Bənzərsiz şəxsiyyətə, görkəmli ədibə vəfa borcu

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun adı çəkiləndə gözlərimiz önündə xalqımızın keçdiyi mübarizə dolu səhnələr canlanır, bal kimi şirin, bulaq kimi saf, şəlalə kimi çağlar, ana südü, dağ çiçəyi kimi halal, müqəddəs ana dilimizin əzəməti, təntənəsi yada düşür.

Faciələrlə, ziddiyyətlərlə dolu XX əsrin dramatik səhnələrini təkcə yaratdığı bədii əsərlərdə yox, həm də şəxsi taleyində yaşayan Mirzə müəllimin bənzərsiz şəxsiyyəti həmişə maraq doğurub, adı o taylı, bu taylı Azərbaycanı bir-birinə bağlayan mənəvi körpü olub.

Həyatın acı, sərt üzünü hələ uşaq ikən görən, anasını, atasını, bacı və qardaşlarını itirən, yeddi-səkkiz yaşlarında yetim, tənha, kimsəsiz qalan bu balaca oğlan Balaxanı, Zabrat kəndlərində muzdurluq edərək çörək qazanıb, acı ruzgarlara təslim olmayıb. Böyük əzab-əziyyət, zəhmət və istedadı hesabına ən uca zirvələrə ucalan Mirzə müəllimin keçdiyi zəngin həyat və yaradıcılıq yolu həqiqətən öyrənilməyə, tədqiq edilməyə layiqdir. Bu baxımdan Mirzə İbrahimovun ilk aspirantı olmuş filologiya elmləri doktoru, professor Teymur Əhmədovun “Nurlar” nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzi tərəfindən bu yaxınlarda çap edilmiş “Akademik Mirzə İbrahimov” monoqrafiyası son dərəcə aktualdır. Kitabın annotasiyasında da qeyd edildiyi kimi “Monoqrafiyada məqsəd Xalq yazıçısı, akademik Mirzə İbrahimovun çoxcəhətli ədəbi-bədii və ictimai-siyasi fəaliyyəti fonunda onun Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən biri və həqiqi üzvü kimi müasir milli ədəbiyyat tarixinin yaradılmasında, ədəbi-nəzəri fikrin, ədəbiyyatşünaslığın inkişafında danılmaz səmərəli xidmətləri barədə müəyyən təsəvvür yaratmaqdır. Burada onun XX əsr Cənubi Azərbaycan ictimai-siyasi həyatında ədəbi-elmi fikrin yeni məcraya düşməsində, gördüyü işlər də ətraflı şərh olunmuşdur”.

Ədəbiyyatımızın, milli mədəniyyətimizin, ana dilimizin vətəndaşlıq hüququ qazanmasında müstəsna xidmətləri olan Mirzə İbrahimovun istər görkəmli ədəbiyyatçı kimi, istərsə də dövlət xadimi kimi geniş, əhatəli fəaliyyətinə monoqrafiyada yetərincə yer verilmişdir.

XIX-XX əsr ədəbiyyatımızın ən yaxşı tədqiqatçılarından olan professor Teymur Əhmədovun Mirzə İbrahimov şəxsiyyətinə, Mirzə İbrahimov yaradıcılığına yaxından bələd olması, heç şübhəsiz, monoqrafiyanın uğurlu alınmasında böyük rol oynayıb.

Son 10-15 il ərzində onun akademik Mirzə İbrahimov haqqında hazırladığı bir-birindən nəfis, monumental nəşrləri, Məhəmmədhüseyn Şəhriyar, Əliağa Vahid yaradıcılığına həsr olunmuş unikal kitabları bu tarixi şəxsiyyətlərə və müqəddəs saydığımız kitaba ən böyük sayğı, hörmət və ehtiramdır.

Azərbaycanın bir çox yazıçı və ziyalılarına ən çətin məqamda dayaq olan Mirzə İbrahimovun dolğun obrazını, xarakterini canlandıran monoqrafiyada biz böyük yazıçının, mütəfəkkirin, dövlət xadiminin bir çox missiyaları həyata keçirtdiyinin şahidi oluruq.

Monoqrafiyanın girişində Mirzə İbrahimovun həyatı, ədəbi, elmi və ictimai-siyasi fəaliyyətinə güzgü tutan müəllif sonrakı bölümdə onun 1941-45-ci illər Təbrizdəki fəaliyyətinə geniş yer verir.

Sovet qoşunlarının Təbrizə girməsiylə bağlı başda Mirzə İbrahimov olmaqla Azərbaycanın bir sıra görkəmli ziyalılarının Cənubi Azərbaycana göndərilməsi, “Vətən yolunda” qəzetinin nəşrə başlaması, ədəbi fikrin, mətbuatın canlanması, ana dilinin, maarifçilik ideyalarının təbliğ olunması xalqın böyük coşqusuna səbəb olmuşdu. Bu yerdə bir vaxt professor Yaşar Qarayevin dediyi “Mirzə Cəlildən sonra Arazı keçən, o taya ana dilini aparan, Təbrizdə qəzet nəşr eləyən ikinci ədibimiz Mirzə İbrahimov oldu” - sözləri yerinə düşür.

Professor Teymur Əhmədovun Mirzə İbrahimovun xatirələrinə də müraciət etməsi bu bölümə xüsusi canlılıq, təravət gətirmişdir.

Mirzə İbrahimov əsl xalq adamı olduğunu burada - Təbrizdə olarkən də əyani şəkildə göstərmişdi. Bunun canlı şahidi olan yazıçı Qılman İlkin qeyd edir ki, Mirzə İbrahimov Cənubi Azərbaycanı qarış-qarış gəzir, ən ucqar kəndlərdə belə olur, əhali ilə görüşür, onların dərd və istəklərini öyrənirdi. Qəzetin səhifələri vasitəsilə ordunun İrana daxil olmasının əsas məramını sadə bir dillə əhaliyə izah edirdi. O, Cənubi Azərbaycanda olarkən deyə bilərəm ki, Sovet Azərbaycanının ən səlahiyyətli və məsul nümayəndəsi idi.

Heç şübhəsiz, Mirzə İbrahimov Cənubi Azərbaycana - Təbrizə böyük arzularla, ümidlərlə getmişdi. O, milli hökumətin qurulmasını, doğma xalqının İran istibdadından xilas olmasını, o taylı-bu taylı Azərbaycanın 100 ildən artıq sürən ayrılıq həsrətinə son qoyulmasını necə intizarla gözləyirdi. Amma hadisələrin bu cür sonluqla bitəcəyini, bir çoxları kimi o da gözləmirdi. Əsrlərdən bəri xalqın əlinə düşən tarixi şans qaçırılmışdı. Və bu ağrı, bu iztirab Mirzə müəllimi ömrünün sonunacan göynətmişdi.

“Mirzə İbrahimovun ana dili uğrunda mübarizəsi” bölümü mən deyərdim ki, monoqrafiyanın nüvəsi, ruhu, canıdır. Bu təkzibolunmaz faktdır ki, ana dili uğrunda mübarizəni həyatının mənası hesab edən Mirzə müəllimin ötən əsrin əllinci illərinin axırlarında təkbaşına gördüyü işləri heç bir kəs görə bilməmişdir. Bu, əslində ruslaşdırma siyasətinin aparıldığı bir respublikada tarana getmək idi.

Mirzə müəllim yan-yörəsinin çəkildiyi, meydanda tək qaldığı bir vaxtda belə geri çəkilməmiş, məqsədindən, məramından, əqidəsindən dönməmişdir.

Ana dilinin dövlət idarələrində, dəftərxanalarda işlədilməsi, yazışmaların doğma ana dilində aparılmasını tələb edən Mirzə İbrahimovdan Moskvaya donos yazanların içərisində, çox təəssüf ki, ermənilərlə yanaşı “sapı özümüzdən olan baltalar da” olmuşdu.

Mirzə müəllim haqsız hücumlara təkbaşına sinə gərmiş, başqalarından fərqli olaraq “başını yana əyib zərbələri qardaşına, sirdaşına” ötürməmişdi.

Təəssüf ki, nankorlar, çörəyi dizinin üstündə olanlar Mirzə müəllimin tarixi xidmətlərinə göz yumdular. Amma “qızılı örtsə də qara torpaqlar, yenə qiymətini özündə saxlar”.

Mirzə İbrahimov bütövlüyü, böyüklüyü ilə vaxtdan, zamandan ucada dayanan, qüdrətli sənətkar, parlaq şəxsiyyətdir.

Ana dilinin şirinliyini, şəhdi şirəsini, zənginliyini qorumağa çalışan hər bir ziyalı Mirzə müəllimin yaxın dostu idi.

Milli Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin yaradılması da ana dilinə olan böyük sevgidən qaynaqlanırdı. Ana dilini təftiş edənlərə Mirzə müəllim Şəhriyarın “Heydər babaya salam” poemasının dilini, avazını, ləngərini nümunə göstərirdi.

Professor Teymur Əhmədovun böyük ədibin, dövlət xadiminin ana dilinə bu qədər yüksək dəyər verməsini xüsusi olaraq diqqətə çatdırmasını təbii qəbul etmək lazımdır. Çünki ana dili insanın qoşa qanadıdır. Hətta ulu öndər Heydər Əliyev dəfələrlə ana dilində danışmağa çətinlik çəkən dövlət məmurlarına ciddi iradını bildirmiş, onları ana dilinə hörmət etməyə dəvət etmişdi.

Və Mirzə müəllimin “Ana dili” məqaləsindəki bu cümlələrdə doğma ana dilini bilməyənlərə sanki ironik bir mesaj var: “...Heç bir millət və xalqdan elə bir adam tapmaq olmaz ki, o, öz ocağı başında böyüyə və öz ana dilini bilməyə. Ana dili o dildir ki, onu bütün xalq bilir, bütün xalq o dildə danışır”.

“Milli demokratik hərəkatın tarixi missiyası” bölümündə Cənubi Azərbaycanda gedən milli demokratik hərəkatın xarakteri, gördüyü işlər təhlil edilir, bir əsrdə üç dəfə ayağa qalxmış qəhrəman bir xalqın mübarizəsinin əhəmiyyəti açıqlanır.

İlk növbədə xalqın maarifləndirilməsini qarşıya məqsəd qoyan təbliğat vasitələri, qəzetlər Azərbaycan xalqının taleyində, milli oyanışında, özünüdərkində önəmli rol oynayırdılar.

Müəllifin qeyd etdiyi kimi “Azərbaycan” qəzeti xalqın taleyində milli azadlıq mübarizəsinin böyük tarixi əhəmiyyətini təbliğ edir, Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Səttarxanın şanlı tarixi mübarizə yoluna nəzər salır, əsl xalq tribunası səlahiyyətlərini yerinə yetirirdi. Qəzet öz səhifələrində ictimai yığıncaqların, idarə və məhkəmələrin farsca aparılmasına, məktəblərdə tədrisin fars dilində keçirilməsinə, maarif, ictimai-siyasi və dövlət siyasətinə qarşı xalqın mübarizəsini işıqlandırırdı.

Milli azadlıq hərəkatının zərurətdən doğduğunu yaxşı dərk edən Mirzə İbrahimov qeyd edirdi ki, demokratik hərəkatın həqiqətə çevirmək istədiyi qayə və məqsədlər bir dəstə ziyalı və ya nəzəriyyəçinin xülyası deyildir. Bu qayə və məqsədlər ictimai varlıq və şüurlardakı zəruri tələbdən doğmuşdur. Onların həyata keçirilməsi üçün cəmiyyətin özündə maddi və mənəvi imkanlar yetişmişdir.

Cənubi Azərbaycandakı aktiv fəaliyyəti Mirzə İbrahimovun nə qədər hazırlıqlı, zəngin erudisiyaya malik bir ziyalı, dövlət xadimi olduğunu göstərdi.

Professor Teymur Əhmədovun təhlil və təqdimatında Mirzə İbrahimovun zəngin mənəviyyatı üzə çıxır. Xalqın içindən çıxmış, “həyatın dibindən” gəlmiş bir adamın ən yüksək mərtəbələrdə belə nə qələr təmkinli, sadə, ədalətli, humanist, müdrik və xeyirxah olduğunu bunca inandırıcı vermək məncə Mirzə müəllimi çox dərin tanıyan bir kəsə müyəssər ola bilərdi.

Özündən əvvəlki sələflərinin keçdiyi həyat yolunu doğru-düzgün təhlil edən və bundan həyati nəticələr çıxaran Mirzə İbrahimovun ayrı-ayrı situasiyalarda nə qədər ağıllı, çevik hərəkət etdiyinin elə günümüzdəki canlı şahidi olmuşuq.

Keçmiş SSRİ dönəmində Dağlıq Qarabağla bağlı Moskvada keçmiş İttifaq deputatlarının iştirakı ilə keçirilən müzakirələrdə Mirzə müəllimin erməni deputatına verdiyi sərrast cavab nəinki ermənilərin, onların havadarı Mixail Sergeyeviç Qorbaçovun, dünya ictimaiyyətinin belə yadından çıxmayıb.

“Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının elmi araşdırma mərkəzi”, “Mirzə İbrahimov və Cənubi Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri”, “Mirzə İbrahimovun şəxsi arxivindən” bölmələri Mirzə İbrahimovun portret cizgilərini tamamlamaq üçün ən tutarlı faktlarla zəngindir.

Xüsusi zövq ilə yazılmış, son dərəcə nəfis tərtibata malik bu kitabın işıq üzü görməsi Mirzə İbrahimovsevərlərə, kitab mədəniyyətimizə ən gözəl töhfədir.

Ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətlərin Mirzə İbrahimov haqqında dedikləri fikirlərin, tanınmış şairlərin Mirzə İbrahimova həsr etdikləri şeirlərdən nümunələrin, zəngin fotoqalereyanın kitabda getməsi monoqrafiyaya xüsusi bir gözəllik gətirmişdir.

Professor Teymur Əhmədov müəllifi olduğu və tərtib etdiyi bir çox unikal nəşrlərlə “çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik” xalq deyiminin nə qədər dəqiq və yerində deyildiyini təsdiq etmiş olur.

Həyatda heç nə itmir, bu və ya digər şəkildə, insanın özünə qayıdır. Mirzə İbrahimovun bir zamanlar gələcəyinə böyük ümid bəslədiyi ilk aspirantı olmuş professor Teymur Əhmədov da ona edilən yaxşılıqları bu cür gözəl nəşrlərlə xalqımıza qaytarır.

Xalq şairi Söhrab Tahirin gözəl bir misrası var:

Qızıl taxıl dənəsidi yaxşılıq,

Kimə versən dönəsidi yaxşılıq.

Son dövrlərin unikal nəşrlərindən olan “Akademik Mirzə İbrahimov” monoqrafiyası da dünyanı yaxşılıqlarla bəzəyən, həmişə könüllərdə yeri olan Xalq yazıçısı, Azərbaycanın böyük oğlu, akademik Mirzə İbrahimovun işıqlı xatirəsinə bir vəfa borcudur.

Nəzakət MƏMMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 12 sentyabr.- S.30.