Məhəmməd Hadi irsinə təkrar qayıdış ehtiyacı

VƏ YA BÖYÜK ƏDİBİN KİTABLARINDA YER ALMAYAN İKİ YARADICILIQ NÜMUNƏSİNƏ DİQQƏT

İyirminci əsr Azərbaycan ədəbiyyatının məşhur nümayəndələrindən Məhəmməd Hadinin (1879-1920) ədəbi irsinin nəşri və tədqiqi sahəsində çoxsaylı işlər görülsə də, qarşıda duran vəzifələr də az deyil. Xüsusən mütəfəkkir ədibin nəsrlə yazdığı əsərlərin, çoxsaylı ədəbi-tənqidi və publisist məqalələrinin toplanılıb çap edilərək müasir oxuculara çatdırılmasına ehtiyac var.

Ayrıca vurğulamaq gərəkdir ki, M. Hadi novator bir sənətkar olaraq ədəbiyyatımızda mənsur şeir janrının təşəkkülündə böyük xidmətlər göstərib. Onun 1908-ci ildə Bakıda "Kaspi" mətbəəsində çap etdirdiyi "Firdovsi-ilhamat" kitabında "Düşündüklərim" başlığı altında verilmiş mənsur şeirləri ədəbiyyatımızda bu janrın ilk uğurlu nümunələridir. Həmin mənsur şeirləri biz 2005-ci ildə "Azərbaycan" jurnalının 4-cü sayında ilk dəfə çağdaş oxuculara çatdırmış, bir il sonra "Azərbaycan mənsur şeirinin təşəkkülü" monoqrafiyamızın "Əlavələr" bölümündə də dərc etdirmişik.

Faktlar göstərir ki, Məhəmməd Hadinin mənsur şeirləri bunlarla məhdudlaşmır. Bakıda çıxan "Tərəqqi" qəzetinin 1 aprel 1909-cu il tarixli sayında romantik ədibin "Aydınlıq gecə" adlı daha bir mənsur şeirinə rast gəlirik. Bu mənsur şeirdə təbiət başlıca qayənin təcəssümündə bir bədii fon rolunu oynayır. Müəllif səmada Ayın (Qəmərin) parlaq işıq saçmasından, sonra isə batmasından söz açır, lakin buna təəssüflənmir. "Çünki müvəqqəti parlayıb sönən həqiqət şayani-məhəbbət deyildir". Romantik ədib azadlığın ötəri yox, əbədi nur saçan Ayına məftunluğunu, sevgisini izhar etməklə hürriyyətpərvər mövqeyini bir daha ortaya qoyur.

M. Hadinin Bakıda çıxan "Səda" qəzetinin 21 yanvar 1910-cu il tarixli sayında "Düşünmüşdüm" rubrikasında dərc etdirdiyi "Duman süpürgəsi" adlı əsəri də dərin ictimai mündəricəsi və bədii-emosional gücü ilə seçilir. M.Hadi irsinin tanınmış tədqiqatçısı İslam Qəriblinin də vurğuladığı kimi, bu əsəri "məqalədən çox mənsur şeir adlandırmaq doğru olardı". "Duman süpürgəsi" əsəri maraqlı bir detal üzərində qurulub. Müəllif yazır ki, Türkiyə qəzetlərinin birində bir ingilis ixtiraçısının gəmilərin hərəkətinə mane olan dumanı dağıtmaq üçün "Duman süpürgəsi" adlı alət icad etdiyini oxuyub. Şərq "ixtiraçılarının" isə ancaq xalqı avamlıqda saxlayan vasitələr icad etdiklərini kədərlə sadalayan azadlıqsevər ədib bu düşüncələrin sonunda arzu edir ki, kaş Şərqin cəhalət, xurafat dumanını aradan qaldıra biləcək belə bir alət də ixtira olunaydı...

Göründüyü kimi, hər iki əsərdə müəllifin hürriyyət, istiqlal və tərəqqi barədə romantik arzuları öz bədii ifadəsini tapıb.

Təvəllüdünün 135 illiyi arxada qalan görkəmli sənətkarımız Məhəmməd Hadinin həmin əsərləri sonralar onun kitablarına daxil olunmayıb. Bunu nəzərə alıb onları hörmətli oxuculara təqdim edirik.

Məhəmməd HADİ

AYDINLIQ GECƏ

(mənsur şeir)

Qəmər, şu fanusi-səmavi Şərqin üfüqündən, təzə düşmüş mələkəyi-hürriyyət kimi parlaq, dilrüba, nəzərfirib xəndeyi-ənvarı yağdırıyordu. Getdikcə səmanın o fəzayi-heyrətəfzası kainatın qəlbinə doğru irəliliyor, irəlilədikcə parlıyor, gözəlləşirdi. Kitab təbiətin ayeyi-nuru təfsir edən bu lövheyi-beyza füsahət və tilaqətli bir lisan ilə gecənin guşi-sükunnümasına qarşı qələmin ifadə edəməyəcəyi lahuti nəşidələr, şeirlər oxuyordu.

Həqiqəti söyləməyə həsud olmayan könlüm, o əşari-bədieyi-qəməriyyəni şeirsevən əhbaba təqdim edəmədiyindən naşi pək məhcub oldu. Elə bir qüdrəti-qələmiyyəyə malik olsaydım ki, hər gördüyüm mənaziri-təbiiyyəni vərəqlər üzərində təsvir edə bilsəydim. Fəqət!

Əvət, könlüm utandı. Doğrusu, könlüm deyil, fikrimi, hissimi tutan şəbrəngi utansın ki, məni, məkəsi-ənvar olan könlümü qaranlıq tərbiyələr içində bəsləmiş, böyütmüşdür.Odur ki, tərbiyəmizdən daha qaranlıq bulunan əndami-siyəhfam sərairi-ayineyi-idrakımızda təcəlli etməyə tənəzzül etmiyor.

lll

Qüvveyi-firuzərəng fəzanın mavi və layətənahi qucağında oynayan ümidlər, əməllər kimi qərbə tərəf enmiş, batmaq istəyirdi. Bir an ol məğruri-nuri-camalı olan kimi sönük, sararmış, fərsiz çöhrəsilə guya ki, son vidasını ərzə fırladırdı. Daha bir az sonra o fərifteyi-hüsn və ani bulunan qəmər bizim göydən çəkilmiş, saheyi-qərbin məzari-şəşədarına düşmüş. Artıq görünməyirdi.

Necə oldu? Öldümü?

Bunların nuru müvəqqəti olduğunu bildiyimdən qəmərin üfuluna çox da təəssüf etməmişdim. Çünki müvəqqəti parlayıb sönən həqiqət şayani-məhəbbət deyildir. Mənim sevdiyim, layiqi-pərəstiş gördüyüm bir dilbər gündən-günə təzyidi-nur edərək qocaldıqca cavanlaşmalıdır, işlədikcə kəskin olmalıdır.

O nədir? Bilirmisiniz?

Hürriyyətin parlaq qəməri!

Ey qəməri-hürriyyət!

Mən səni istərəm, sevirəm. Sən nə göy qəmərləri kimi məhkumi-zaval və nə də yer qəmərləri məsəlli məsturül-camalsan. Sən həm açıq və həm də baqisən.

Yaşa ey liqayi-məksufi-bəqa!

"Tərəqqi" qəzeti, 1 aprel 1909, № 67, səh. 2

DUMAN SÜPÜRGƏSİ

Hala xatırlayıram. Dörd-beş il bundan irəli Türkiyə mətbuatında belə bir söz gözümə ilişmişdi. İngilis müxtərelərindən bir zat qəribə bir alət ixtira etməyə müvəffəq olmuşdur.

Məlum olduğu üzrə, dumanlı günlərdə gəmilərin sürət hərəkəti nöqteyi-məqsuduna doğru irəliləməsi bir çox müşkilata düçar oluyor. Və bəzən də təhlükələrə məruz qalırlar. Gəminin önü və ətrafı dumanlarla örtüldükdən ahəstə-ahəstə və son dərəcə ehtiyatkaranə təhriki-çərx etməyə məcburdur. Məzkur müxtərenin aləmi-mədəniyyətə yadigar buraxdığı bu aləti-növ icadısa, istər gəmi, istər gəmiçiləri bir müşkilati-əzimədən xilas etmək xidmətini görə biləcəkdir.

Nasıl? Aləti-müxtəriə dumanlı günlərdə, sisli havalarda gəminin ön tərəfinə nəsb ediləcək, nəşri-ziya etməklə, pişgahi-əməldə duran dumanları süpürəcəkdir. Dəryanın səthi-lacivərdisini üç-dörd kilometro aydınladaraq yol göstərəcək. Bundan naşi seyri-səfain (səfinələr) bir növ müşkilatdan qurtarmış olacaqdır. Hal və istiqbalın simayi-safını bürümək mötadı bulunan dumanlara mübarizə edən bu alət rahnümayi-bəhriyyun üzünü güldürmüş, məzhəri-təqdir olmuşdu.

İştə "Duman süpürgəsi" dediyimiz aləti-qəribənin xasiyyətini öyrəndik.

Mən bu həvadisi oxuyarkən belə düşünərək ümman xəyala batmışdım.

Qərbdə həqiqiyyun hər vaxt belə xariqə, belə növ icad aləti-nafiə meydana qoyaraq cəmiyyəti-bəşəriyyəyə böyük-böyük xidmətlər göstərir. İnsaniyyəti özlərinə minnətdar edirlər. Tarixi-aləmin ən şanlı səhifələrində, ən parlaq sətirlərində (xadimi-bəşəriyyət-böyük insan) ünvanı ilə adlarını insali-müstəqbələyə yadigar buraxıb gediyorlar. Bundan artıq böyüklüyün bundan artıq mübcəl nə fəziləti ola bilər?

Şərqimizdə dumanlı, qaranlıq, Şərqimizdə isə "Xəyaliyyun", "İlhamiyyun", "Ustadlar" nə ixtira etmiş və ediyorlar? Gündə min xürafat, gündə min xüliya "icad" edə gəldikləri xərrafələr dafeyi-zülmət deyil, calibi-zülmətdir. İxtira edə gəldikləri xüliyalar əzhanı təğlit, əfkarı təsmim etməkdə ingilis həkiminin aləti-münəvvərəsindən daha artıq məzhəri-mövqeiyyət olur.Hər bir xürafeyi-növ icadları qaranlıq əhali tərəfindən daha parlaq alqışlanır. Ümman həyatın, dəryayi-məişətin istiqbalını açdığına daha da dumanladır. Daha zülmətlərə qərq edirlər.

Fikirlərindən qalxan işlər, sislər, dumanlar, qaranlıqlar Şərqimizin ətrafını, önünü elə dəhşətlə bürüyür ki, səthi-şölədari-istiqbalını görmək imkan xaricində qalır. Bu səbəbdən səfineyi-həyatımız istiqaməti-əsliyyəsini itirir, nerəyə gedəcəyini bilməyir. Üfüqi-tutqun nöqteyi-məqsud napeyda bədbəxt gəmiçilərin, imdadsız sərnişinlərin dodaqları bu nəşideyi-yəsəngiz ilə mütərənnim:

Qaranlıq bir gecə, müdhiş ləpə, qorxunc bir dərya,

Qarada kəndi yüngül yük bizim əhvalı bilməz, ya.

İştə "Xəyaliyyun" bu rəhbərani-xüsran icad etdikləri qaranlıq xərafələrlə Şərqililərin səfineyi-həyatını bu dumanlar ilə, bu qaranlıqlarla nerəyə sürükləyir, nerəyə gətirirlər,əcəba? Nerəyə gətirəcəklər? Limani-ədəmə, cəzireyi-inqiraza! Şərq müxtərelərinin zülamı ancaq-ancaq belə yol göstərə bilər. İnqiraz isə izmihlalə dəlil olmağa bütün mənası ilə müstəiddirlər. Bu da istedaddır. Ya!

Düşünürdüm ki:

"Duman süpürgəsi" icad etməklə bəhriyyunu (dənizçiləri) şad edən bir ustad çıxsa da, bir alət icad etsə, fəqət nasıl alət?

Öylə bir alət ki, Şərqilərin afaqi-idrakını dumanlatmış o xürafələri, o xüliya sislərini birdən-birə süpürsəydi, biz də istiqbalı görsəydik, səfineyi-həyatımızı sahili-salamata çıxarmağa müvəffəq olardıq. O böyük müxtəre də aləmi-insaniyyətə böyük bir xidmət etmiş olurdu. Böylə bir aləti-xüliyanın icadını Şərqilərin idrak siyahisi üçün bütün mövcudiyyətim ilə təmənna edirəm.

Bu kimi alətin icadı daireyi-imkandamıdır? İştə məsələ!

Mən böylə düşünmüşdüm. Siz də başqasını düşününüz!

"Səda" qəzeti, 21 yanvar 1910, № 17, səh. 3

Hüseyn HƏŞİMLİ

Filologiya üzrə elmlər doktoru, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet.- 2015.- 6 yanvar.- S.6.