Selcan xatunun, Trabzonun xristian başçısının qızını seçir. Oğuz bəyləri üçün bu dini mənsubiyyət heç bir mənada başqalıq ifadə etmir. Qanturalının gələcək həyat yoldaşında görmək istədiyi yalnız bu keyfiyyətlərdir: "Baba, mana bir qız alı ver kim, mən yerimdən turmadan ol turğac gərək! Mən qaraqoç atıma binmədən ol binmək gərək!.."

Selcanla evlənməsinə qızın atasından icazə üçün Qanturalı ağır sınaqdan keçərək özü də təbii ki, bir igidlik nümunəsi sərgiləmli olur, bir buğa, ardınca da bir aslanla çarpışır. Sınağını qələbə ilə başa vurub Selcan xatunla öz yurduna yola düşür. Qızını müsəlman oğuz gəncinə verdiyindən peşmançılıq çəkən Trabzon təkuru onların ardınca qoşun göndərir. İki gəncin üstünə bu dəfə düşmən qismində qələn təkur döyüşçülərini Qanturalı ilə Selcan xatun - biri müsəlman, o biri xristian inanclısı olaraq birgə dəf edirlər.

Dastan boyu Selcan xatuna dini baxımdan heç bir ögeylik sərgilənmir. Əksinə, onun qəhrəmanlığının təsvirində şəxsinə məhrəm bir münasibət ifadə olunur. Selcan obrazı qadına ailə namusu, qəbilənin şərəfi, mənəvi-əxlaqi təmizlik və qəhrəmanlıq nümunəsi kimi baxılan oğuz qadınlarının mühitində tam doğmalaşmış birisidir ki, bu keyfiyyətlərin hamısını azərbaycanlı oxucu onda görür. Və buna görə də bu xristian Selcan xatunu müsəlman oğuz qızlarından fərqləndirə bilmir. Məsələn, müsəlman oğuz qızı Banuçiçəkdən. "Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu"nda yer alan bu obraz da Selcan xatun əlamətində bir qızdır. Onunla nışanlanmış Bamsı Beyrək də öz atasına eyni xüsusiyyətlərə malik bir qızla evlənmək istədiyini bəyanlamışdı: "Baba, mana bir qız alı ver kim, mən yerimdən turmadan ol turğac gərək! Mən qaraqoç atıma binmədən ol binmək gərək!..." Bu gəlinlərdən biri müsəlman oğuz qızı Banuçiçək, o birisi xristian qızı Selcan xatundur. Hər ikisi Azərbaycan oxucusu üçün eyni dərəcədə doğmalıqla dastanda tərənnüm edilir və beləliklə, qədim oğuzların məişət mühitinin artıq ibtidai səviyyədə olsa belə multikulturallığa açıq bir məzmunda olduğu bəlirlənir.

"Kitab-i Dədə Qorqud"da başqa bir qadın obrazı da var ki, o da dini mənsubiyyətcə xristiandır, ancaq oğuz qadınlarının içində deyil, düşmən tərəfdədir. "Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu"nda bu xristian qızı düşmən cəbhəsində olsa da azərbaycanlı oxucunun rəğbətini qazanır. Bu, Bayburd hasarı bəyinin qızıdır.

Beyrək onun atasının əsirliyində olarkən bu xristian qızı oğuz bəyinə aşiq olur. Dustaqxanada ona yaxınlaşıb deyir: "Əgər səni hasardan örkənlə aşağı sallasam, sağ-salamat ata-ananın yanına getsən, məni burda gəlib halallığa alarsanmı?" Beyrək bu xristian qızının şəxsiyyətini uca tutduğuna görə müqəddəs oğuz andı içir: "Oğuz yurduna salamat çatsam, gəlib səni halallığa almasam, qılıncımla doğranım! Oxuma sancılım! Yer kimi çatlayım, torpaq kimi sovrulum!". Xristian qızının əsirlikdən azad etdiyi Beyrək öz nişanlısı Banuçiçəyə qovuşur və təbii ki, xristian qızı ilə evlənmək andına xilaf çıxır. "İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy"da Beyrəyin həlak olması bu andına xilaf çıxmağının nəticəsi kimi də aldğı cəza ilə bağlı bir assosiasiya yaradır.

Qədim azərbaycanlıların cəmiyyətinə multikultural ovqat yaşantılarını gətirən obrazları dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında da mühüm yer tutur. Çoxmədəniyyətliliyə yüksək dəyər verilməsi intibah şairi Nizami dühasının mahiyyətindədir. Etiqadca müsəlman olan, beş poemadan ibarət "Xəmsə"si ilə dünya şöhrətli şair bütün bu əsərlərinə Allaha münacatlarla başlayır, Məhəmməd peyğəmbərin tərifini verir və bütün bunlarla bərabər başqa dinlərə elə bir məhəbbət sərgiləyir ki, bunun təyinatı böyük mənada oxucuya çoxmədəniyyətlilik şüuruna sahiblənməyi bir dəyər kimi təlqin edir.

"Sirlər xəzinəsi" poemasında "Ədalətli və insaflı olmağa dair" söhbətdə şair hökmdarları nəzərdə tutaraq onlara ağıllı, tədbirli, ədalətli olmağın, xalqın gözündə ucalmağın yolunu dinlərdə ifadə olunan ilahi təlimatlara əməl etməkdə görür və deyir:

Dini sevib qorumaq sənin borcundur hər gün,

Bu yolda can qoyublar haqqsevərlər haqq üçün.

Maraqlıdır ki, bu misraların ardınca şair peyğəmbərlər içində nümunə kimi İsa Məsihi xatırladır:

Hər kəs ki, İsa kimi duyub, sevib insanı,

İnsafı sayəsində tutub cümlə cahanı.

İsa Məsihi müsəlmanlar Tanrı elçilərindən biri kimi qəbul edir və bu mənada onun şəninin etiqadlı müsəlman Nizami tərəfindən uca tutulmasını təbii qəbul etmək olardı. Ancaq burada söhbət konkret halda "İsa kimi sevmək"dən gedir və İsa Məsihin sevgi təliminə işarə edilir ki, bunlar müsəlman teologiyasında deyil, daha çox xristian teologiyasında yer alan təlqinlərlə bağlıdır. Dahi Nizaminin multikultural təfəkkürü xristian teologiyasından bəhrələnməyə bilmir. Məlum sevgi təliminin bir uzatısına həm də sevgili qadına münasibətin obrazlı ifadəsində rast gəlinir:

Mənim eşq bayrağım bənd olunca bir yerə,

Vəfa qoxusu gəldi başqa bir yandan yenə.

Açıq deyim: bir yarın rayihəsi, nəsimi

Mənə ürək, can verdi İsa nəfəsi kimi.

Son sətirdə İsa Məsih möcüzələrindən birinə - İsa nəfəsilə ölülərin dirilməsinə işarə kontekstində məşuqdan gələn sevgi impulslarının təsirilə aşiqin həyat qazanması obrazlı şəkildə vurğulanır.

Poemada təbiət təsvirlərinə aid belə sətirlər var:

İsa dilli, nisgilli ömrü bir günlük süsən

Sübhə müjdə verməkdə Musanın pak əlindən.

Burada bir günlük ömrü olan süsən çiçəyi çağa ikən dil açan İsa ilə müqayisə edilir. Bu çiçək həm də Tövratda və Quranda vəsfi keçən Musanın cibinə salıb çıxarmağı ilə bəmbəyaz işıq saçan əli kimi nurludur, görünməyilə sübhün gəlişini müjdələyir.

Nizami öz poeziyasının multikultural təyinatına birbaşa işarə vuraraq yazır:

Hər hücrəyə köçürdüm şeiri, şeiriyyəti mən,

Çıxartdım meyxanədən, ucaltdım sənəti mən.

Birdəfəlik tullayıb zünnar ilə xirqəni

Zahidlər, rahiblər də gəlib tapdılar məni.

Bu sətirlərdə Nizami öz poeziyasının dinindən asılı olmayaraq hamıya aid olduğunu vurğulayır və bildirir ki, onun yazıları təkcə xirqə geyinən müsəlman sufilər üçün deyil, bellərinə qıldan toxunmuş kəmər - zünnar bağlayan məsihilər-xristianlar da bu poeziyadan faydalana bilərlər.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Nizaminin din dünyasında İsa Məsihə verilən yüksək dəyər yuxarıda xristian teologiyasına aid olaraq toxunduğumuz Məsih sevgi təlimini istisna etməklə Quran mətnilə də əlaqəli görünür və oxucuda multikulturallıq ovqatını yaradan İsa Məsih və başqa obrazlara müraciətlər Nizaminin müsəlman etiqadının bir hissəsi kimi müəyyənləşir. Quran ayələrində Adəmdən Xatəmə - sonuncu peyğəmbər Məhəmmədə qədər bütün Tanrı elçiləri, o cümlədən, Nur, İbrahim, Musa, İsa və b. islam elçiləri, yəni Tanrıya təslimiyyətdə olmuş elçilər kimi təlqin edilir. Bu mənada ibrətamizdir ki, Nizami multikulturalizmi eyni zamanda bir dini etiqad ifadəsi kimi də səciyyələnə bilir.

Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasında isə çoxmədəniyyətli mühitin həyati bir mənzərəsi ilə rastlaşırıq.

Müəllif yeddi iqlimdən olan fərqli inanc sahibləri qadın tiplərini - hind, rum, slavyan, Məqrib, Xarəzm, Çin, türk qadınlarını hökmdar Bəhramın ətrafında bir araya gətirir və bu qadınlar ona dünyanın müxtəlif bölgələrində baş vermiş əhvalatları nəql edirlər. Əsəri tədqiq edən müasir araşdırmaçılar burada orta çağ dünyasının kosmik modelinə diqqət çəkir, bu modeldə məkanın yeddi iqlimə bölündüyü, hər iqlim və hər iqlimdəki ölkənin göyün bir qatına uyğun sayıldığını, yeddi gözəlin də ayrı-ayrılıqda mənsub olduqları iqlimlərə uyğun simvollarla bəzədilmiş saraylarda yerləşdirilməsini qeyd edərək maraqlı qənaətlərə gəlirlər.

Qənaətlərdən biri budur ki, əsərin baş qəhrəmanı Bəhramın hər iqlimə aid bilinən ulduzun rəngində geyinərək həmin sarayları ziyarətini kosmik harmoniyaya qoşulmanın simvolu kimi qavramaq lazım gəlir.

Əsərdə Bəhramın bir şəxsiyyət kimi kamilləşməsi prosesi də gedir. Və bu kamilləşmənin məhz multikultural mühitdən keçərək baş tutması oxucuda şüuraltı olaraq o fikri möhkəmləndirir ki, ümumən bəşərin real tərəqqisində multikulturalizmin alternativi yoxdur.

Ümumiyyətlə, dahi Nizaminin bədii təfəkkürü multikulturalizm impulsları ilə yüklü bir məzmunda olduğundandır ki, onun milyonlarla müsəlman oxucusu, öz dillərinə tərcümələrdə onun əsərlərini oxuyan xristianlar, yəhudilər, buddistlər və b. zaman-zaman bu ovqatı yaşamalı olurlar. Makedoniyalı İskəndərə həsr etdiyi "İskəndərnamə" poemasında yunan fatehi öz vətənində görmədiyi bir çox real hadisələrə həyatın möcüzələri kimi baxır. Əsərdə ən əhəmiyyətli mədəni hadisə İsgəndərin "başçısızlar" ölkəsinə gəlib çıxmasıdır. O, buradakı insanların həyatı, düşüncəsi, bərabərliyə əsaslanan ictimai idarə üsulunu gördükdə heyrət edir. Nəhayət, İsgəndər şimal zülmətində dirilik suyunun olması xəbərini eşidir və oraya yol tapmaq istəyir, əbədi həyat axtarır. İsgəndər Xızır peyğəmbərlə zülmətə gedərkən yolu azır, Xızır isə əbədiyyət suyunu tapıb içir və bu haqda İsgəndərə xəbər verir. Beləliklə, İskəndər Yunanıstanda deyil, şərqə səyahətləri dövründə görüb öyrəndiyi şərq mədəniyyətləri, şərq elmi-fəlsəfi dünyagörüşü nəticəsində əqli təkamülün zirvəsi olan peyğəmbərlik məqamına yüksəlir. Bu cəhətdən "İskəndərnamə" Nizaminin bədii-fəlsəfi yaradıcılığında son kamil intibah əsəridir.

Nizami bu əsərini qələmə alarkən o dövrdə müxtəlif dillərdə olan qaynaqları oxumuş və tarixilik kontekstində təsvir etdiyi hadisələrin məzmununda öz ideallarını səsləndirmişdir. Nizaminin mütaliə dairəsi heyrət doğurur. Təkcə elə dini mətnlərin mütaliəsinə gəlincə, müəyyən edirsən ki, etiqadca müsəlman olan şeyx Nizami təkcə Quran-da təktanrılığın müqəddəs qaynaqları kimi təqdim olunan Tövrat və İncili oxumayıb. Bu mənada oxuduqları sırasında kilsə tərəfindən rəsmən qəbul edilməyən erkən xristianlığın apokrifik mətnləri də yer alır. Əsərin girişində yazır:

Daxmada gecənin hörüklərindən,

Yeddi rəng ipəklər toxuyuram mən.

Bu lacivərd küpdən mən də İsatək

İplər çıxarıram hər an rəngbərəng.

İncilin əlimizdə olan 4 variantının heç birində İsa Məsihlə bağlı küpdən rəngli iplərin çıxarılması əhvalatına rast gəlinmir. Əhvalatın təsviri isə apokrifik İncil mətnində gedir. O qəbildən olan dini qaynaqların birində ki, bu, rəsmi xristian dini dairələri tərəfindən etibarsız sayılır. Əhvalat İsanın uşaqlıq çağına aiddir. Həmin o apokrifik mətndə qeyd olunur ki, İsa Salem adlı bir boyaqçının dükanına gəlir. Dükanda olan bütün parçaları götürüb içində tünd mavi boya mayesi olan küpün içinə atır ki, onları rəngləsin. Boyaqçı görəndə və düşünəndə ki, bu oğlan ona iş açıb, bütün parçalar bir rəngə boyanaraq korlanıb, hirslənərək İsanı tənbeh edir. İsa isə sakit dayanır və arxayındır ki, küpün içindəki boya parçaların hər birini nəzərdə tutulduğu rəngə boyayacaq. Elə də olur. O, parçaları bir-bir küpdən çıxaranda bunlar tünd mavi rəngini dəyişib möcüzəvi bir şəkildə boyaqçının nəzərdə tutduğu rəngləri alır.

İsa Məsihi Azərbaycanlılara doğmalaşdıran digər bir qaynaq dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasıdır. Əsərin əvvəllərində Qeysin doğulmasının təsviri var. Təsvir belə verilir ki, yoxdan pak bir oğlan uşağı dünyaya gəlir. Və bu uşağın həm kamil gözəlliyi var, həm də idrakı körpəliyindən İsa kimi kamildir:

Əlqissə, ədəmdən oldu peyda

Bir tifli-müzəkkərü müzəkka.

Xurşid kimi kəmalə qabil,

İsa kimi tiflilikdə kamil.

Sonra təsvir belə davam edir ki, körpə doğulan andan öz halını anlayır. Gələcək aqibətini elə o andan dərk edərək fəryad çəkir. Füzuli körpə Qeysi İsa Məsih kimi danışdırır və müəllifin bu ədəbi priyomu İsanın çağalıqdan dil açıb danışması möcüzəsilə assosiasiya yaradır. Körpə Qeysin dilindən səslənən sözlər İsa Məsihin xristian qaynaqlarında ifadə olunan missiyasına oxşar bir məzmunu obrazlı bir tərzdə ifadə edir.

Xristian təliminə görə, Adəmin suç işlətməsilə bəşəriyyət əbədi bir günah içindədir. İsa Məsih insanların günahlarının bağışlanması və onun adıyla saleh əməllərdə bulunaraq əbədi xilasa nail olmaları üçün çarmıxa çəkilmişdir. Körpə Qeys hal diliylə belə deyir:

... Ey, cəfaçı dünya!

Bildim qəmini sənin ki, çoxdur,

Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.

Gəldim ki, olam qəmin hərifi,

Gəl, təcrübə eylə mən zəifi!

Hər qanda qəm ola, qılma ehmal,

Cəm' eylə, dili-həzinimə sal!

Həm ver mənə qəm yemək kəmali,

Həm aləmi qəmdən eylə xali!

Beləcə Füzuli İsa Məsihin bütün insanlığın günahlarını öz üzərinə götürməsilə Qeysin dünyanın bütün qəmlərini öz üzərinə götürməsi arasında məhrəm bir parallel aparır. Maraqlı məqam ondadır ki, müsəlman etiqadlı Füzuli bu məqamda, müsəlman teologiyası baxımdan bilərəkdən yanlışlığa gedir, çünki İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsi məsələsi Quran-da qəbul edilməyən bir aqibətdir. Poetik məramını xristian teologiyası prizmasından təqdim edən Füzulinin bu teoloji "yanlışlığı" oxucuya təlqin edilən multikulturalizm ovqatına gözəl bir naxış vurur.

Füzulinin qəzəllərində də İsa Məsihlə bağlı təşbehlər var. Bunların biri onun "Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana" sözlərilə başlayan çox məşhur qəzəlindədir. Buradakı

"Aşiqə şövqünlə can vermək ikən müşkül deyil,

Çün Məsihi-vəqtsən, can vermək asandır sana"

sözlərində aşıqin öz məşuquna can verməsi, onun bu yolda fəda olması ona görə asandır ki, aşiq də çarmıxa çəkilməklə Müqəddəs Tanrı Ata-ya qovuşan İsa kimi sevgili bir ovqat yaşantıları içindədir.

İsa Məsihin xatırladılmasına daha çox Nəsiminin şeirlərində rast gəlirik. Səbəb isə onun hürufilik əqidəsilə bağlıdır. Məsələ bundadır ki, Quran-da "Tanrının Məryəmə atdığı kəlmə" kimi tanıdılan İsa Məsihə İncildə də Tanrı sözü kimi tərif verilir. Nəsimi özünün haqq sözünü Tanrıdan gələn haqq kəlməsi kimi car çəkdiyindən İsanın biri digərinə uyğun bu islam və xristian teoloji təqdimatından yararlanaraq deyir:

Nəsiminin sözü gərçi dəmi-Isadır, ey münkir,

Sənə kar eyləməz niçün ki, yoxdur həqqə iqrarın.

Digər bir klassik Azərbaycan şairi, hökmdar, Səfəvilər dövlətinin ilk şahı Xətainin şeirlərində də İsa Məsihə müraciətlər var. Bunların birində şair deyir:

Ey Məsiha, bəndəni kuyində yad et bir nəfəs,

Bu Xətayinin yerin hicrində toprağ etməgil.

Sevgili qadına "Məsiha" müraciətilə edilən xitab Tanrı-bəndə münasibətləri silsiləsindən, İsa Məsihin sevgi təlimi kontekstində dini anlamda bir assosiasiya da yaradır və Azərbaycanlı oxucuya İsanın mübarək və məhrəm bir obrazını sevdirə bilir.

Xətainin başqa bir şeirində dua edərək müqəddəs kitanlar arasında fərq qoymadığını baxın necə dilə gətirir:

Həq kəlami sevmişəm, sureyi-Yasindən mədəd,

Kim, mənə incili-fürqanın duasından mədəd.

Ey, behəqqi möcizatı verdin ol Musayə sən,

Kim, mənə Musayi-İmranın əsasından mədəd.

Azərbaycanlıların multikultural şüuraltısında İsa Məsihin peyğəmbər yeri o qədər məhrəmdir ki, bunun bir nümunəsini on yeddinci əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Rüknəddin Məsud Məsihinin ləqəbində də görürük. O, dövrünün tanınmış şairi olmaqla yanaşı, həm də istedadlı həkim imiş. Bizə gəlib çatan əsəri ana dilində yazdığı "Vərqa və Gülşa" poemasıdır. Araşdırmaçıların yazdığına görə, atası kimi bir müddət şah Abbasın sarayında həkimlik edən Məsihi sonra onun müşaviri olur. Şahla arası dəyəndən sonra Hindistana üz tutur və iyirmi il orada yaşayandan sonra vətəninə qayıdır. Məsihi o zamanın Hindistanında da müəyyən mənada gəlişməkdə olan multikultural bir ortamda fəaliyyət göstərirmiş və, tədqiqatçıların yazdığına görə, Hindistanda hakimiyyət sürən türk-moğol şahlarının ağıllı, mütərəqqi siyasətindən, bütün dinlərə eyni gözlə baxmasından razı qalıbmış. Bəziləri şairin "Məsihi" təxəllüsünü onun həkimlik fəaliyyətilə əlaqələndirirlər. O mənada ki, Rüknəddin bu adı İsa Məsihin xəstələri sağaltmasına işarə olaraq götürübmüş. Bununla belə, daha çox şair kimi tanınan bir azərbaycanlının Məsihi (bu söz xalq içində həm də xristian anlamında qavranılır) təxəllüsü hələ o zamanların Azərbaycan toplumlarında başqa dinlərə, xüsusən təktanrılıq dinlərinə doğma münasibətin təbii bir hal kimi geniş yayılmasından xəbər verir.

Azərbaycanlıların multukulturalizmi sonrakı dövrlərin, Rusiya işğalına məruz qaldıqları zamanların da sınağından uğurla çıxdı. O zamanların ki, müsəlmanlar arasında xristianlığın yayılması müstəmləkə üsul-idarəsinin dini-ideoloji istiqamətini müəyyənləşdirirdi. Görkəmli klassiklərimizdən biri Seyid Əzim Şirvani yazırdı:

Demə bu kafər, ol müsəlmandı,

Hər kimin elmi var, o, insandı.

Təkkə-təsəvvüf ədəbiyyatının nümayəndəsi, nəqşibəndi şeyxi, məşhur Mir Həmzə Nigari də öz dindarlığının multikultural mahiyyətini bütün dini şərtiliklərin fövqündə tutaraq özünü eşq kilsəsi-dərgahı Məsihə tay tutur:

Halqai-rindanın çalaram nayin,

Giriftaram eşqin, çəkərəm yayin.

Tanımazam məzhəb, bilməzəm ayin,

Kəlisayı-eşqin Məsihasıyam.

Çar Rusiyası eyni dinə aid təriqətlər arasında da çaxnaşmalar salmağa çalışırdı. İyirminci əsrin əvvəllərinə aid arxiv materiallarında belə bir maraqlı fakta rast gəlirik. Quba qəzasından Bakı qubernatoruna teleqram çatdırılır ki, qubalı gənclər arasında sünnilər və şiələr birgə dərnək yaradıblar, teoloji ayrılıqları aradan qaldırmaq üçün müzakirələr aparırlar. Qubernator qəza rəhbərinə cavabında yazır: "dərhal nəzarətə götürün..." Siyasəti "parçala, hökm sür"ə əsaslanan imperiya siyasəti o zaman Azərbaycan ərazisində çoxkonfessiyalılıq mühitində problemlər yaratsa da bunlar cəmiyyətdə dərin kök sala və əhalinin şüuraltısına əsrlər uzunu möhrünü vurmuş multikulturalizm dəyərlərini xələldar edə bilmirdi. Çünki bu siyasətə azərbaycan ziyalıları, ədibləri, şairləri uğurla müqavimət göstərirdilər. Onlardan biri də Mirzə Ələkbər Sabir idi. Təriqətlərarası nifaq salma siyasətinin agenti qismində olan yerli tiplərdən birisini satiraya tutaraq həmin şəxsə sual ünvanlayır ki, "sünniyü şiə təəssübləri ləğv oldumu ya?" Cavabında həmin o imperiya nökəri deyir: "Nə dedin? Küfr danışdın! Cıraram ağzını ha!"

Çar imperiya siyasətində dini ədavətin qızışdırılması ilə Azərbaycan multikulturalizminin sınağa çəkildiyi dövrdə İsa Məsih şəxsiyyəti Azərbaycanın görkəmli aydınları, sənət adamlarının şüurunda əzəlki doğmalığını saxladı və əsərlərində təbliğ edildi. Bunun ədəbi irsimizdə əksini tapan gözəl nümunələri var. Biri H.Cavidin "Şeyx Sənan" dramındadır.

Şeyx Sənanla bağlı əhvalatda onun şahidi oluruq ki, bu mütərəqqi müsəlman gənci, icma lideri, ətrafındakı insanların sevimlisi olan şəxs xristian din xadimlərinin onu alçaltması qarşılığında tolerantlığa söykənən etiqadını bada vermir və əksinə, elə bir tövr sərgiləyir ki, çoxmədəniyyətliliyin, necə deyərlər, teologiyasından qaynaqlanan bu etiqadın möhtəşəm bir nümunəsini təqdim edir.

Gürcü qızı Xumara aşiq Şeyx Sənan onunla evlənmək müqabilində qızın keşiş atasının ilk baxışdan alçaldıcı görünən şərtlərilə razılaşır: donuz otarır, şərab içir. Papaz çibindən xaç çıxarıb ona verir ki, boynundan assın və dinindən döndüyü beləcə ictimaiyyət qarşısında təsdiqləsin. Şeyx Sənan xaçı bouyundan asır və deyir:

İbn Məryəm asıldı darə, fəqət

Onu təkrarə varmıdır hacət?

Bumu İsanın ərşə me'racı?

Bən nəyim şimdi? Canlı dar ağacı...

İbn Məryəm - Məryəm oğlu İsa Məsihdir. Xaçı İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsinin simgəsi kimi qəbul edən ənənəvi dinçilərə bu müsəlman icma lideri istehza ilə xatırlatmaq istəyir ki, İsa Məsih bu xaç simgəsilə bağlı tutulan şərtilikdən xeyli ucadadır, xaçı boynundan asmaqla, yəni İsanı bu şərtiliyin səviyyəsinə endirməklə onun meracını, göylərə yüksəlişini anlamırlar. Bu hikməti anlamayan insanlar mahiyyət etibarilə dar ağacları funksiyasını daşıyırlar. Keşişlər onun xaç asmağın mənasız şərtiliyi kontekstində İsa ucalığından danışmasını istehza kimi qəbul edirlər və bunu ona irad tuturlar. Şeyx Sənan isə bu iradı sadəcə belə cavablayır:

Xayır, onsuz da həzrəti-Isa

Bizcə ən möhtərəm, böyük sima...

Diqqət çəkən bir məqam odur ki, Şeyx Sənanın xaç asmağını öz dindaşları da sinirə bilmirlər. O da pərişan dostlarına deyir ki, asdığı gümüş parçasından başqa şey deyil. Əslində Şeyx Sənan öz dindaşlarına da din dərsi keçir ki, imanlarını çalışıb şərtiliklərin fövqündə tutsunlar. Bu səhnədə Şeyx Sənan həm öz dostlarından, həm də onu alçaltmağa çalışanlardan ucada dayanır.

Və onu ənənəvi islamın və ənənəvi xristianlığın fövqündə saxlayan səbəb əslində multikulturallıq şüuruna impulslar verən monotoeizm teologiyasının mahiyyətindən gəlir. Şeyx Sənana təkid ediləndə ki, xaçı boynundan asandan sonra Quranı yandırsın, bu yerdə onun karına gələn yenə də çoxmədəniyyətliliyə təkan vermiş monoteizm məntiqinin ucaltdığı İsa Məsihdir. İsa Məsihi peyğəmbər kimi əziz tutan Şeyx Sənan keşişləri bu məntiqlə də məğlub edir:

Hökmi-Qur'anı tutmuyan məğrur,

Onu atəşdə yaqmış ədd olunur.

Bir də bihudə etdiyin israr,

Bunda İsa və Məryəmin adı var.

Yuxarıda Azərbaycanda multukultural mühiti təhdid edən dövrdən yazmışdıq və şəksiz ki, həmin dövrdə multikultural dəyərləri xələldar etməyə yönəlik müstəmləkəçi çar Rusiyasının "ayır, buyur" siyasəti də aktiv idi. Bu ağır imtahan dövrünün reallıqlarını əks etdirən əsərlər içində dünyada bestsellerə çevrilmiş məşhur bir Azərbaycan romanı da var: Əli və Nino. İlk və həqiqi müəllifliyin Stalin repressiyalarını qurbanı olmuş milliyyətçə azərbaycanlı Y.V.Çəmənzəminliyə məxsus olduğuna dərindən inanıram. Bu barədə mübahisələrə toxunmadan diqqəti müsəlman Əli ilə xristian Ninonun sevgi macərası üzərində qurulan romanda Azərbaycan paytaxtı Bakıda yaranan multikultural bir mühitin maraqlı təsvirlərinə yönəldərdim.

Bu mühitin qəhrəmanları arasında hətta etnik azərbaycanlıların da hamısı müsəlman deyil. Onların biri bəhailik dinini qəbul etmiş məşhur Bakı milyonçusu, neft maqnatı Ağa Musa Nağıyevdir.

Romanda Azərbaycanın siyasi elitasına daxil insanların toplaşdığı bir yığıncaqda dövrün gərgin siyasi təlatümlərinə münasibət bildirən bu nüfuzlu şəxs deyir: "Mən yaşlı bir adamam... Gördüklərim, eşitdiklərim məni çox kədərləndirir. Ruslar türkləri öldürürlər, türklər ermənilərlə vuruşurlar. Ermənilər isə bizim kökümüzü kəsməyə can atırlar. İndi biz də ölkəmizdən rusları təmizləməyə çalışırıq. Bunun yaxşı olub-olmadığını bilmirəm. Biz Zeynal ağanın, Mirzə Əsədullanın, Əli Əsədullanın, Fətəli xanın xalqımızın taleyi barədə fikirlərini dinlədik. Mən onların məktəblərimizin, ana dilimizin, xəstəxanalarımızın və azadlığımızın son dərəcə qayğısına qaldıqlarını bilirəm. Bu pis şey deyil! Amma orada yalnız boş şeylər tədris edilirsə, o məktəb kimə və nəyə lazımdır? Bədəni müalicə edib, ruhu yaddan çıxardan xəstəxananın nə faydası vardır? Bizim ruhumuz Tanrıya doğru getmək istəyir. Düzdür, hər bir millət özünə məxsus bir tanrısı olduğuna inanır. Lakin mənim fikrimcə, keçmiş neçə-neçə uluların diliylə desək, özünü bizə tanıtmış olan Tanrı birdir. Buna görə də mən eyni zamanda həm Həzrəti İsaya, Musaya, Konfusiyə, Buddaya və həm də Məhəmməd Peyğəmbərə inanıram. Biz hamımız bir Tanrıdan törənmişik və Bab yoluyla onun yanına dönəcəyik. Bunu xalqa bildirmək lazımdır ki, nə qara var, nə də ağ. Çünki qarada ağ, ağda da qara var.

Ona görə də məsləhət görürəm: gəlin elə bir iş görməyək ki, dünyada kimsəyə zərər dəysin. Çünki bizim hər birimiz hər ruhun bir parçasıyıq və hər ruh da bizim bir parçamızdır". Bu sözləri deyən sadəcə romanın çoxsaylı qəhrəmanlarından biri deyil, həm də azərbaycanlıların kifayət qədər tanıdığı, real tarixi şəxsiyyətlərdən biridir və romanda əksinin tapan bu məzmunlu çıxışlar 20-ci əsrin əvvəllərinin Bakı mühitində tamamilə normal qarşılanır və təqdir görürdü.

Çoxkonessiyalılığın Azərbaycan multikulturalizminə verdiyi töhfələr ölkəmizdəki toponimlərdə də iz qoymuşdur: Gədəbəydə İsalı kəndi, Zərdabda Aşağı Məsihli və Yuxarı Məsihli kəndləri, Gürcüstan ərazisində əhalisi yalnız azərbaycanlılardan ibarət və gürcülərin Daqaruxlo, azərbaycanlıların Dağ arıxlı dediyi, amma tarixi sənədlərdə "Məryəmli" kimi keçən kənd, Şuşada İsa bulağı və s.

Multikulturalizmin mədəni irsimizdə dini əks-sədasından danışanda mövzunu əsasən klassik ədəbiyyat və folklor nümunələri üzərində qururuq, incəsənətin başqa növlərinə bir qayda olaraq toxunmuruq. Səbəb odur ki, Azərbaycan professional musiqi ənənəsi, rəngarlıq, heykəltəraşlıq və s.-nin inkişafı əsasən sovet dövrünə təsadüf etmişdir ki, bütün sahələrdə olduğu kimi sövet dövrü ədəbiyyatı və incəsənətimizdə dini obrazların tərənnümünə ümumi bir qadağa qoyulmuşdu. Hərçənd bizə məlumdur ki, Ü.Hacıbəyov "Şeyx Sənan" dramının motivləri əsasında opera yazıbmış, ancaq bəlli olmayan səbəblərdən indiyədək üzə çıxmamış qalır. H.Cavidin oğlu, istedadlı gənc bəstəkar Ərtoğrul Cavid də bu dram üçün musiqi bəstələyirmiş, deyilənə görə yarımçıq qalıb.

"Qurban ollam nazına/ Nazına, avazına/ Səni çoxdan sevirəm" nəqəratlı bir Azərbaycan mahnısı var, xanəndələrimizin ifasında xalq havası kimi təqdim olunur. Deyilənə görə, musiqisini Cəfər Cabbarlı bəstələyib və sözlərini də Bakını azad etmiş türk ordusunun şərəfinə yazıbmış. Sonradan sözləri dəyişən bu mahnının bir kupleti azərbaycanlı xanəndələrin dilində indi belə səslənir: "Gedərəm kilsəyə girrəm, / dönərəm xaçpərəst ollam./ Qurban ollam nazına, / nazına avazına, / səni çoxdan sevirəm".

Azərbaycan multikulturalizminin incəsənət nümunələrində az da olsa yenidən tərənnümü ölkənin milli müstəqilllik illərinə təsadüf edir. Fərhad Bədəlbəylinin "Ava Maria" əsərini bu mənada musiqimizdə ilk nümunə saymaq olar. Rəngarlıqda İsa Məsihi canlandıran çox istedadlı rəssamımız, həyatdan vaxtsız getmiş Ucal Haqverdiyev olub. Maraqlıdır ki, bu etnik türk pravoslavlığı qəbul etmişdi və həyatının son illərində kilsə freskalarını da çəkirdi. Və son dövrlərdə Azərbaycanda belə bir rəssamın yaradıcılıq fəaliyyətini həm də əslində ölkənin əsrlərcə formalaşmış multikuralizm mühitinin maraqlı faktlarından saymaq lazım gəlir.

Yeri gəlmişkən, ölkəmizdə son dövrlər multikulturalizmə islam teologiyası baxımından da töhfələr verilmişdir. Bu sətirlərin müəllifinin "İsa Məsih", "Yamanlığa yaxşılıq: Bibliya və Quran işığında" başlıqlı tədqiqatları, "Bibliyada və Quranda Eko-Teologiya Uyğunluqları" monoqrafiyası, eləcə də "İslamda etiqad azadlığı məsələsi" mövzusunda çoxsaylı məruzə və çıxışları dini durumda da multikultural ovqatın yayılmasına xidmət məzmununda olmuşdur.

Azərbaycan öz milli müstəqilliyini qazanandan sonra İsa Məsih obrazı bir daha poeziyaya qayıtmağa başlayır. Klassik poeziya nümunələrindən fərqli olaraq indiki şairlərin İsa Məsih təliminə müraciəti əsasən dövrün ağrı-acılarına sevgilə üstün gəlməyin zərurətini car çəkməklə bağlıdır. Görkəmli şairimiz Vaqif Bayatlının bir şeirində olduğu kimi:

Min ildi, milyon ildi

Sənə sarı qaçıram

ayaqlarım sevinir,

yolum sevinir, Allah.

hər gün Sənin Göyünə

mismarlanır qollarım

mismarlanır, dincəlir,

qolum sevinir, Allah.

Sevgin, yalnız sevgin var,

qollarımın gözündə.

Bəs nədən əzab gəzir,

qolumu dəlib yaran

mismarların üzündə?!..

Sovetlərin vaxtilə qadağan etdiyi dini dəyərlərin milli müstəqillik dövründə bərpası zamanında belə şeirlər tamamilə yeni bir ovqatda multikulturalizmə xidmət edir. Müasir Azərbaycanın başqa bir şairi də bu mövzuda qələm çalıb. Bu, digər bir görkəmli şairimiz Ramiz Rövşəndir. "Çarmıxdakı İsa" adlı bir şeiri var.

Ramizin İsa Məsihə münasibəti Füzulidə olduğu kimi islam teologiyası ilə səsləşmir, çünki müsəlmanlar çarmıxa çəkilən şəxsin İsa olduğuna inanmırlar, Quran-da yazıldığı kimi həmin şəxsin bir başqası olduğunu düşünürlər. Şair isə xristianlıqda Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh üçlüyü ilə assosiasiya yaradan misralarında belə deyir:

Mən sənin oğlunam bu yer üzündə,

həsrətinlə göyə çox baxdım, Allah.

Axır ki, arzuma çatdım deyəsən,

ayağım üzüldü torpaqdan, Allah.

Daha yerlə göyün arasındayam,

çarmıxa çəkilib qalmışam daha.

Mismarlanıb ayaqlarım, əllərim,

özüm öz tabutum olmuşam daha.

Əlbəttə, şeirdə İsa Məsih ümumiləşmiş İnsan obrazıdır. Yer kürəsindəki əzablardan qurtulub Tanrıya qovuşmağa can atan İnsan obrazı ki, poetik təcəssümünü İsada tapır. Və bu şeir dini şeir də deyil. Ancaq müsəlman oxucularına xristian teologiyası prizmasından xitab edən şair dini tolerantlığa da, multikultural mühitə də beləcə öz töhfəsini vermiş olur.

Nəriman Qasımoğlu

525-ci qəzet.- 2015.- 9 sentyabr.- S.4.