Hafiz Şirazi
yaradıcılığında türk obrazı
Ecazkar qələmindən
çıxmış lirik şeirləri ilə farsdilli poetik
fikrin zirvəsində dayanan və təxminən yeddi əsr
Yaxın Şərq ədəbiyyatının ideya - bədii
istiqamətini müəyyənləşdirən Hafiz
Şirazinin yaradıcılığında tez-tez rast gəlinən
sözlərdən biri də "türk" və onun
"torkane-Şiraz", "torke-Səmərğəndi",
"şahe-torkan", "torke-aşiqkoş", "bəççeyi-türkan"
kimi təyini tərkibləridir.
Şairin yaradıcılığından qızıl
bir xətt kimi keçən bu ifadə ətrafında ədəbiyyat
tədqiqatçıları, klassik poeziyanı və orta
çağ təriqətlərini araşdıranlar
arasında daim ciddi mübahisələr getmiş və bu
gün də həmin mübahisələr davam etməkdədir. Bəziləri Hafizin bu
sözü türk etnik-milli mənsubiyyətinin adı kimi,
digərləri "cəsur", "qüdrətli" və
s. anlamında işlənən dil vahidi kimi və
üçüncü qisim isə, sufi termini olaraq "gözəl",
"dilbər", "qəlb ovsunçusu" mənasında
işlətdyini bildirirlər. Mövzunun təhlilinə
keçməzdən öncə sözün semantik-etimoloji
tarixinə qısa bir nəzər salaq.
"Türk"
VI yüzilliyin ortalarından əvvəl siyasi, daha sonra etnik termin kimi tarix səhnəsində
geninə-boluna işlədilməyə başlayır. Lakin
onun ilk dəfə nə zaman və harada işlədildiyini dəqiq
demək mümkün deyil...
Xüsusən də, qaynaqların qıtlığı
və onların pərakəndəliyi, qarışıq
olması bu məsələni daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Türklər
özləri əksər halda yazılı qaynaqlar
saxlamadıqlarından, onların keçmişini çox
vaxt qonşu xalqların və daha qədim dövrlərdə
yazıya malik olmuş Çin mənbələrindən əldə
edirik. Belə mənbələrdən
biri olan "Şuy-şu"da deyilir: "Türklərin
(Tukue) ətəyində düşərgə qurduqları
dağ dəbilqə şəklində olduğu
üçün və həmin xalqın dilində dəbilqəyə
"tükue" deyildiyinə görə onlar özlərini
tü-ku-e adlandırıblar." Ehtimal olunur
ki, türklər sözü məhz bu "tu-ku-e"dən
yaranmışdır. Qeyd edək ki,
monqollar dəbilqəyə "tuğulğa" deyirdilər.
Sonrakı
dövrlərdə "türk" sözünün mənaları
artmış və onun semantik hüdudları xeyli
genişlənmişdir.
Məsələn,
XIX əsrdə A. Vamberi türk sözünün "türəmək" mənasını
üzə çıxarmış və Ziya Göyalp da bunu
"türəli", yəni qanun və nizam qoruyucusu kimi mənalandırmışdır. Ancaq türk sözünün
"güc", "qüvvət" manası
daşıdığını və onun etnos mənası
bildirən "türk" kəlməsi ilə eyni kökə
bağlı olması fikrini irəli sürən A.V. Le Coq daha çox tərəfdar
toplaya bildi. O, Göy-Türk kitabələrinin tədqiqatçısı
V. Tomseni də öz tədqiqlərinə inandıra
bildi. Bu nəticəni
G. Nemetin də öz araşdırmaları ilə təsdiq
etdi. Bundan az sonra üzə çıxmış fars mətnləri
isə türk kəlməsinin ayrıca isim kimi işlənən
"altaylı" sözünə sinonim olması fikrini meydana atdı.
İran qaynaqlarında "türk"
sözü həm də "gözəl insan"
qarşılığında işlənirdi. XI
yüzillikdə Mahmud Kaşğari "türk adının türklərə
tanrı tərəfındən verildiyini" iddia
etməklə onun kosmoqonik keyfiyyətini təsdiqləməyə
çalışmışdır. Onun fikrincə, türk
"gənclik", "quvvət", "qüdrət"
və "yetkinlik çağı" deməkdir. Bundan əlavə, türk sözünün məxluq,
yaranmış mənasının olduğunu iddia edənlər
də vardır.
Göründüyü kimi, türk məfhumu son dərəcə
geniş və eyni zamanda çoxşaxəlidir. O, etnosun adını bildirməklə
yanaşı, "gözəl", "cəsur",
"qüvvətli", "gənclik" və s. kimi semantik mənaları
özündə ehtiva etmişdir. Bundan əlavə,
"türk" həm də orta çağ poeziyasında
mistik məzmuna malik olmuşdur, Seyid Əhməd Behiştinin
"Şərhe-cünun" kitabında yazdığı
kimi, o, "... aşiqanə şeirlərdə "məşuq",
"dilbər", "ürək və dini qarət edən"
mənalarında işlənmişdir: "Bu rəmz aşiqlər
tərəfindən həm əzəl məşuq, mütləq
həzrət (yəni Allah), həm də onun nazəninləri
- peyğəmbərlər, ovliyalar, onların aşiqləri
mənalarında istifadə edilmişdir".
Onu da qeyd
edək ki, əvvəlki lüğətlərin əksəriyyətində
çoxmənalılıq və omonimlik xüsusiyyətinə
malik belə dil vahidlərinin qarşısında onların məcazi və
mistik mənaları qeyd edilir, oxucuya ətraflı məlumat
verilirdi. Lakin təəssüf ki, ictimai-fəlsəfi və
dini-etik məsələləri klassik ədəbiyyat əsasında
araşdıran tədqiqatçıların
böyük hissəsinin sözün bədii-mistik tərəfinə
aludə olmaları sonrakı dövrlərdə sözün
həqiqi mənasını kölgədə qoymuş və
bu da bir çox tərcümələrdə ciddi xətalara
gətirib çıxarmışdır. Məsələn,
Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" əsərinin
1947-ci il nəşrində Məhəmməd
peyğəmbərin (s) vəsfi (Namenebeştəne-peyğəmbər
be Xosrov-Peyğəmbərin Xosrova məktub yazması)
aşağıdakı kimi verilmişdir: (Məsələ
oxucuya tam aydın olsun deyə əvvəlcə həmin hissənin
farscasını, sonra R.Rzanın tərcüməsində azərbaycancasını
veririk).
Zehi
peyğəmbəri kəz bimo omid
Ğələm rand bər Əfrudino Cəmşid.
Zehi gərdənkeşi
kəz bime-tacəş
Kəşəd hər gərdəni tuğe-xəracəş.
Zehi torki
ke mire-həft xil əst,
Ze mahi ta
bemah ura tefil əst.
"Cəmşid
Firiduna bir qələm çəkən,
Böyük peyğəmbərə yüzlərcə əhsən.
Əhsən
o qüdrətə, qorxub tacından,
Ona boyun əyir hər zaman insan.
O yeddi
tayfada bu türk uludur,
Aydan balığadək onun quludur".
Göründüyü kimi, burada 7 tayfa içərisində
türklərin məqamına, dövlətçilikdə
yerinə, onların xidmətlərinə toxunulur. Lakin təəssüf ki, həmin
əsərin 1982-ci il nəşrində
"türk" kontekstdə heç bir məna
daşımayan "O yeddi tayfada gözəl, uludur" şəklinə
salınmışdır. Təbii ki, bununla əsərin
məntiqinə, ideya-bədii məzmununa xələl dəymişdir.
Çünki əsərdə konkret türkdən söhbət
getdiyi, onun üstün olduğu göstərildiyi halda, sözün mücərrəd
"gözəl", "ulu" şəklinə
salınması anlaşılmazlıq yaratmışdır. Görünür, müəllifləri
"türk" sözünün çoxmənalılığı
və məcazi xüsusiyyətləri
çaşdırmışdır.
Görək bəs Hafiz yaradıcılığında
"türk" sözü hansı məfhumu və hansı
bədii-mistik mənanı daşımışdır. Bunun
üçün ilk növbədə Hafiz dilinin poetik
xüsusiyyətləri, onun leksikasının üslubi cəhətləri
diqqətlə araşdırılmalıdır.
Tanınmış şərqşünas alim M.Məhəmmədi
"Hafiz: sehrkar şair" adlı məqaləsində bu məsələyə
nisbətən geniş toxunur: "Hafiz dilinin bu xüsusiyyəti
(leksik-üslubi) üzərində çoxsaylı
araşdırmalar aparılmışdır. Lakin
fikrimcə, bu məsələyə ən düzgün
baxış fransız şərqşünası Lazara məxsusdur.
O, klassik farsdilli poeziyanın dilini üç səviyyəyə
ayırır. Birinci səviyyədə hər
şey öz həqiqi mənasında işlənir. İkinci səviyyə mistik poeziyanın şərti
dilidir ki, burada rəmzlər üstünlük təşkil
edir.
Üçüncü səviyyə isə bu iki səviyyənin
qarışaraq həqiqi və məcazi məna
hüdudlarının itdiyi bir dildir ki, burada rezonans doğuran
sözlər aparıcı rol oynayır. Hafizin dili məhz
üçüncü səviyyəli dilə aiddir".
Əslində, məsələnin mürəkkəbliyi
də elə buradan qaynaqlanır, belə ki, Hafiz
leksikasının həqiqi və məcazi mənası
arasındakı incə sərhəddi müəyyənləşdirmək
son dərəcə çətin olduğundan, şairin
şeirləri əsrlərlə mübahisə predmeti
olmuşdur. Belə bir situasiyanı Hafizin
yaradıcılığında tez-tez işlənən
türk sözünün ətrafında da görmək olur. Bizcə, məna
çaşqınlığına yol verməmək
üçün onun türk sözü işlənmiş
şeirlərinin təhlilində, iki əsas faktor - birincisi,
şairin yaradıcılığının təhlilində
onun yaşadığı dövrün gerçəklikləri
və ikincisi, sufiliyin onun ədəbi görüşlərinə
təsiri - nəzərə alınmalıdır.
Birinci
halla bağlı deməliyik ki, Hafiz nə qədər
kosmoqonik ilham sahibi olsa da, onun yaşadığı dövrdə
türklərin tarix səhnəsində önəmli rol
oynaması, şairin məskun olduğu Şirazın türk
canişinləri tərəfindən idarə olunması,
türk dövlət başçılarının həyata
keçirdiyi islahatlar, dəyişikliklər və s. onun
yaradıcılığına təsirsiz ötüşə
bilməzdi. Həmin dövrdə indiki
İranın və bütövlükdə Yaxın Şərqin
türklər tərəfindən idarə olunması ədəbiyyatda
və sənətdə də türk təsirinin güclənməsinə
gətirib çıxarmışdı. Orta Şərqi,
Qafqaz və Mərkəzi Asiyanı işğal edərək
Hülakular, yaxud Elxanilər adlı dövlət qurmuş
monqollar çoxəsirlik yerli mədəni mühitə
uyğunlaşaraq çox böyük işlər görsələr
də (xüsusən də Qazan xanın (1295-1304)
islahatları
Şərqdə çiçəklənməyə səbəb
olmuşdu), Teymurləngin işğalı ərəfəsində
onlar böhranlı günlər yaşayırdılar.
Bu da
çox keçmədən həmin torpaqlara Teymurləngin sahiblənməsi
üçün münbit şərait yaratdı.
Beləliklə, əvvəl monqolların, sonra Teymurləngin
hakimiyyəti altında yaşamaq bu ərazilərdəki
xalqların ictimai-siyasi, sosial - mədəni həyatına,
elmi-fəlsəvi və ədəbi görüşlərinə
ciddi təsir göstərdi. Bununla bağlı
tanınmış İran alimi doktor Zəbiullah Səfa
"Tarixi-ədəbiyyat dər İran" adlı kitabında
yazır: "Türklərin bu yerlərdə hakimiyyətə
gəlmələri müxtəlif nəticələrə səbəb
olmuş və iranlıların
siyasi-iqtisadi həyatında böyük dəyişikliklərə
gətirib çıxarmışdı: qədim adət - ənənələrin
əksəriyyəti dəyişilmişdi". (6)
Şairin
əsərlərindəki "şahe-torkan",
"turanşah", "səlatini-tork" adı
altında təqdim edilən
türk hökmdarlarının
obrazları da buradan, yəni real həyatdan, siyasi
gerçəklikdən, həmin hökmdarlarla bağlı
xalq arasında dolaşan əfsanə və rəvayətlərdən
qaynaqlanırdı. Doğrudur, Hafiz öz əsərlərində
dövrün siyasi, iqtisadi mənzərəsini təsvir etmək məqsədi güdmürdü,
bununla bərabər türk sultanlarının və
onların canişinlərinin idarəçilik metodları,
islahatları, ədəbiyyata, sənətə münasibətləri
onun da həyat və yaradıcılığından yan
keçməmiş, hakimiyyət başında dayananların
cəmiyyət həyatına gətirdikləri müsbət və
mənfi nəsnələr onun da düşüncələrində
müəyyən izlər buraxmışdır. Beləliklə, tarixi faktların poetik fakta
çevrilməsi baş vermişdir. Burada bir məqamı
da qeyd etməliyik: Bir çox araşdırmaçılar,
guya, Hafiz lirikasında türk hökmdarlarına qarşı
dərin nifrət, kin, qəzəb olduğunu bildirirlər,
şairin yaradıcılığı ilə diqqətlə
tanış olduqda, ümumiyyətlə, orada nifrətin
olmadığı, əksinə humanist və insanpərvər
duyğuların aparıcı xətt təşkil etdiyini
görürük.
Nə
Hafiz mikonəd tənha duaye-xacə turanşah
Ze mədhe-Asefi
xahəd cahan eydi vo noruzi.
(Xacə Turanşaha təkcə Hafiz dua etmir, Asəfinin
mədhindən dünya bayram libası geyinəcək).
Burada söhbət şah Şücadan və onun məşhur
vəziri xacə Cəlaləddin Turanşahdan gedir.
Başqa
bir şeirdə isə şair "Qəsəm be həşəməto
caho cəlale-şah Şüca" deyərək and
içir:
To
afitabe-molki vo hər ca ki mirəvi
Çon sayə əz qəfaye-to dolət bud dəvan.
Qəsidə Yəzd və Kirmanda hökmranlıq edən
Mübarizəddin Məhəmməd ibn Müzəffərin
oğlu, atasını qətlə yetirib onun yerinə taxt-taca
keçən şah Şücaya (1357-1384) həsr
olunmuşdur.
Hafizə qarşı çox mərhəmətli
olan şah Şüca özü də şair idi.
Hafiz əgər kiməsə etiraz edirsə,
narazılığını bildirirsə də, bunu
üsyankar formada deyil, incə şəkildə, eyhamla etməyə
çalışır. Şairdə inkarçılıq varsa
da, bu, üsyankarlıq həddinə qalxmır. O,
türk hökmdarlarını çox vaxt səxavətli, mərhəmətli,
ədalətli insanlar kimi təqdim edir. Baxmayaraq ki, İran alimi doktor Zəbiulla
Səfa həmin dövrü və türklərin hakimiyyətini
tam fərqli prizmadan təqdim etməyə
çalışır: "Türk qulamlarının və qəbilələrinin
iranlılara etdikləri zülm və düşmənçiliyə
görə "türk" sözü cövr, cəfa,
zülm, qarət mənası kəsb etməyə
başlamışdı. Bu yolla fars dilində qətl, qarət, viranlıq mənasına
yaxın bir məna bildirən "türktaz" kimi tərkib
yaranmışdı. "Yaye-nəkəre" məsdərini
qəbul etmiş "türki" sözü bu dövrdə
saysız-hesabsız zülm və zəlalət, ondan törənmiş
"türki getmək" zalımlıq və düşmənçilik,
"türklük etmək" zülm etmək və həmçinin
axmaqlıq mənasında işlənirdi".
Müəllif
fikrini isbatlamaq üçün Sənaidən "Minəbinid
an səfihani ki, torki kərdeənd, həm ço
çeşme-tənge-torkan gure-işan təngo tar…" Yaxud Nizami Gəncəvinin "Torkisefəti vəfaye-mən
nist, torkani soxən sezayi mən nist" beytlərini kontekstdən
çıxarıb fərqli şəkildə şərh
etmişdir. Yeri gəlmişkən, Hafiz
yaradıcılığı ilə bağlı da bu cür
izahlara rast gəlirik. Məsələn, guya, Əmir
Teymur xarəzmlilərə zülm etdiyinə görə Hafiz
əvvəl onu ciddi tənqid edən aşağıdakı
beyti qələmə almışdır:
Be xuban
del nədeh,Hafiz, bebin an bivəfaiha
Ke ba xarəzmiyan kərdənd torkane-Səmərqəndi.
(Hafiz,
gözəllərə könül vermə, gör o Səmərqənd
türkləri xarəzmlilərə
qarşı hansı bivəfalıqları etdilər).
Ancaq
sonradan onun süvariləri fars
torpaqlarını işğal etdiyindən şair beyti dəyişərək
onu başqa şəklə salmışdır:
Be
şeiri-Hafiz Şirazi mirəqsanənd o minazənənd,
Siyah
çeşmane-Kəşmiri vo torkane -Səmərqəndi,
(Kəşmirin qaragözlüləri və Səmərqəndin
türk gözəlləri Hafiz Şirazinin şeiri ilə rəqs
edir və nazlanırlar).
Şairin yaradıcılığı ilə
bağlı belə iddialar kifayət qədərdir, amma
onların əksəriyyətinin kökü və əsası
yoxdur.
Əlbəttə,
Hafiz türk hökmdarlarını ideallaşdırmır,
onları Şərqdə ənənə halını
almış və hətta bəzən iyrənc səviyyəyə
çatan şəkildə mədh eləmir, türk
sultanları, canişinləri, vəzirləri onun divanında
bir-iki beytdə görünüb dərhal yoxa da
çıxırlar.
Suxtəm
dər çahe-səbr əz bəhri-an
şəm ço gol
Şahe-torkan fareğ əst əz hale-ma, ku Rostəmi.
(Səbr quyusunda o şamın təsirindən yandım,
türklərin şahı bizim halımızdan xəbərsizdir,
Rüstəm hanı?).
Tədqiqatçılar bu beyti Firdovsinin "Şahnamə"sindəki
Bijən və Mənijə dastanı ilə əlaqələndirirlər. Həmin süjetə
görə, Əfrasiyab Bijəni quyuya saldırır, Rüstəm isə
onu xilas edir. Bu qəzəldə Hafizin
zamanındakı özbaşınalığa, fəsada,
yalana, riyakarlığa sətiraltı bir etirazı da var,
hökmdarın ölkənin vəziyyətindən bixəbər
olması, baş verənlərlə maraqlanmaması, rəiyyətin
incidilməsinə göz yumması şairi həyəcanlandırır.
Biz
yuxarıda qeyd etdik ki, Hafizin əksər qəzəllərinin
ikinci bir qatı, sözlərin həqiqi mənasını
soyunub irfani mahiyyətə dolduğu, ilahi ecaza yüksəldiyi bir məqamı vardır. Orada rəmzlər insanla tanrı arasında dialoqun,
ünsiyyətin əsas vasitəsi kimi çıxış
edir, mənəvi körpü yaratmaq üçün ön
plana keçir.
Şahi-torkan
ço pəsəndid və be çahəm əndaxt,
Dəstgir ər nəşəvəd lotfi-tohmətən
çe konəm.
İrəlidə
qeyd etdiyimiz kimi, Seyid Əhməd Şirazi Behişti
"Şərhe-cünun" adlı əsərində
şairin mistik dünyası və bu dünyaya aid rəmzlər
və simvollar üzərində geniş dayanmış və
o, aşiqanə şeirlərdə türk sözünün
məşuq mənasında işləndiyini, məşuqun isə şahe-türkan
olduğunu bildirmişdir: "Şahi-türkan kimi bəyənib,
təklif etdi ki, aşiqləri quyuya və zindana atsınlar,
eyni zamanda o rəsul, o vəli, o şüca və "bəççeyi-türki"
biçarə aşiqləri sağ-salamat quyudan
çıxarmaq üçün onlara kömək əlini
uzatdı".
Başqa bir beytdə də biz həm zahiri, həm batini
səviyyələrin bir - biri ilə sintezini, məna və
mahiyyət baxımından ayrılmaz olduğunu
görürük.
Şahi
-türkan soxəni-müddəiyan mişenəvəd,
Şərmi əz mozləmeye-xune-Siyavuşəş
bad.
Əvvəlcə
qəzəlin zahiri mənasını aydınlaşdıraq:
Şair "şahi-türkan" deyəndə Elxani
sultanlarından olan sultan Mənsuru nəzərdə tutur. O,
Xacə Hafizin səmimi dostlarından biri olan Əsəd
adlı oğlunu vəzirlərin və saray adamlarının
təhriki ilə qətlə yetirmişdir. Beləliklə,
şair Hülaku sülaləsindən olan Mənsuru - yəni
"şahi-türkanı" düşmən və
paxılların sözünə qulaq asaraq Siyavuşu- yəni Əsəd
adlı doğma oğlunu öldürməkdə ittiham edir və
onu nahaq qan tökdüyünə görə xəcalət
çəkməyə çağırır. Bəs görək
beytdəki sözlərin sufi terminologiyasında mənası necədir:
Şahe-türkan = əhli - irfan, müddəiyan= nəfsani
diləklər, Siyavuş=əql. Deməli, irfan
əhli nəfsani diləklərə aldandığı
üçün böyük günahlara imza
atmışdır. Ümumiyyətlə, Hafizlə
türk hökmdarları arasındakı münasibətlər
və bu mövzuda yazılan şeirlərin daxili qatları
barədə istənilən qədər danışmaq olar,
amma biz yazımızın lap başlanğıcında Hafizin
lirik bir şair, qəzəl ustadı olduğunu
vurğulamışdıq və onu da demişdik ki,
"türk" onun şeirlərində əksər halda
gözəl, can alan dilbər mənasında
işlənir: yəni həqiqi mənada gözəl üz, məcazi
mənada seyrət gözəlliyi. Birinci səviyyədə həmin
türk konkret epitetlə - Şiraz, Səmərqənd, Xarəzm,
Xütən və s. işlənir. "...bu türkanlar
gözəlüzlülərin kinayəsidir, onlar işvə
və qəmzələri ilə ürək və dini qarət
edirlər. Hafiz öz zamanında ən məşhur
talançı və qarətçi olan türk kişisinə -
Teymurləngə qarşı bu ayüzlülərin işvə
və nazını qoyurdu". Bunu Hafiz Şirazi
lirikasının pərəstişkarı olan Seyid Məcidi
yazır. O, fikrinin davamında əlavə edir: "Həm də Hafiz bununla
yaşadığı zamanın, dövrün bütün
daxili ziddiyyətlərini ortaya qoya bilmişdir. Teymurləngin
istila elədiyi torpaqları Hafiz "azad edir", zamanın ən
böyük istilaçısı ilə türk gözəlinin
eşqinə döyüşürdü".
Əgər
an torki -Şirazi bedəst arəd deli-mara
Be
xale-henduyəş bəxşəm Səmərqəndo
Buxarara.
(Əgər
o Şirazlı türk gözəli mənim ürəyimi ələ
alsa, onun hindu xalına Səmərqəndlə
Buxaranı bağışlaram).
Birincisi,
bu şeirin gerçək mənasını izah etmək
üçün həmin "türki-Şirazi" tərkibini
və obyektin kimliyini diqqətlə
araşdırmalıyıq: dilimizə onu Şiraz gözəli,
yoxsa Şiraz türkü kimi tərcümə etməliyik
sualına cavab verməliyik. Türklərə
kimin necə münasibət bəsləməsindən
asılı olmayaraq qeyd etməliyik ki, burada türk
sözünün etnik qatı onun irfani mənasından
qabağa keçib. Birincisi, çünki Hafiz türk
istilaçısını rəhmə gətirmək
üçün onun qarşısına yalnız türk
qadınını çıxara bilərdi. İkincisi, fars şairləri bu beytin birinci
misrasını dəyişib ona nəzirələr yazanda da
ilk növbədə türk sözünü də dəyişiblər,
əgər o gözəl mənası bildirirsə, onda buna
ehtiyac vardımı?
Əgər
an delbəri-Qəzvin bedəst arəd
dele-mara...
Yaxud
başqa bir nəzirədə
Əgər
an doxtəre-Yəzdi bedəst arəd
dele-mara...
Daha bir
şeirdə
Əgər
an kordi eylami bedəst arəd dele-mara...
Bir
sözlə, İranda Hafizin bu qəzəlinə yazılmış onlarla nəzirənin
heç birində "türki" sözü
saxlanılmayıb, deməli, bu söz daha öncə etnik mənsubiyyət
bildirir. İndi görək, bu türk gözəlinin bədii
obrazı necə verilir: o, real, həyatdan gəlmiş
abırlı bir qadındır, şairin fikrincə Teymurun ordusunun
qabağını kəsməyə qadirdir. Əksər tədqiqatçılar onun Şiraz ətrafında
yaşayan bir qaşqaylı olduğunu bildirirlər.
Samir Nərimani bununla bağlı yazır: "Bu türki-
Şirazi həmin o qaşqaylılardandır ki, anadangəlmə
hindu xalına malik olurlar, onlar gözəl, Şiraz sərvinazı
kimi uca qədd-qamətə malikdirlər.
Digər
tərəfdən, bu şirazlı qız təkcə zahirən
gözəl deyil, o daxilən də təmiz, pak və ləyaqətlidir,
şair ancaq onu arzulayır ki, bu gözəl qəlbində
ona yer versin. Hətta Teymur onu qısqanır
(Bunu beytlə bağlı söylənən rəvayətlər
də təsdiq edir).
Bir sözlə, şair bir beytlə bütöv, həm
də real bir türk gözəlinin əvəzsiz
obrazını yarada bilmişdir. Amma bu gözəl təkcə
real həyati gözəllik cizgilərinə malik deyil, onun
irfani parametrləri də vardır. Bu
"türke-Şiraz" bir məşuqdur, onu aşiqlər
həm əzəli, həm də əzəlinin nazəninləri
olan ənbiyalar, övliyalar haqqında işlədirlər.
Digər tərəfdən, xacə şair həmin məşuq
üçün Səmərqəndlə Buxaranı verməyə
hazırdır, halbuki onun bu şəhərlər üzərində
heç bir mülkiyyəti yoxdur, deməli məqsəd
Şiraz türkünün əhəmiyyətini nişan verməkdir,
öz məşuquna sevgisini bildirməkdir.
Türk təkcə
gözəlləri ilə yox, həm də cəsarət və
hünərliləri ilə seçilir:
Fələk
cənibekeş-e şahe-Nüsrətdin əst
Biya bebin
molkəş dəst dər rekab zəde
(Fələk Nüsrətdin şahın yedəkçəkənidir,
gəl gör onun mülkü necə rikaba əl atıb).
Bu qəzəldə
Xaqaninin "fələk cənibekeş-e ust" misrasıyla
başlayan beytinin təsiri özünü
açıq-aydın hiss etdirir. Əli Ahəngər adlı bir tədqiqatçı
bu beytlə bağlı yazır: "... Onun mədhi
fələk kürsüsünü deyil, Qızıl
Arslanın rikabını xatırladır".
Yaxud,
Yarəb
in bəççeye-türkan çe dəlirənd be xun,
Gəh be
tire-moje hər ləhze şekari girənd.
Şeirin
irfani mənası belədir: Bəççeyi torkan həzrəti
həqqin üzü olan həmin ənbiyalar, ovliyalar və
aşiqlərdir. Onlar da öz aşiqlərini məşuqe-mütləqin
kirpik oxları ilə vururlar, ovlayırlar.
Təbii ki, bir məqalə daxilində türkün Hafiz tərəfindən cızılmış, çoxqatlı obrazını təsvir və təhlil etmək mümkün deyil: o, zahirən qüsursuz, işıqlı olduğu kimi, mənən də ucadır, irfan yolçusudur, asimana, tanrısına dönməyə cəhd edir. Ondan "mövlaların Nəsimi (ətri)" gəlir.
Xiz ta xater bedan torki Səmərğəndi dəhim
Kəz nəsiməş buye-cuye mövliyan ayəd həmi.
(Beytdə Rudəkinin "buye-cuye mövliyan ayəd həmi" mətləli qəzəlinin də təsiri var).
Hafiz yaradıcılığında tez-tez gördüyümüz bu türk obrazını qaralamaq, onun həqiqi mənasının üzərindən xətt çəkərək, yalnız bir irfani termin kimi göstərmək istəyənlər bütün zamanlarda olub. Fəqət Hafiz bütün böyük dühalar kimi insanpərvərliyin, humanizmin, insanlar və xalqlar arasında barışın carçısı olub. Hafiz yaradıcılığında türk obrazını real həyati zəmindən ayırıb, onu mifikləşdirənlər şairin Azərbaycanla bağlılığı, Ərdəbildə olması barədə də susmağa üstünlük vermişlər. Halbuku şair özü bir şeirində bunu belə vurğulayır.
Ey səba, gər beqozəri bər sahile Ərəs
Busə zən bər xake-an vadi və moşkin kon nəfəs.
(Ey səba yeli, əgər Araz çayının sahilindən keçsən
O vadinin torpağını öp və nəfəsini müşk qoxulu et.)
Bizcə, Hafizi təxminən 7 əsrdən bəri yaşadan da məhz şairin həm real, həm də irfani gözəlliyi tərənnüm etməsi, dünyanı sülhə, barışa çağırması, yaşadığı məkandakı bütün xalqlara, o cümlədən, türklərə böyük məhəbbətlə yanaşmasıdır.
Paşa
ƏLİOĞLU
İbrahim
QULİYEV
AMEA-nın Məhəmməd
Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
525-ci qəzet.- 2015.- 30 sentyabr.-
S.8.