Azərbaycanlı qaçaq Beriyanı necə məğlub etdi?

NKVD ŞEFİNİN BİABIRÇI QAÇIŞI

1921- ci ildə 22 yaşlı gənc bir gürcü arxasında böyük siyasi qüvvənin, beynəlxalq nüfuzun və xüsusi mülkiyyətin dayandığı menşevik güclərini hakimiyyətdən salıb, Gürcüstan SSRİ-ni qurdu.

Eynəkli gözləri heç bir şey ifadə etməyən bu şəxs, amansız bir soyuqqanlılıqla hökm verir və bir zaman tarixdə yer alacaq, ən qanlı və qəddar adamların siyahısına düşməyə hazırlaşırdı.

Bu çevik, qəbir xasiyyətli gənc Lavrenti Beriya idi. Bütün SSRİ ilə yanaşı, azərbaycanlıların taleyində də rol oynamış ziddiyyətli şəxsiyyət.

"Fors-Major" layihəsində bu dəfə SSRİ-nin rəhbərlərindən Lavrenti Beriya ilə antiseovet qaçaq hərəkatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Qaçaq İsaxan haqqında araşdırmanı təqdim edirik:

Mərkəzi Zaqafqaziya: Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan ərazilərinin qovuşduğu torpaq (Tarixi Azərbaycan) qəflətən zorakı kollektivləşdirmə siyasəti ilə üz-üzə qalır.

Zorakılıq milli ayrı-seçkilik,həbs, müsadirə, təzyiqlə və sürgünlə davam edir. Bu şərait sözsüz ki, ərazidə bumeranq effekti verməklə əks güc formalaşdırmağa başlayır.

Qısa müddətdə, Mərkəzi Zaqafqaziya barıt çəlləyinə dönür. Bütün respublikalarda kollektivləşdirmə aparıldığı halda bu ərazidə, ciddi müqavimət baş qaldırır.

Müqaviməti yatırtmaq 1923-cü ildə Dövlət Siyasi İdarəsinin (QPU-red) sədri seçilmiş Lavrenti Beriyaya şəxsən tapşırılır. Və bundan sonra, olanlar-olur.

Beriyadan hiyləgər addım

QPU 1929-cu ildə başlayan kollektivləşməyə birbaşa rəhbərlik etməyə başlayır. Kolxozun qurulmasına Borçalının Dəmirçi -Hasanlı kəndindən başlamaqla bağlı Beriya xüsusi göstəriş verir.

Bu bic gürcünün həmin kəndi ilk hədəf kimi göstərməsində çox ciddi məqsədi vardı. Onun şəxsən tanıdığı iki məşhur şəxs: "Xozeyin" ləqəbli Qurban Hacıbayramlı (Menşevik partiyasının üzvü və qatı antibolşevik-müəl.)digəri isə məşhur və nüfuzlu İsaxan Hacıbayramlı idi.

Beriya bu iki şəxslə daha yaxından tanış olur və onların silahlı, hər dəqiqə mübarizə aparmağa hazır qüvvələrinin olduğunu anladıqdan sonra qoşun göndərməkdən vaz keçir.

Erməni Aşotyanın rəhbərliyi ilə kənəddə kolxoz qurmaq üçün QPU-dan bir neçə nəfər göndərilir.

Kəndə daxil olan işçiləri İsaxanın yanına gətirirlər. Beriyadan tapşırıq alan Aşotyan burda kolxoz qurmağın qeyri-mümkün olduğunu görür və erməni bilciyi ilə İsaxanı ələ almağa çalışır.

O, İsaxana kolxoz sədri vəzifəsini təklif edir. Və İsaxanın artıq "dövlət adamı" olduğunu deyərək, Tiflisə -idarəyə dəvət edir.

Elə bu vaxt kənddə, narazılar arasında ilk dəfə böyük bir toqquşma baş verir: Kəndin zorla kolxoza yazdırılan sakinləri Aşotyanın dəstəsinə hücum edir.

İsaxanın yaxın dostlarından olan bir kommunist ona gizlincə sirr açır: "Beriya səni Tiflisə çatan kimi ödürdəcək, qaç, canını qurtar".

İsaxan yarıyoldan geri dönür və kəndə çatandan sonra görürür ki, artıq üsyan başlayıb.

İlk qanlı toqquşma

1929- cu ildə yerli əhali ilə dialoq tərəfdarı olan I Katib Oraxelaşvili işdən azad edilir.Əvəzinə yerli xüsusiyyətləri nəzərə almayan, radikal, qaniçən Krinitski təyin edilir.

Arxasınca isə "Zakkraykomun yaz kənd təsərüffatı kampaniyası üzrə ZSFSR-in partiya təşkilatlarına direktivlərin proyekti" müzakirə edilir.

Elə bundan sonra üsyançılarla çoxsaylı milis dəstləri arasında daha bir qanlı toqquşma baş verir. İlk döyüşə yaxı hazırlaşan üsyançılar qəti qələbə qazanırlar və bütün Qardabanini (Qarayazının mərkəzi Qaratəpə) ələ keçirirlər.

Hökümət ciddi təşvişə düşür. Zaqafqaziyanın mərkəzində baş verən üsyanın nəticəsi o qədər qorxulu idi ki, bütün ətraf kəndlərin üsyana qalxması təhlükəsi yaranmışdı.

Eliava və Beriya son dəfə üsyançılarla hesablaşmaq üçün ən yüksək inzibati tədbirə əl atırlar.

ÜK(b)MK-nın 1930 -cu ilin 5 yanvarında qəbul etdiyi qərarı ilə kulaklığın bir sinif kimi ləğv olunmasını təsdiq edir. Ardınca isə fevralda bütün Borçalını üsyan dalğası ağuşuna alır.

İşə Moskva qarışır və kulaklarla bağlı qərarın daha mülayim şəkildə həll edilməsi tövsiyə edilir. Nəhayət, gürcü hökuməti buraxdığı ciddi səhvləri düzəltməklə bağlı hərəkətə keçir.

Zorla kəndlərdən köçülürmüş kulaklar geri qaytarılır,cəza tədbiri ləğv edilir və mülkiyyətləri geri iadə edilir. Şübhəsiz ki, İsaxanın baş verən hadisələrdə oynadığı rol Siyasi İdarənin diqqətində idi və hadisələri qabaqlamamağa çalışırdılar.

Amma marta Beriya Moskvaya -Yevdakimova yazdığı məktubundan bu vəziyyətin hakimiyyətin zəif qəbul edilməsi ilə əsaslandırdı və Sovet hakimiyyətinin təhlükədə olduğunu bildirdi. Hakimiyyət güc tətbiqinə hazırlaşdığı bir zamanda İsaxan (artıq Qaçaq) bütün narazı qüvvələri vahid mərkəzə toplamağa başlayır.

Borçalı, Qazax, Lori, Zaqatala, Qaraçöpun narazı qüvvələri martın əvvəllərində Qarayazı meşəsində müdafiə mövqeyinə keçirlər.

Beriya özü döyüşə gəlir

1930-cu ilin 10 martında Qızıl Ordu hücuma keçir. Üsyançıların axra tərəfi Kür çayı,qarşılarında isə Qırmızı Ordu iki təyyarə, iki tank, zirehli qatar, piyada və süvariləri ilə hücuma keçir.

Yaxınlıqdakı dəmir yolunda dayanan zirehli qatarda gözləyən Beriya qələbə xəbərini səbirsizliklə eşitməyə tələsir.

Belə bir ərazidə mühasirədə qalan üsyançılar ən yaxşı halda itki hesabına da olsa, mühasirənin zəif yerdən yarmağa çalışırlar.

İsaxan Qarasu tərəfdən hücuma keçir. Amma vaxt itkisinə yol verən üsyançıların qarşısındakı qoşun tez yerdəyişmə edir və mühasirə daha da daralır.

Amma Qaçaq İsaxan belə bir anda gözlənilməz addım atır.Üsyançılara qızıl əsgər forması geyindirilir və döyüşə atılırlar.

Onun tez-tez "Qardaşlar, atəş açmayın, bizik" əmri ordunu əməlli-başlı çaşdırır.Manevr nəticəsində tanklar kanala düşür, təyyarələr isə mövqelər qarışdığından hədəfləri təyin edə bilmir.

Martın 10 və 11 davam edən döyüşdə 92 nəfər Sovet əsgəri və üç nəfər üsyançı öldürülür. Zirehli qatarda qələbə xəbərini gözləyən Beriya Tiflisə 4 vaqon əsgər meyiti ilə dönür. Qələbədən sonra döyüş meydanı tərk edən Qaçaq İsaxan qüvvələri Saqqızlı dağda toplamağa başlayır. Bu proses Tiflislə Moskva arasında düyün əmələ gətirir. Moskva Zaqafqaziyanı ciddi tənqid edərək, yol verdiyi kobud səhvlərdən nəticə çıxarmağa səsləyir.

Ardınca isə Gürcüstanın rəhbəri Krinitski işdən qovulur, Lominadze yeni başçı təyin edilir.

Yenə də Beriya

Baş verənlər QPU-nun rəhbəri olan Beriyanın vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. Məğlubiyyətin ona yüklənməsi və uğursuzluğun bir nömrəli səbəbi kimi onun adının hallanması bu şəxsi pis duruma salır.

Taktikanı dəyişən gürcü kəşfiyyatçısı İsaxanla barışmaq üçün fəaliyyətə keçir. Qarayazı ağsaqqallarının bir dəstəsini görüşə çağırıb, onları İsaxanla görüşə yollayır və bildirir ki, Beriya barışıq elan edir. İsaxan isə Beriya ilə danışıqlara mənfi cavab verir.

Amma Beriya ruhdan düşmür. Az sonra ikinci dəfə cəhd edir.Bu dəfə qrupa QPU rəislərindən biri Qeorqadze də əlavə edilir. Silah-sursatın azaldığını nəzərə alan İsaxan sülh danışıqlarına razılıq verir.

1930-cu ilin 20 martında Qarayazı meşəsində İsaxanın rəhbərlik etdiyi üsyançılarla üç QPU rəisi: Qeorqadze, Ciciquzi, Vartanyan ibarət şəxslərlə danışıq başlanır. İsaxan 5 maddədən ibarət şərt irəli sürür:

1. 6 ay ərzində Qızıl Ordu qüvvələri olduğu ərazilərdən çəkilir və əlavə olaraq yeni qüvvələr gətirilmir;

2. 6 ay ərzində üsyançılar silahlarını təhvil vermir;

3. 6 ay ərzində üsyançılar ərzaqla təmin edilməlidir;

4. 6 ay ərzində heç bir sakin heç bir səbəblə dövlət idarələrinə çağırılmayacaq;

5. Şərtlərə əməl edilərsə, 6 aydan sonra üsyançılar təslim olacaq;

QPU rəisləri şərtlərin ağır olduğunu deyərək, 24 saat möhlət alırlar ki, Beriya ilə məsləhətləşsinlər. Vaxt tamam olanda QPU rəsmiləri Beriyadan salam gətirirlər ki, şərtlər qəbul edilib.

Üstəlik İsaxanı Beriyanın adından onun ad gününə dəvət edirlər. İsaxan ad gününü Tiflisdə yox, kəndi- Dəmirçi -Hasanlıda keçirməyi təklif edir:

Üç gün ərzində Qızıl Ordu kənddən çıxır. Martın 25-də Caparidzenin başçılq etdiyi nümayəndə heyəti kəndə daxil olur, sonra isə barışıq əldə edilir.

Qurban Hacıbayramlı yenə meydana çıxır

Kollektivləşmə başlayan zaman sürgün edilmiş kulak Qurban Hacıbayramlı sürgündən qayıdır və üç respublikanın bütün narazı qüvvələrini birləşdirən yığıncağın işə başlaması üçün tədbir görür.

Aprelin ortalarında 250 nəfərlik şura yığınaq təşkil edilir və şuranın sədri İsaxan seçilir.

Şurada əsas Qurbanın verdiyi təklif müzakirə edilir. Qurban kişi, toplu-tüfəngli, böyük bir dəstənin yaradılmasını və daha peşəkar döyüşkən qüvvəni formalaşdırmağı təklif edir.

O qəti döyüşə girməyin vacib olduğunu, əgər plan baş tutmazsa qonşu ölkələrə keçib mübarizəni davam etdirməyin tərəfdarı olduğunu deyir. İlk dəfə olaraq burda Qurbanla İsaxan arasında fikir ayrılığı yaranır.

Danışıqlar tərəfdarı olan İsaxana Qurban kişi bildirir ki, onu ilk fürsətdə məhv edərlər. Sülh müqaviləsindən sonra İsaxanın başının altına yastıq qoyduğunu güman edən Beriya iki ay sonra Borçalının rus kəndlərinə ordu qüvvələri toplamağa başlayır. Döyüş təhlükəsini hiss edən İsaxan Loriyə çıxır və Qaraxaç yaylağında yerləşir.

Beriya bu dəfə də uduzduğunu anlayır. Artıq dağlarda döyüşə girməyin daha acı məğlubiyyətə səbəb olacağını bildiyi üçün yenə də barışıq təklifi ilə çıxış edir.

Rəsmi qərarla Qaçaq İsaxan İsaxan Hacıbayramlı olaraq banditizmlə mübarizə aparan milis qüvvələrinə rəis təyin edilir. Müəyyən çətinlikləri nəzərə alan İsaxan güzəştə getməyə məcbur olur və milis rəisi kimi fəaliyyətə başlayır.

Tezliklə, Başkeçid və Gümrüdən hücum edən qırmızı qüvvələr İlmızil kəndində üsyançıları mühasirəyə salır. Vəziyyətdən xəbər tutan İsaxan milis olmasına baxmayaraq, kiçik dəstə ilə hücum edib, mühasirəni yarır.

Dövlətlə vəziyyət çox kəskin xarakter alır. Qurbanın başçlıq etdiyi bir dəstə məğlub olacaqlarını anladıqları üçün Türkiyəyə keçir.(Sonralar antosevet dərnəklərində çıxış edən Qurban Hacıbayramlı 1973-cü ildə İzmitdə vəfat edir).

İsaxan isə Borçalıda qalmaqda israr edir.

Üsyançıların böyük ərazidə cəmləşməsi, pərakəndəliyi, vahid rəhbərliyin mümkün olmaması hökumətə qəti fürsət imkanı yaratdı.

MK 1930-cu ilin 24 mayında cəzalarla bağlı yeni qərar qəbul etdi və kulakların son nəfərədək güllələnməsi, bağışlananların isə cəzalandırılması haqda göstəriş verildi.

İsaxan və yaxınlıqda yerləşən bütün qüvvələr Qaraxaçı qərargah halına gətirdilər və Türkiyədən Qurban kişini oraya köçməklə bağlı təklifinə bir neçə gün sonra cavab verəcəyini bildirdi.

QPU-nun gizli qulağı: Oruc

İsaxanın adamlarının arasında yerləşdirlmiş Oruc adlı QPU agenti son planı Tiflisə çatdıra bilir.

İsaxanın Qaraxaçı tərk etməsindən sonra, üsyançılara Qızıl Ordu hücum edir və məğlub olan üsyançılar dağılıb, İrana, Türkiyəyə keçirlər.

Bu vaxt isə Vorontsovkada işlərini görüb bitirən İsaxan iki silahdaşı ilə Calaloğluna(İndiki Stepanavan) keçir...Hər şey burda həll edilir.

Stepanavanda tələ qurulur. Qaçağın son anları haqda Tiflis dəftərxanasının işçisi Danieliyanın qeydinə baxaq:

"Məni Calaloğlu mərkəzi milis şöbəsinə çağırıb dedilər ki, Moskvadan gəlmiş yüksək rütbəli bir məmur İsaxanın igidliyi ilə şəxsən tanış olmaq istəyir.Mən heç nədən şübhələnmədim və bunu İsaxana çatdırdım.

Çünki İsaxanı çoxdan tanıyırdım və o məndən heç zaman şübhələnməzdi.

Təyin olunan vaxtda,Moskvadan gələn adam, iki vəzifəli milis işçisi və mən kabinetdə İsaxanı gözləyirdik. Mən artıq bilirdim ki, ona tələ qurulub (?) və güllələyəcəklər.

Calaloğlu milis və əsgərlərlə dolmuşdu. Düşünürdüm ki,ona artıq heç bir kömək edə bilmərəm, kaş ki, İsaxan buraya gəlməyə...

Amma o sözə inanan və sözünü də tutan adam idi.

Ayaq səsləri eşidildi, İsaxan daxil oldu. O cavan olsa da , şübhəsiz ki, tələyə düşdüyünü tez anladı.Amma geriyə yol qalmamışdı.

Çox qətiyyətli görünürdü. Ona əyləşmək təklifi etdilər. O əyləşdi, sağ ayağını sol ayağının üzərinə aşırdı və mauzerini dizinə tərəf sürüşdürdü.

Moskvadan gələn adam ona müraciət etdi: "Sənin igidliyin haqqında çox eşitmişəm. Ona görə gəldim ki, Ermənistanda yeni bir vəzifəyə təyin edək, ver silahını, başqasını al".

İsaxan: "Nə olar? silahımı verirəm, amma mauzerin kəməri mənə yadigardır, onu vermirəm".

Sakitcə kəməri açmağa başladı.İsaxanın aldandığını təxmin edən nümayəndələr bir-birinə baxıb qımışdılar.

İsaxan elə bu zaman mauzerini çıxartdı və "alın, köpəyuşağı" deyib, üç dəfə atəş açdı.İki milis rəisi o an, Moskvadan gələn adam isə bir neçə saat sonra xəstəxanada can verdi.Mən bu zaman stolun altına girmişdim. O məni dartıb çıxartdı və yalvardım ki, məni balalarının başına çevir. Dedi ki, səni öldürməyəcəyəm, amma mən sənə bir şey yadigar qoyacağam. Yadındadır demişdin ki, İsaxan , sənə xain çıxsam qollarım qurusun".

Bunu deyib qollarımı güllələdi. Sonra cəld özünü pəncərəyə vurdu, pəncərə sındı. O an çevrilib mənə baxdı. Şüşə gözünün altını çapmışdı. Əli ilə gözünün qanını silib, bayıra atıldı".

İsaxanın sonrakı taleyi haqqında isə dəqiq məlumat yoxdur....

Beriya İsaxanla apardığı mübarizənin qalibi oldu. Onun bu "uğuru" Stalinin diqqətini cəlb etməyə bilməzdi.

Tezliklə, Beriya QPU şefi kimi Moskvaya dəvət aldı və artıq 1934-cü ildə NKVD-nin (Xalq Daxili İşlər Komissarı-müəl.) yeni şefi Lavrenti Beriya idi. O bu mərtəbəyə azərbaycanlıların tökülən qanlarını tapdalayaraq gəlmişdi.

Dosye: İsaxan Qarayazı rayonunun Dəmirçi-Hasanlı kəndində, İsa Hacıbayramoğlunun ailəsində 1897-ci ildə doğulub.

1930-cu ilin yayının sonunda 33 yaşından sonra məlumat almaq mümkün olmayıb.

Ondan sonra, doğulduğu kəndin 7 sakinini güllələyirlər ki, gözləri qorxsun, ailəsi isə Qazaxıstana sürgün edilsin.

Əziz ƏLİBƏYLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 15 yanvar.- S.8.