“Azərbaycanın, ümumən Şərqin çox böyük və zəngin ədəbi irsi var”

PROFESSOR ƏMİRXAN XƏLİLOV: “YEDDİ CİLDLİK “DÜNYA ƏDƏBİYYATI”NI TAMAMLADIQDAN SONRA DA BELƏ DÜŞÜNÜRƏM Kİ, HƏLƏ ÇOX AZ İŞ GÖRMÜŞƏM”

Azərbaycanın nüfuzlu ədəbiyyatşünaslarından biri, Bakı Dövlət Universitetinin professoru Əmirxan Xəlilov insan kimi də, alim və pedaqoq kimi də nümunəvi ömür yolu keçib. Səksən yaşın astanasında olan Əmirxan müəllim deyir ki, onu ailədə gördüyü tərbiyə, mühit, aşıqlardan, sənətkarlardan aldığı dərs ədəbiyyata meylləndirib. Bu barədə danışarkən professor əslən Borçalı mahalından olduğunu xüsusi vurğulayır.

– Borçalı camaatının aşıq sənətinə, sözə çox yüksək qiymət verdiyi hər kəsə məlumdur. Ailəmiz – atam, anam, qardaşlarım klassik ədəbiyyata, şeirə, sənətə bağlı olublar. Biz ustad aşıqlardan Əmrah Gülməmmədovu, Hüseyn Saraclını, Kamandarı, şair Nəbini görmüş, bu kimi böyük sənətkarların sözünün, ifasının sehrinə düşmüşük. Bu da bizim dünyagörüşümüzə, təhsilə münasibətimizə, sözə rəğbətimizə müsbət təsir göstərib. Ənənə məndən sonrakı nəsillərdə də davam edir. Dörd övladım, doqquz nəvəm var. Qızım Şəlalə filologiya üzrə fəlsəfə elmləri doktorudur, oğlum Vüsal ərəbşünas, dissertantdır, digər iki qızım Təravət və Aliyə jurnalistika sahəsindədirlər. Nəvəmin biri Pərvanə Almaniyada, digər nəvəm Nəriman İtaliyada magistr təhsili alır.

50 ilə yaxın Bakı Dövlət Universitetində

– Ədəbiyyata, aşıq sənətinə olan məhəbbətim məni 1963-cü ildə Filologiya fakültəsinə gətirdi. 1968-ci ildə artıq aspiranturanı bitirdim, “Cəfər Cabbarlının elmi-tənqidi görüşləri” mövzusunda dissertasiya müdafiə etdim. 1969-cu ildən bəri Bakı Dövlət Universitetində dərs deyirəm. Filologiya fakültəsinin o vaxtkı dekanı Ağamusa Axundovun məsləhətilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasındakı (AMEA) elmi işçi vəzifəsindən istefa verib, Bakı Dövlət Universitetində müəllim kimi işə başladım. Ağamusa müəllim məndə dərs deməyə, pedaqogikaya həvəs oyatdı, beləcə, müəllimliyi seçdim. 25 il Jurnalistika fakültəsində rus ədəbiyyatını tədris etmişəm. 1987-ci ildən dünya ədəbiyyatından dərs deyirəm. Hazırda Qərbi Avropa ədəbiyyatını tədris edirəm, öz işimdən də çox məmnunam.

Yeddi yox, yetmiş yeddi cild də yazılsa...

– 2011-2014-cü illər ərzində yeddi cilddən ibarət “Dünya ədəbiyyatı” dərs vəsaitim işıq üzü görüb. Vəsait barəsində “Azərbaycan”, “Respublika” qəzetlərində Nizami Cəfərovun, Flora Xəlilzadənin, “525-ci qəzet”də Vaqif Yusiflinin, “Azərbaycan müəllimi” qəzetində Cəlil Nağıyevin, “Ədəbiyyat” qəzetində Aqil Hacıyevin məqalələri çap olunub. Təxminən əlli il bundan əvvəl eyni mövzunu professor Əli Sultanlı işləyib. Bundan sonra bu mövzuya qayıdan olmayıb. 5 il əvvəl materiallar toplamağa başladım və 2011-2014-cü illərdə yeddi cilddən ibarət dərs vəsaiti ərsəyə gəldi. İndiki dövrdə dünya “kiçilib”. Texnologiya dünyanın hər yerini əlçatan edib. İstənilən məlumatı əldə etmək, öyrənmək daha asandır. Bu işi bir az da asanlaşdırmaq üçün dərs vəsaiti yazmağı qərara aldım. Əvvəlki vəsaitdən əsas fərqi ondadır ki, Siseronun müəllimlər, mədəniyyət və incəsənət haqqında yazdığı traktatlarından hissələr əlavə etmişəm. Homerin epiqramlarını tərcümə edərək vəsaitə daxil etmişəm, çalışmışam ki, daha ətraflı məlumat verim. Daha sonra Dantedən, Petrarkadan bəzi tərcümələr var. Hötenin “Qərb-Şərq” divanından 12 tərcümə, o cümlədən Nizami Gəncəvi barədə yazdığı şeiri, Şərqin, müsəlman aləminin müqəddəs qadınları haqqında yazdığı şeirləri dilimizə tərcümə edib, dərs vəsaitinə salmışam. Ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatı böyük bir nəhrdir. Lap qəvvas olub üzsən də, sahilinə varmaq olmaz. Yeddi cild yox, yetmiş yeddi cild də yazılsa, tam əhatə etmək mümkün deyil. Amma alim olan kəs ömrünün yetdiyi, gücünün çatdığı qədər öyrənməli, yazmalı, yaratmalıdır. Müəllimin də, tədqiqatçının da gücü onun qələmindədir, gələcəyə, oxuculara, tələbələrinə yadigar qoyduğu elmi əsərlərdədir. Çox şadam ki, əlimdən gələn qədər yazmışam, tələbələrimə nələrisə əxz etməkdə yardımçı olmuşam.

Dünya ədəbiyyatını öyrənəndə öz ədəbiyyatımız unudulmamalıdır

– Dünya ədəbiyyatı tədris ediləndə elə metoddan istifadə edilməlidir ki, bütün bu proses bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatını daha yaxşı öyrənməyə xidmət etsin. Qarşılıqlı şəkildə müqayisələr, təhlillər aparılsın. Amma bu gün tələbələr öz ədəbiyyatımıza diqqət yetirmirlər, Nizamidən, Fizulidən, Vidadidən, Vaqifdən, Səməd Vurğundan və digər Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrindən verilən elementar suallara cavab verməkdə çətinlik çəkirlər. Dünya ədəbiyyatını öyrənəndə öz ədəbiyyatımız unudulmamalıdır. Azərbaycan ədəbiyyatının işığında dünya ədəbiyyatını öyrənmək lazımdır.

Müəllimdən də, şagirddən də, adi bir insandan da nəsə öyrənmək olar

– Bu gün ölkəmin bir çox sahədə aparıcı yeri və rolu olan insanları var ki, mən vaxtilə onlara dərs demişəm. Xalq şairi Zəlimxan Yaqub, böyük alimimiz Nizami Cəfərov, yazıçı, millət vəkili Aqil Abbas, yazıçı-publisist İradə Tuncay, “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru, millət vəkili Bəxtiyar Sadıqov, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin direktoru, yazıçı Afaq Məsud, akademik Teymur Kərimli, professor Nizaməddin Şəmsizadə, görkəmli alim və diplomat Vilayət Quliyev, filosof Niyazi Mehdi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, “525-ci qəzet”in baş redaktoru, yazıçı və publisist Rəşad Məcid, şair və tərcüməçi Səlim Babullaoğlu – bunlar hamısı mənim tələbələrim olublar. Mərhum telejurnalist, Milli Qəhrəmanımız Alı Mustafayevə də dərs demişəm. Adlarını çəkdiyim bu tələbələrim indi məndən – öz müəllimlərindən də yüksək mövqe tutublar. Müəllim üçün bundan gözəl heç nə ola bilməz. Böyük Çin filosofu Konfutsi deyir ki, mən elmimə, biliyimə görə müəllimlərimdən daha çox, şagirdlərimə borcluyam. Yəni öyrənmək ömrün axırına qədər davam edən bir prosesdir. Müəllimdən də, şagirddən də, adi bir insandan da nəsə öyrənmək olar. Əksinə olsa, insan həyatla ayaqlaşa bilməz.

Birtərəfli inkişaf mümkün deyil

– Şərq ədəbiyyatı Avropa ədəbiyyatına təsir göstərdiyi kimi, Qərb ədəbiyyatı da, şübhəsiz, Şərq ədəbiyyatına təsir göstərir. Bu, ədəbi əlaqələrə təkan verir. Öyrənmək, inkişaf etmək qarşılıqlı olmalıdır, birtərəfli inkişaf mümkün deyil. Azərbaycanın, ümumən Şərqin çox böyük və zəngin ədəbi irsi var. Necə ki, Qərb müəllifləri Nizamidən, Firdovsidən, Ömər Xəyyamdan, Hafizdən, Şirazidən çox şey əxz ediblər, biz də eləcə Dantedən, Petrarkadan, Şekspirdən, Miltondan nələrsə öyrənməliyik. Amma qərblilərdən fərqli olaraq, daha çox öyrənməyə, əxz etməyə maraq göstərmirik, geri qalırıq. Deyirik ki, bizim ədəbiyyat çox möhtəşəm, cahanşümul ədəbiyyatdır. Halbuki tələbələr bu böyük ədəbiyyata maraq göstərmir, oxumurlar. Nizaminin, Füzulinin, Nəsiminin yaradıcılıqlarına bələd deyillər. İndiki gənclər, tələbələrlə keçən əsrdəki tələbələr arasında ciddi fərqlər var. Elmə, biliyə, ədəbiyyata maraq göstərənlər indi çox azdır. Əksəriyyəti qiymət üçün oxuyur, dərindən öyrənməyə həvəs göstərmirlər. Soruşanda ki, Şekspirdən hansı soneti bilirsən, Dantedən nəyi oxumusan, Petrarkadan bir şey bilirsənmi, tutulub qalır, cavab verə bilmir.

Doğma universitetimə vəfa borcumu ödəməyə çalışıram

– Bakı Dövlət Universiteti mənə fəal həyat tərzi verib, öz üzərimdə işləməyi, oxumağı, öyrənməyi təlqin edib. Anlamışam ki, mütəmadi olaraq nələrsə öyrənməsəm, tələbələrdən geri qalsam, heç vaxt onların ürəyinə yol tapa, əsl pedaqoq ola bilmərəm. Universitet mənə pedaqoq olmağı öyrədib. Mən də bunun müqabilində çalışmışam ki, nələrsə edim, bir neçə kitabım çap olunub, elmi əsərlərim işıq üzü görüb. Bildiklərimi tələbələrimlə həvəslə bölüşmüşəm. Rus şairi Sergey Yesenin haqqında kitabın, böyük şairimiz Məmməd Araz haqqında ilk monoqrafiyanın müəllifiyəm. Son zamanlarda çapdan çıxan, şair Zəlimxan Yaqub barəsində “Olimpə gedən yolda” kitabında şair ömrünü, onun yaradıcılığını işıqlandırmağa çalışmışam. Bacardığım qədər doğma universitetimə vəfa borcumu ödəməyə çalışıram. Universitet elə bir elm ocağıdır ki, heç vaxt dayanmağa, qələmi yerə qoymağa imkan vermir. Daim oxumalı, öyrənməli və yazmalısan. Yeddi cildlik “Dünya ədəbiyyatı”nı tamamladıqdan sonra da belə düşünürəm ki, hələ çox az iş görmüşəm. Gücüm çatdığı, ömrüm yetdiyi qədər qələmi yerə qoymayıb, araşdırmaları davam etdirəcəyəm. Hazırda ayrı-ayrı Azərbaycan şairləri haqqında, məsələn, Musa Yaqub, Ramiz Rövşən, Sabir Sarvan və başqaları, o cümlədən Sumqayıt ədəbi məclisi barəsində əsərlər üzərində işləyirəm, araşdırmalar aparıram.

“Bir tikə çörəyim olsun, bəsdir” fikriylə yaşamaq olmaz

– Ədəbiyyatımız musiqiyə, incəsənətə nisbətdə xeyli geridədir, mənim fikrimcə. Musiqimiz, incəsənətimiz dünya səviyyəsində uğurla təbliğ olunur, tanınır. Təkcə Əzizə Mustafazadənin yaradıcılığı bu barədə çox şey deyir. Amma ədəbiyyatımızda vəziyyət fərqlidir. Elə bir yazıçı, şairimiz yoxdur ki, dünya səviyyəsində tanınsın, təbliğ olunsun. Əlbəttə, çox istedadlı qələm sahiblərimiz var. Di gəl ki, onları dünya səviyyəsində tanıtmağa çalışmırıq, media vasitələri, televiziyalar, radiolar, onlara lazımınca diqqət ayırmır. Bir məsuliyyət də qələm adamlarımızın öz çiynindədir. Çünki dünyaya çıxmağa çalışmırlar. “Bir tikə çörəyim olsun, bəsdir” fikriylə yaşamaq olmaz. Əksər qələm adamlarımız məsuliyyətdən qaçırlar, tərcüməyə, dünyaya çıxmaq üçün çəkilməli zəhməti yönəldirlər daxili bazara. Mənim fəaliyyət istiqamətimsə başqadır, yazıçılardan, şairlərdən fərqli olaraq, ədəbiyyat tarixini yazıram. Düşünürəm ki, məşğul olduğum sahə bədii ədəbiyyat, şeir, sənət qədər vacib sahədir. Mənim romanlarım da, poemalarım da yazdığım elmi əsərlərdir, tədqiqatlarımdan ibarət cild-cild kitablardır.

Cavid QƏDİR

525-ci qəzet.- 2015.- 10 yanvar.- S.30.