Bir təşəbbüsün tarixçəsi

1907-Cİ İLDƏ BAKIDA AÇILAN DARÜLMÜƏLLİMAT NİYƏ QAPANDI?

XIX əsrin son rübünə qədər Azərbaycan türkləri arasında dünyəvi təhsil sistemi, necə deyərlər, Allah ümidinə buraxılmışdı. Hökumət məsələnin həllindən yaxasını tamamilə kənara çəkmişdi. Dəyişən şərtlər daxilində molla məktəblərinin və mədrəsələrin bir işə yaramadığı artıq heç kəsə sirr deyildi. Şübhəsiz, yeni tipli maarif şəbəkəsinin yaradılması üçün ilk növbədə müasir pedaqoji kadrlara ehtiyac duyulurdu. Belə kadrları yetişdirəcək təhsil ocağı isə yox idi.

Çar Rusiyasının Xalq Təhsili Nazirliyi 1866-cı ildə Tiflisdə müəllim məktəbi açmışdı. Aradan altı il keçəndən sonra həmin məktəb Aleksandr adına Müəllimlər İnstitutu kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. 1876-cı ildə Gürcüstanın Qori şəhərində Cənubi Qafqazın ibtidai məktəbləri üçün pedaqoqlar hazırlayan Zaqafqaziya (Qori) müəllimlər seminariyası yaradıldı. 1881-ci ildə Kutaisidə, 1882-ci ildə İrəvanda, nəhayət 1915-ci ildə Suxumidə eyni tipli müəllim seminariyaları təşkil edilsə də, nədənsə, regionun iqtisadi mərkəzi və həmin dövrdə dünyanın neft paytaxtına çevrilən Bakı yada düşmədi.

Böyük çətinliklərdən sonra 1882-ci ildə Azərbaycan ziyalıların təşəbbüsü ilə nəhayət, Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının tatar (Azərbaycan) bölməsi təsis edildi. Amma bölmə Azərbaycan hüdudlarından yüzlərlə kilometr kənarda - Qori şəhərində idi. Dövrün iqtisadi, nəqliyyat şərtlərini, dil, din və mentalitet xüsusiyyətlərini nəzərə alanda 17-18 yaşlı azərbaycanlı gənclərin təhsil ardınca bu şəhərə yollanmaları fədakarlıq sayılmalıdır. Yalnız Azərbaycan Cümhuriyyətinin hakimiyyəti dövründə görkəmli maarif xadimi və ilk ədəbiyyat tarixçimiz, Qori məzunlarından olan Firudin bəy Köçərli “tatar bölməsi” bazasında ixtisaslaşdırılmış təhsil müəssisəsi - Qazax müəllimlər seminariyasını qurdu.

Beləliklə, yarım əsrə yaxın müddət ərzində qonşu gürcülər və ermənilərlə müqayisədə azərbaycanlıların müasir təhsil sisteminə yiyələnmələri üçün hökumət xətti ilə hər hansı ciddi addım atılmamışdı. Bakının diqqətdən kənarda qalması təsadüfi deyildi. Haşiyə çıxaraq deməliyəm ki, hər yerdə, hər uğursuzluğumuzda mütləq “erməni izi” axtarmaqdan qətiyyən xoşlanmıram. Bir çox hallarda buna sələflərimizin və özümüzün hünərsizliyinə, fəaliyyətsizliyinə haqq qazandırmaq üçün sadəcə səbəb, bəhanə cəhdi kimi baxıram.

Amma eyni zamanda bütün çılpaqlığı ilə adamın üzünə duran faktları inkar etmək də mümkünsüzdür. Məsələn, 1882-ci ildə müəllimlər seminariyasının əhalisinin sayı yüz min nəfərə çatan və sürətlə inkişaf edən zəngin Bakıda deyil, ermənilərin hər vasitə ilə yerli azərbaycanlı sakinləri sıxışdırmağa başladığı kiçik və yoxsul əyalət şəhəri İrəvanda açılması hansı amillə bağlı ola bilərdi? Əgər bunun arxasında erməni siyasətbazlarının dayandığını düşünürsünüzsə, qətiyyən yanılmırsınız! 1866-cı ildən 1882-ci ilin martına qədər Rusiya imperiyasının xalq təhsil nazirinin müavini, həmin tarixdən 1897-ci ilin dekabrına qədər isə nazir erməni əsilli İ.D.Delyanov idi! Həm də böyük rus yazıçısı V.Q.Korolenkonun “təhsilin yolu üzərində çürük kötük” adlandırdığı Delyanov bu vəzifəyə imperiyanın türk-müsəlman xalqlarına düşmən kəsilən Senatın ober-prokuroru K.P.Pobedenoctsev və irticaçı “Moskovskie vedomosti” qəzetinin baş redaktoru M.N.Katkov kimi rus şovinistlərinin əli ilə gətirilmişdi. Belə olan təqdirdə, təbii ki, ağalarının sifarişini hər vəchlə yerinə yetirməyə çalışacaqdı!

Bakıda müəllimlər seminariyası açılması məsələsi 1905-ci il inqilabından sonra daha böyük aktuallıq qazandı. Həm də nəzərlər bu dəfə şimal paytaxtına - Peterburqa deyil, get-gedə daha cəlbedici və yaxın görünən İstanbula zillənmişdi. “Həyat”, “İrşad” və “Füyuzat”ın meydana çıxması, məşhur xeyirsevər Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu kimi milli ruhlu ziyalıların maariflə, mətbuatla bağlı ideya və təşəbbüslərini səxavətlə dəstəkləməsi, nəhayət, XIX əsrin sonlarından etibarən Bakıda ibtidai təhsil verən rus-müsəlman məktəblərinin bütöv şəbəkəsinin yaranması həmin maarif ocaqları üçün müəllim hazırlayan seminariyanın təşkilini zərurətə çevirirdi. Əgər çar hökuməti əvvəlki inamsızlıq və inadla Bakıda belə seminariya qurmaq istəmirdisə, artıq Avropa ilə təmas nəticəsində dünyəvi təhsil sahəsində müəyyən qabaqcıl təcrübə qazanmış, üstəlik də dini və dili bir Osmanlı imperiyasının yardımına nə üçün müraciət olunmayaydı?

Bakıda müəllimlər seminariyası - Darülmüəllimat açmaq istiqamətində ilk təşəbbüslər 1906-cı ildə başlandı. H.Z.Tağıyevin ayırdığı vəsait hesabına şəhərin dağlıq hissəsində, Çəmbərəkənddə, Kladbişenskaya (indiki Mehdi Hüseyn) küçəsində M.Axundovun evi kirayə edildi. Daha sonra yerli məktəblərin birində müəllim vəzifəsində çalışan, Osmanlı paytaxtında geniş əlaqələrə malik Axıska türkü Hafiz Mehmet Şeyxzadə İstanbula göndərildi. Onun qarşısına Darülmüəllimatın fəaliyyətinə rəhbərlik üçün pedaqoji təcrübəyə və təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik namizəd axtarıb tapmaq vəzifəsi qoyulmuşdu.

Axtarış səmərə verdi. Bakıya müəllimlər seminariyasının - darülmüəllimatın təşkili üçün dəvət edilən şəxs sonralar Müəllim Cövdət (1934-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətində soyad qanunu qəbul edildikdən sonra İnancalp familiyasını götürmüşdü) adı ilə tanınmış Mehmet Cövdət (1883-1935) idi. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, XX yüzilliyin əvvəllərində Türkiyədə kifayət qədər əhatəli fəaliyyət dairəsinə malik olsalar da, daha çox mahir pedaqoq kimi məşhurlaşan bir neçə şəxs adlarının sonuna deyil, əvvəlinə müəllim titulu əlavə etmək hüququ qazanmış və ictimai fikirdə də bu cür tanınmışdılar. Cövdət Mehmetlə yanaşı dostu və həmkarı, “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin ilk tədqiqatçılarından olan Kilisli Müəllim Rifət də belə şərəfə layiq görülənlərdən biri idi.

Gənc olmasına baxmayaraq dövrünün savadlı, ziyalı pedaqoqlarından biri kimi ad çıxaran, bir neçə Şərq və Qərb dilini mükəmməl mənimsəyən, nəhayət, fitri müəllimlik istedadı ilə seçilən Mehmet Cövdət İstanbul Darülmüəllimatını bitirmişdi. Bir müddət məşhur Darüşşəfəq litseyində müəllimlik etmişdi. Lakin ədalətsizliklərlə üzləşdiyindən tezliklə bu elitar təhsil ocağındakı işini yarımçıq buraxmışdı. Evlərdə dərs verməklə bir sırada Şəmsül-məkatib, Bürhani-tərəqqi kimi nisbətən az maaşlı məktəblərdə çalışırdı. Mühüm missiya ilə Azərbaycana getməsinə zamin duran da Bürhani-tərəqqi müdiri Haqqı bəy olmuşdu.

Müəllim Cövdət Bakıya 1907-ci ilin oktyabr ayında gəldi. Onu fəxri sədri Hacı Zeynalabdin Tağıyev olan “Nəşri-maarif” cəmiyyəti dəvət etmişdi. Qarşısına müsəlmanlar arasında elm və maarifi, xüsusən ibtidai təhsili Azərbaycan türkcəsi və rus dillərində yaymaq, ümumən geniş maarifçilik fəaliyyəti göstərmək vəzifəsi qoyan bu cəmiyyətin əsası 1906-cı ilin martında qoyulmuş, noyabrın 10-da isə fəaliyyətə başlamışdı. Sədri Bakı quberniyasının baş qazısı, Bakı Müsəlman Şiə idarəsi rəisi Axund Mirməhəmməd Kərim Mircəfərzadə, katibi Əhməd bəy Ağayev idi. Açılış mərasimində Əhməd bəy “Nəşri-maarif”i “cəmiyyəti-ehyayi-millət” - “milləti dirildən cəmiyyət” adlandırmışdı. Yekdilliklə fəxri sədr seçilən H. Z. Tağıyev onun fəaliyyətini qurması üçün 3 min manat ianə etmişdi. Qısa müddət ərzində “Nəşri-maarif”in və digər xeyriyyə ocağının - “Nicat” cəmiyyətinin səyi ilə əsasən Bakı quberniyası kəndlərində 30-a yaxın ibtidai təhsil ocağını əhatə edən “Nicat” maarif şəbəkəsi yaradılmışdı. Bu məktəblər də müəllim çatışmazlığından fəaliyyətini arzu olunan şəkildə qura bilmirdi.

İstanbul universitetinin professoru, həmvətənimiz Əhməd Cəfəroğlu 1935-ci ildə Osman Erginin “Müəllim Cövdətin həyatı, əsərləri və kitabxanası” adlı külliyyatında çap edilən xatirələrində yazırdı: “Yeni qurulan “Nəşri-maarif” dərhal fəaliyyətə başladı. Türk çocuqlarına ana dillərini öyrədəcək məktəblər açılmasına təşəbbüs eylədi. Güdülən əsas qayə əski üsul üzərinə ibtidai məktəblərdə dərs verən müəllim təbəqəsini yeni açılacaq olan milli məktəbdə yeni üsulu tədris üzərinə hazırlamaq və bunları təkrar türk köylərinə yaymaq idi. Bunun üçün ilk yapılacaq iş bir darülmüəllimat açmaq oldu. Sözdən filiyyata (işə) keçmək üçün bu işi bilən və yapacaq olan bir adamın Türkiyədən gətirilməsinə qərar verildi. İştə bu adam ölüncəyə qədər Azərbaycanla bağlı qalan və hər bir vəsilə ilə türkiyəli gənclər arasında Azərbaycanı hörmətlə yad edən mərhum Cövdət idi”.

Müasirlərinin də xatirələrindən göründüyü kimi, Mehmet Cövdət Bakıya mühüm mənəvi missiya - milli maarif sahəsində xidmət niyyəti ilə gələn ilk Anadolu türklərindən idi. (Tarix özünü təkrar edir - çar Rusiyasının tənəzzülü dövründə olduğu kimi Sovet imperiyasının süqutu ərəfəsində də biz Azərbaycanda Müəllim Cövdətin davamçılarını - keyfiyyətli təhsil verən türk litseylərinin qurucularını gördük!). Bütünlükdə, XX əsrin əvvəllərinə qədər Bakı ilə İstanbul, Azərbaycanla Anadolu arasında əlaqələrin son dərəcə zəifliyi, epizodikliyi heyrət doğursa da, faktdır. Etnik mənsubiyyət baxımından əksərən türk olmayan və Osmanlı imperatorluğunda “çərkəz” ümumi adı altında tanınan Şimali Qafqaz xalqları bu mənada Türkiyəyə və türklüyə azərbaycanlılardan daha yaxın idilər. Osmanlı ordusunda, İstanbul saraylarında, ictimai-siyasi və mədəni həyatda fəal mövqeləri ilə seçilirdilər. Bu da həmin dövrdə məzhəb mənsubluğunun dil və millət mənsubluğundan üstün tutulması ilə sıx bağlı idi.

Osmanlı ənənələrinə və çağdaş Türkiyə mühitinə dərindən bələd olan Əhməd Cəfəroğlunun da haqlı qeyd etdiyi kimi, “Mərhum Cövdətin 1905-ci illərdə arxasında buraxdığı kəndi Osmanlı ölkəsi də bu zamanlarda üzə güləcək bir çöhrə ərz etməkdən çox uzaq idi. Burası Azərbaycanı əsla tanımazdı. Əksinə olaraq Əcəm, fars, Qızılbaş, cərkəz, Dağıstan kimi damğalarla kəndi hüdudu xaricindəki türk qardaşlarını damğalamaqla ruhunun dərinliyində gizli saxladığı pis təəssübü göstərmiş (burada Osmanlıların sünni, Azərbaycan türklərinin isə əsasən şiə məzhəbindən olmalarına işarə edilir - V.Q.) və burnunun ucundakı bir qardaşının varlığını görməyəcək qədər korluq nümayiş etdirmişdi”.

Eyni siyasət Azərbaycan türklərini “Zaqafqaziya tatarı”, “müsəlman”, “fars” adları altında öz etnik köklərindən uzaq salan Rusiya imperiyasına da xas idi. Yalnız XIX əsrin sonlarından etibarən Əhməd Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə kimi türkçülük hərəkatına yön verən ziyalılar iki qardaş xalq arasında həqiqətən canlı körpü rolunu oynamışdı. Xüsusən Əli bəy Hüseynzadə bu məsələdə daha ardıcıl, sistemli fəaliyyəti ilə seçilmişdi. O, müasirlərinin də etiraf etdiyi kimi, təkcə İstanbulda “şimal günəşi” kimi doğmamışdı. 1903-cü ildə ana vətəninə qayıtdıqdan sonra öz ardınca Anadolu türklərini də Azərbaycana çəkib gətirmişdi.

Şübhəsiz, iki türk qövmünün yaxınlaşması, biri-birini daha yaxşı tanıması sahəsində irəliləyişə nail olmaq üçün ilk növbədə böyük maarifçilik işinə ehtiyac vardı. Anadolu və Azərbaycan türklərinin mədəni-linqvistik inteqrasiyasına əlverişli şərait yalnız hər iki imperiyanın çöküş mərhələsinə qədəm qoyduğu 1905-ci ildən sonra yarandı. Əhməd Ağaoğlunun da xatırladığı kimi, “Rusiyada çarlıq üsulu xaricdən yaponların zərbələri ilə və daxildən inqilabçıların ixtillaları ilə zədələnib sarsılmaqdaydı. Mən və Hüseynzadə Əli bu vəziyyətdən istifadə edərək o zamana qədər türklərə türkcə qəzet, məcmuə çıxarmağı, türkcə dərs oxudulan məktəb qurmağı şiddətlə mən edən (qadağan edən) rus hökumətindən yövmi (gündəlik) qəzet nəşr eləmək və məktəblər təsis eyləmək müsaidəsini qopardıq (Əhməd bəy icazə ilə bağlı “aldıq” yox məhz “qopardıq” felindən istifadə edir ki, bu da həqiqətən belə idi! - V.Q.). Qəzetləri təsis etdik. Məktəbə gəlincə əvvəla müəllim lazımdı. Məmləkətdə türkcə tədris edəcək müəllimlər yox idi. Hər şeydən əvvəl bir darülmüəllimin açmaq icab ediyordu. Zənginlərimizi qolaylıqla qandırdıq. Para hazır idi. Məktəb qurmaq üçün də İstanbula birisini bu işi bacara biləcək bir müəllim cəlb etmək üçün göndərdik”.

Əhməd bəy zənginləri asanlıqla yola gətirdiklərini yazsa da, bir qədər sonra vəziyyətin daha dramatik olduğunu etiraf edir: “Min bir oxşamaqla, min bir yalvarmaqlarla, min bir moizə və nəsihətlərlə ram etməyə çalışdığımız oxumaq, yazmaq bilməyən zənginləri nəhayət bir türk darülmüəlliminin qurulması üçün para verməyə razı etdik”. Biri - birini təkzib edən iki fikirdən hansı həqiqətə daha uyğundur? Mətləbdən bir qədər uzaq olsa da, əslində hər iki versiyada Əhməd Ağaoğlu ilə Hacı Zeynalabdin arasında “Həyat” qəzetinin istiqaməti ilə bağlı meydana çıxan soyuqluğun izlərini görməmək mümkün deyil. Çünki paranı məşhur xeyriyyəçinin özünün, həm də könüllü şəkildə verdiyi təqdirdə ona, yaxud digər milyonçulara yalvarıb-yaxarmağa nə lüzum qalırdı?

İstənilən halda, türkçülüyün gələcək beyin mərkəzlərindən birinə çevriləcək müəllimlər seminariyasının təşkili üçün zəruri bünövrə hazırlanmışdı. Artıq onilliklər boyu xəyalda yaşananları gerçəyə çevirmək zamanı gəlib çatmışdı.

Burada ortaya bəzi suallar çıxır: Darülmüəllimatın təşkili üçün mütəxəssisin mütləq Osmanlıdan dəvət edilməsi nə dərəcədə zəruri idi? Yerli müəllimlər, məsələn, Qori seminariyasının məzunu, xalq arasında böyük nüfuza malik Firudin bəy Köçərli, yaxud Aleksandr Müəllimlər İnstitutunu bitirən, həmkarı Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə ilk rus-müsəlman məktəblərinin binasını qoyan, Bakı quberniyası və Dağıstan xalq məktəblərinin müfəttişi vəzifəsində çalışan Sultan Məcid Qənizadəyə bu işin öhdəsindən gələ bilməzdilərmi? Üstəlik, Rusiya imperiyasının ictimai-siyasi həyatında müəyyən liberallaşma meyllərinin özünü göstərdiyi 1905-ci ildən sonra onların yerli hakimiyyətlə dil tapmaları daha asan olmazdımı? Nəhayət, söhbət millilikdən gedirsə, adlarını çəkdiyim şəxslərin, habelə Qori seminariyasında təhsil görən onlarla fədakar pedaqoqun milli hiss və düşüncələri, qeyrət və səyləri yetərli deyildimi? Ölkəni yenidən qurmaq iddiasında olanları onun öz içindən tapmaq çətin iş idimi?

Yəqin ki, bu sualların çoxuna müsbət cavab vermək mümkündür. Amma gələcək nəslin təlim-tərbiyəsi kimi həyati əhəmiyyətə malik bir məsələnin həllində nəzərlərin yeganə müstəqil türk toplumuna yönəlməsi təsadüfi sayıla bilməzdi. Fikrimcə, məğlubiyyətlə başa çatan rus-yapon müharibəsi və Birinci rus inqilabı nəticəsində imperiyanın dayaqlarının sarsıldığı bir dövrdə Bakıda Darülmüəllimat açmaq fikrinə düşən Əhməd Ağaoğlu və Əli bəy Hüseynzadə kimi ziyalılar qarşılarına ibtidai məktəblər üçün müəllim yetişdirməkdən daha uzaq hədəfli və ideoloji mündəricəli vəzifə qoymuşdular. Darülmüəllimat sadəcə savad öyrətməyi deyil, türkçülüyü və türk birliyi ideyasını hələ milli kimliyini yetərincə dərk etməmiş Azərbaycan türkləri arasında yaymağı bacaran, bu yolla da rus və fars təsirini neytrallaşdıran fədakar milliyyətçilər yetirməli idi.

Müəllim Cövdəti Bakıdan tanıyan türkiyəli litsey pedaqoqlarından Şərif Bilgə xan məslək dostu ilə bağlı xatirələrində onun üzərinə düşən vəzifələrə toxunaraq yazırdı: “Məşrutiyyətdən əvvəl (1908-ci il “gənc türklər” inqilabı nəzərdə tutulur - V.Q.) Türkiyədən Kafkasiyaya gedənlər pək az oluyordu. Ramazanda cer üçün (ianə toplamaq üçün) gələn bir kaç xoca ilə bəzən Avropaya fərar edib oralardan keçən bir kaç zatdan (şəxsdən) başqa Kafkasiyaya Türkiyədən kimsə getməz və bundan dolayı xalq türkiyəli bir türk görəməz və tanıyamazlardı. Hətta o zamanlar Bakıda türk şehbenderi (konsulu) belə yox idi. Cövdət fəsli olaraq sokağa çıxdıqca (o zamanlar fəs hələ Türkiyənin simvolu ədd edildiyi üçün) bir çox kimsələr bir türkiyəli türk görə bilmək arzusu ilə onu seyrə çıkıyor və kəndisini səmimi məhəbbətləri ilə təqib ediyorlardı”.

Bakıya gəlib Azərbaycan türkləri arasında çalışmaq həmin dövrdə 24-25 yaşlarında olan gənc müəllim üçün yalnız bir ideya və ideal məsələsi - türklüyə və islama xidmət deyildi. Burada maddi amilin də mühüm rolu vardı. Mehmet Cövdət öz məmləkətində ayda bir neçə yüz quruş - yəni ən çox 5-6 altın lirə qazanırdı. Hacı Zeynalabdin isə ona ağlına gətirmədiyi para - ayda 35 altın lirə (dövrün Rusiya valyutasının kursu ilə təxminən 180 rubl) maaş təsis etmişdi. Üstəlik, mənzil haqqı və bir sıra cari xərclər də səxavətli Hacı tərəfindən ödənilirdi.

Belə fürsəti əldən qaçırmaq olmazdı. Ona görə də, təklifi alan kimi Mehmet Cövdət dərhal işlərini sahmana salıb Azərbaycana üz tutmuşdu. Artıq İstanbulda olmadığını da anasına 1907-ci il oktyabrın 16-da Bakıdan göndərdiyi məktubla bildirmişdi: “Hacı Zeynalabdin Tağıyev əfəndidən ansızın teleqraf almışdım. Həmən bir kaç gün içində Zəbtiyə Nəzarətindən (jandarma idarəsi) pasportumu, Maarif nəzarətindən də lazım gələn məmurdan iznimi aldıqdan sonra o gün alman vaporu ilə Batuma əzimətə kalkıştım (yola düşdüm). Çərşənbə axşamı Batuma çıxdım. Batumda iki gecə qaldım. Trenlə Tiflisdən keçərək bir gecə bir gündüz və yenə də bir gecə sonra Bakıya endim. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evinə getdim. Ev söylərim sizə, ev deyil, bir saray! Bəyoğlunun ən böyük otelləri oylə süslü və mükəmməl deyil. Qapıçıya şəxsimi anlatdıqdan sonra əfəndinin yanına çıxdım. Buralarda oylə bizdə olduğu kimi on yerdən təmənni etmək, əl, ətək öpmək adəti yox! Qaideyi-islamiyyə üzərə yalnız müsafaha (əl görüşmək, əl sıxmaq) ediryorlar. Bən bunu oraya gedincə əlini verməmişdən əvvəl anladım. Əcəmilik etmədim. Zatən İstanbulda ikən Bakıda, İranda və Rusiya müsəlmanlarında bu gözəl müsafaha sünnəti-şərifəsinin yapıldığını bilirdim. Oturduq, konuştuk, bəni sevdi. Bəni niçin gətirtdiyini, Bakıda maarifi-islamiyyənin iləriləməsi üçün çox arzu bəslədiyini, bu işlərə baxmaq üzərə Darülmüəllimin müdirliyini qəbul etməyimin lüzumunu söylədi. Sonra bəni oturacağım yerə göndərdi. Pək iyi! Yeni Darülmüəllimin içində bir yer. Məktəb də yeni yapılmış. Şimdilik müsafir olmaq üzərə “Mehmanxanaye-İslamiyyədəyəm”. Fəqət məsrəf Hacı Əfəndiyə aiddir. Şəhər çox gözəl! İstanbulda böylə təmiz, geniş caddələr yoxdur. Şəhərin xalqı dörddə üçü islam, bir qismi rusdur. Lisan Anadolu türkcəsi gibidir. Əlhəmdülillah, İslam mərkəzindəyim, firəng içərisində bulunmuyorum”.

Günümüzə gəlib çatan yazışmalarından da göründüyü kimi, Müəllim Cövdət Bakıdakı həyatından məmnun idi. Burada qayğı və diqqətlə əhatə olunmuşdu. Hacının türkiyəli qonağa ehtiramla yanaşması başqaları üçün də bir işarə idi. Onu ən çox sevindirən isə azərbaycanlı gənclərin təhsilə göstərdikləri maraq və öyrənmək həvəsi idi. Digər tərəfdən, İstanbul böyük bir imperiyanın paytaxtı olsa da, XX yüzilliyin əvvəllərində Bakı daha canlı və dinamik həyat yaşayırdı. Təbii ki, bu yeniliyin, dinamizmin bir parçası olmaq, türk dünyasının dəyişən həyat şərtlərində iştirak etmək gənc müəllim üçün həqiqi qürur mənbəyi idi.

“Əlhəmdülillah, sayeyi-şahanədə İstanbulda gördüyüm təhsilin yardımı ilə burada islam naminə gözəl-gözəl xidmətlərdə bulunuyorum, - deyə Ankarada yaşayan bacısının əri, miralay (polkovnik) Arif bəyə məktubunda yazırdı. - Dua ediniz, müvəffəq olmaqda davam edəyim. Burada hər şey iyi. Yalnız şehir Ankara gibi deyil. Bərəkət versin ki, dəniz mənzərəsi lətif. Qazyağları (neft) çıxarıldığı yerlərin gəzilməsi xoş. Şehirdə zəngin pək çox. Əhalisinin dili türkcədir. Fəqət Anadolu türkcəsi gibi. Hər halda Bolu türkcəsi gibi qaba deyil. Mən təbii ki, əhali ilə deyil, ərbabi-elm və qələmlə görüşüb konuşuyorum”.

Dərslərin rusca keçildiyi Qori seminariyasından fərqli olaraq Bakı Darülmüəllimatı Osmanlı türkcəsində təlim verməyi hədəf götürmüşdü. Bu isə öz növbəsində təbii ki, həm hakimiyyət dairələrində, həm də din xadimləri arasında razılıqla qarşılanmamışdı. Hətta din xadimləri öz etirazlarını rus idarəçilərindən daha əvvəl və daha kəskin şəkildə bildirmişdilər. Onların başında həmin dövrdə Bakının ən nüfuzlu dini liderlərindən Axund Əbu Turab dayanırdı.

“Nəşri-maarif” cəmiyyətinin katibi və Azərbaycanda türkçü düşüncənin aparıcı nümayəndəsi kimi Darülmüəllimat qurulmasında fəallıq göstərənlərdən biri həmin dövrdə “İrşad” qəzetinin baş redaktoru Əhməd Ağaoğlu idi. Sonralar həm Müəllim Cövdət, həm də “Füyuzat” bağlandıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan tanınmış türk qəzetçisi və pedaqoq Əhməd Kamal “ustad Əhməd bəyin” bu sahədəki təəssübkeşliyindən və yorulmaz fəaliyyətindən minnətdarlıqla bəhs etmiş, onu Bakıda özlərinin yol göstərəni adlandırmışdılar.

Hacını ziyarətdən və şəhərlə, yerli ziyalılarla, mövcud təhsil şəbəkəsi və müəllimlərlə bir neçə gün davam edən tanışlıqdan sonra Müəllim Cövdət qurucusu sifəti ilə Bakıya dəvət olunduğu Darülmüəllimatın proqramını, tədris prinsiplərini, məqsəd və məramını açıqlamışdı. Qeyd edim ki, proqram hazırlanarkən o, əsasən özünün bitirdiyi İstanbul Darülmüəllimatının nümunəsinə istinad etmişdi.

Lakin təqdim olunan proqramın qəbulu o qədər də asan başa gəlmədi. Elə ilk müzakirə zamanı daha çox təəssüb xarakter daşıyan bəzi fikir ayrılıqları meydana çıxdı. Darülmüəllimatın türkçü istiqamətinə qarşı kəskin etiraz bildirən din nümayəndəsi idi. Əhməd Ağaoğlu 1935-ci ildə, Müəllim Cövdətlə bağlı qələmə aldığı xatirələrdə Bakıda müəllimlər seminariyası açmaq yolunda konkret addımlar atıldığı zaman Axund Əbu Turabın gələcək təhsil müəssisəsinin yönünü dəyişməklə bağlı təzyiqlərindən söz açaraq yazırdı:

“Cövdət Darülmüəllimin proqramını hazırladı. Ayan və əşrəfdən mürəkkəb bir məclis quruldu. O məkanda Bakının baş axundu Hacı Mirzə Əbu Turab da bulunuyordu. Bu yetmişlik ixtiyar Bakının ən irəli gələni və ən sahibi-nüfuz axundu idi. Kəndisinə inanmış oylə müridləri vardı ki, bir işarəti ilə tərəddüdsüz adam öldürərlərdi. Və bu hərəkətləri ilə cənnətin tam ortasında ən gözəl köşklə ən nəfis huri və qılmanlara sahib olacaqlarına dərindən qane idilər. Bunaənəleyh (bu səbəbdən) axunda qarşı söz söylənməz, hər nə desə, “Bəli, cənabi-ağa, buyuruğunuzdur!” - deyilməlidir. Cövdət proqramı oxumağa qoyuldu. Dərslər, dərslərin saatları birər-birər zikr edildi. Hesab, tarix, coğrafiya, fizika, kimya...

Axund uyqulayırdı. Nəhayət, Cövdət oxudu:

- Türk sərf və nəhvi.

Axund gözlərini açdı və üzərindəki əbanı geri ataraq soruşdu:

- Nəmənə?

- Türk sərf və nəhvi.

- Xeyr! Boylə bir şey yoxdur! Ərəbcədən başqa heç bir lisanın sərf və nəhvi yoxdur! Türkcə nəmənədir ki, sərf və nəhvi ola? Xeyr!”

Burada haşiyə çıxıb qeyd etməliyəm ki, Mirzə Əbu Turab Axundzadə adı ilə də tanınan Axund Əbu Turab (1817-1910) ümumən elmə yad adam deyildi. Əksinə, dövrünün nisbətən mütərəqqi baxışları ilə seçilən islam alimlərindən biri kimi tanınırdı. “İslamın təfriqəsi səbəbləri” kitabı ölümündən sonra, 1914-cü ildə Orucov qardaşları nəşriyyatında çap edilmişdi. Bakı zənginlərindən Murtuza Muxtarov və Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yaxın dostu, məsləhətçisi sayılırdı.

“Həyat” qəzetinin müəllifləri sırasında Axund Əbu Turabın da adına rast gəlirik. Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk sayında çap olunan və “Hər kəs danışsa, əlbəttə, öz-özünü xar, zəlil və naçiz edər. O səbəbə ki, insanın heç bir üzvündən o qədər insana zərər yetişməz, nə qədər ki, dilindən yetişir” - sözləri ilə başlayan “Lisan bəlası” felyetonu da Axundun “jurnalistlik fəaliyyəti” ilə bağlı idi. Sonralar Mirzə Cəlil “Xatirələri”ndə həmin felyetonun meydana çıxma səbəblərini yada salaraq yazmışdı: “...haman zamanlarda Bakı axundu Əbu Turab Axund oğlunun “Həyat” qəzetində gahbir yazıları dərc olunurdu. Məcmuəmiz nəşrə başladığı günlər haman qəzetdə axundun bir məqaləsi də çap olunmuşdu... Axundun məqaləsinin bizi danışdıran hissəsi belə bir məsələ idi ki, aya, dünyada ümumiyyətlə insan üçün danışmaq lazımdır, ya danışmamaq? Və Axund həzrətləri öz məqaləsində açıqca bu suala belə cavab verirdi ki, “Danışmamaq lazımdır və mümkün olan qədər az danışmaq lazımdır”. Hətta Axund Əbu Turab öz sözlərinin təsdiqi üçün İsayi-ruhullahı da şahid çəkirdi... Əbu Turab Axund oğlunun dinməmək və danışmamağın fəziləti barəsində vəz və nəsihəti haman tarixi bir əsrdə... yersiz bir nəsihət idi”.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2015.- 12 sentyabr.- S.18-19