Tarixdə izi və sözü olan Cəmo bəy
Cəbrayılbəyli
Maraqlı həyat yolu keçmiş görkəmli
bir ziyalımız haqqında söz açmaq istəyirəm. O, 1887-ci ildə
Şamaxıda anadan olub.
Atası o vaxtlar Şamaxıda yerləşən Bakı
Əhli-Təsənni İdarəsində
kargüzar işləyirdi-Adil
bəy Cəbrayılbəyov. Adil bəy
Cəbrayılbəyov Zaqafqaziya
Əhli-Təsənni İdarəsinin
müftisi şamaxılı
Hacı Əbdülhəmid
bəy Mustafa Əfəndizadə
ilə əqidə və məslək dostu idi. Əbdülhəmid bəy 1872-ci ildə,
Şamaxı qaziliyindən
Tiflisə təyinat alandan sonra onun
Şamaxıdakı vəzifəsinə
Səid Əfəndi Ünsizadəni təyin edirlər. Şərq dillərini, eləcə
də dövrün məcburi dili olan rus dilini
ana dili kimi bilən Adil bəy yenə
kargüzarlığında qalır, məhərin və quberniyanın ictimai siyasi və ədəbi həyatında fəal iştirak edir. Övladlarını yaxşı oxutdurmaq
üçün əlindən
gələni edir.
XİX əsrin ensiklopedik nəşrlərində
Adil bəyin adı Kavkazskiy kalendarın hər nəşrində təkrar
olunub. Azərbaycan Respublikası Dövlət
Tarix Arxivinin 291 nömrəli fondunda Adil bəy Cəbrayılbəyov
haqqında çoxlu arxiv sənədləri vardır. Fondun 848 nömrəli saxlama vahidindəki materiallardan məlum olur ki, 1887-ci ilin dekabrında Adil bəyin yerinə kargüzar vəzifəsinə Sultan Murad
bəy Əfəndiyev
təyin olunub.
Fikrimizcə bu, Bakı Əhli-Təsənni
İdarəsi tərəfindən
aparılan açması
uzun vaxt tələb edən qərəzli yoxlama ilə ilgilidir. Sözün qısası
budur ki, Zaqafqaziya Əhli-Təsənni
İdarəsinin Adolf Berje
tərəfindən vəzifəyə
gətirilən, müdafiə
olunan, dəstəklənən
başçısı Hüseyn
Əfəndi Qayıbov
1883-cü ilin dekabrında
Tiflisdən Şamaxıya
qazı vəzifəsinə
göndərilən Səid
Əfəndi Ünsizadə
ilə yersiz ədavətini davam etdirir, onun tərəfdarlarını
sıradan çıxarırdı.
Bir müddətdən
sonra 1889-cu il
fevral ayının
20-də Səid Ünsizadə
də vəzifəsindən
uzaqlaşdırılır. O, Şamaxıda yaşaya bilmədiyindən neft və milyonlar şəhəri kimi formalaşan Bakıya gəlir, burada 1884-cü ildə Tiflisdə nəşri dayandırılan
Ziyayi-Qafqasiyyə qəzetinin
nəşrinin davam etdirilməsinə hökumətdən
icazə istəyir. Lakin müxtəlif bəhanələrlə
onun xahişinə müsbət cavab verilmir. Səid Ünsizadə böyül
maarifçilik işlərini
davam etdirmək üçün İstanbula
üz tutur və burada, çox güman ki, hələ Tiflisdən-Ziya qəzetində işlədiyi
vaxtdan qiyabi tanıdığı Münif
Paşanın köməyi
ilə maarif və təhsil sahəsindəki fəaliyyətini
davam etdirir. Bir müddətdən sonra onun ortancıl qardaşı Cəlaləddin
Əfəndi də Tiflisdən İstanbula köçür. Kiçik
qardaş Kamal Ünsizadə isə Bakıda qalır, burada əsasən, nəşriyyat işləri
ilə məşğul
olur, müəyyən
gecikmələrlə Məzhər adlı
qəzet çap etdirir.
Bu uzun
gedişlərdən sonra
yenidən Adil bəy Cəbrayılbıyov
haqqındakı sözümüzü
davam etdiririk. Adil bəylə ilgili son arxiv sənədləri 60
vərəqdən ibarət
olmuşdur. Təəssüf ki, bu sənədlər
hansı səbəbdənsə
makulaturaya verilib, tarixi istifadədən uzaqlaşdırılıb. Məlum olur ki, buradakı sənədlər 1891-ci il fevralın 27-dən
aprelin 29-na qədərki
dövrü əhatə
edirmiş. Bu sənədlər Adilbəy
Cəbrayılbəyovun dörd
yaşlı oğlu Cəmo bəyin yaş kağızı ilə ilgilidir.
Bir məsələ hələ
də qaranlıq qalır: görəsən,
Adil bəy oğlu Cəmo bəyə yaş kağızı (metrka-N. N. ) aldımı?
Bu barədə tədqiqatçılar
hələ heç nə deyə biməyiblər. Cəmo bəydən yazırlar,
söhbət açırlar,
amma ortalıqda hələ, demək olar ki, də
tutarlı ilkin elmi- bioqrafik məlumat yoxdur. Yeganə mənbə kimi ölümündən
bir il
sonra Cəmo bəy Cəbrayılbəyovun
Xatirələrim adı
ilə nəşr olunan əsərdir.
Cəmo
bəy Cəbrayılbəylinin
ömür payına iki əsrdən 78 il düşüb:
1887-1965. Atasının ölüm
tarixi bilinmir ( Hər halda
adını cəkdiyimiz
arxiv sənədlərinə
görə 1891-ci ilin
iyun ayı da daxil olmaqla
hələ sağ imiş). Adil bəyin böyük
qızı şamaxılı
şair Ağalı bəy Nasehin həyat yoldaşı idi. Ağalı bəy Naseh
Şamaxıda dövlət
idarəsində dilmanc
işləyirdi. O, M. Ə. Sabir, A. Səhhət, M. Mahmudbəyov ilə ziyalıların ən yaxın, səmimi dostlarından idi.
Cəmo bəy Şamaxı şəhər məktəbində
oxuyub. Həsən bəy Zərdabi
də bu məktəbdə oxuyub.
Bu məktəbdə Cəmo bəyin ana dili və
şəriət müəllimi
Seyid Əzim Şirvaninin oğlu Mir Cəfər idi. Bir sıra tədqiqatçılar
Cəmo bəyin dövlət hesabına oxumasında Mir Cəfərin
adını yüksək
qiymətləndirirlər.
Şamaxı şəhər məktəbi
təlimi rus dilində olan təhsil ocağı idi. Burada Avropa təhsilli
rus və Avropa təhsilli, universitet bitirmiş müəllimlər dərs
deyirdi. Şamaxı
Şəhər Məktəbi
şagirdləri ali məktəbə daxil olmağa hazırlayan təhsil ocağı idi. Tədqiqatçıların yazdığına görə, Cəmo bəy burada 1896-1901-ci illərdə oxuyub. 1908-ci ildə xüsusi
komissiya üzvlərinə
imtahan verərək müəllimlik attestatı
alıb, 1919-cu ilədək
Şamaxıda müəllimlik
edib. Sonralar Bakıya köçmüş,
bir sıra məktəblərdə müəllim
olub. Cəmo bəyin müəllimlik
fəaliyyətində S. M. Qənizadənin ona göstərdiyi qayğı
xüsusi qeyd edilməlidir. Qori şəhərində yaradılan
Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyasına 1905-ci il avqust ayının 3-də inspektor
təyin edilən S.
M. Qənizadə 3 ildən
sonra əmrlə işdən çıxarılır.
Bu əmr direktor
M. Miropiyev ilə S. M.
Qənizadənin aralarında
tədris layihəsi ilə əlaqədar olan fikir müxtəlifliyi
bağlı idi.
S. M. Qənizadə Qafqaz Təhsil Dairəsinin popeçiteli
N. Rudolfa müraciət
edərək, günahkar
olmadığını sübut
edir və ona Qoridəki vəzifəsindən daha üstün olan vəzifə verilir.
O, Bakı-Dağıstan Xalq
Məktəbləri İdarəsinin
inspektoru vəzifəsinə
təyin olunur. Cəmo bəyin Bakı məktəblərindəki nümunəvi
müəllimlik fəaliyyəti
məhz bu dövrün başlanğıcı
ilə əlaqədardır.
Cəmo bəy Cəbrayılbəyov Xalq
Maarif Komissarlığının
xətti ilə bir sıra irimiqyaslı
tədbir və layihələrdə fəal
iştirak edir, uşaq pedaqoji mətbuatın formalaşmasında
S. M. Qənizadə , Ə. Cəfərzadə, A. İsrafilbəyli,
A. Talıbzadə, Q. Mirzəzadə,
K. İsmayılov, F. Ağayev
və başqaları
ilə birlikdə nümunəvi işlər
görür; layihələrlə
çıxış edir,
rus və Avropa ədəbiyyatından
etdiyi tərcümə
və tədilləri
ilə məktəblilərin
mütaliə mədəniyyətinin
yüksəldilməsinə çalışır. Onun
Maarif, Qızıl yıldız, Qırmızı
günəş və
sair uşaq mətbuatındakı müxtəlif
imzalarla çap etdirdiyi təbiət hekayələri, şeir və marşları bu gün də
maraqla oxunur. Cəmo bəyin bir sıra hekayələrinin
qəhrəmanı geniş
maraq dünyası olan Adildir.
Cəmo bəy oğluna atasının adını
vermişdir. Nəvə Adil Cəbrayılov
(1924-1991) Bakıda Bülbül
prospektində yerləşən
Respublika Dəri-Zöhrəvi
Xəstəxananın baş
həkimi olub.
Atam hər dəfə Bakıya gələndə
mütləq qohum-əqrəbalarına,
dostlarına baş çəkərdi; atasının
xalası oğlu
professor Emin Əfəndiyev,
müəllimləri Püstəxanım
Yüzbaşinskaya, Cəmo
bəy Cəbrayılbəyov,
ADU-nun müəllimləri Yusif Şirvan, Hidayət Əfəndiyev,
bir də Adil Cəbrayılbəyli.
Mən onlardan yalnız üç nəfəri ziyarət etmişəm.
Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin Xatirələrim
kitabını birnəfəsə
oxuyandan sonra doktor Adil Cəbrayılbəylinin
ziyarətinə getmədiyimin
peşmançılığını çəkirəm; fəhlə
həyatından yazılar
yazmaqdansa, 20-30-cu illərin
ziyalıları haqqında
nə qədər yazı yazmaq olarmış... Təəssüf,
təəssüf...
Yenə
də, yaxşı ki, arxiv və
bəzi kitabxanalarda bu dövrə aid makulatura olmaqdan qaça bilən materiallar az
da olsa qalıb.
GoogLe. az-da
Biologiya elmləri Milli Elektron Kitabxana
sözlərini yazmaqla Cəmo bəy Cəbrayılbəyliyə aid bir
neçə kitab və proqramların adına rast gəldim. Burada xoşuma gəlməyən
bircə o oldu ki, bu materialları
oxumaq üçün
mütləq M. F. Axundov
adına Milli Kitabxanaya getməlisən. Mənə elə gəlir
ki, elektron kitabların distant oxusu haqqında müzakirələr
aparılıb qərar
qəbul edilməlidir.
Həmin materiallar bunlardır:
Cəbrayılbəyli C. Akvarium və terrarium [Mətn]
C. Cəbrayılbəyli. B. : Azərnəşr
1930. 69, [1] s.
Cəbrayılbəyli C. Bitkilər fiziolojisi terminləri
/C. Cəbrayılbəyli; Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat
İnstitutu Dil və Ədəbiyyat Şöbəsi
Terminoloji Komitəsi. B. : Azərnəşr, 1931. 16 s. ; 21 sm.
Cəbrayılbəyli C. Fito-sosioloji terminləri /C. Cəbrayılbəyli;
Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu Terminoloji
şöbəsi. Bakı: Azərnəşr, 1931. 8 s. ;
23 sm.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Heyvanat dərsləri [Mətn]: birinci dərəcə
məsai məktəblərinə görə
yazılmışdır /C. Cəbrayılbəyli. B. : Azərnəşr, 1924. 102, [4] s.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Heyvanat dərsləri [Mətn]: [əmək məktəbləri
üçün tədris və pedaqoji kitabları] /C. Cəbrayılbəyli;
red. Ə. Əbdürrəhimzadə. B. :
Azərnəşr, 1929. 91, [1] s.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Heyvanat dərsləri [Mətn]: birinci dərəcəli
məktəblər üçün /C. Cəbrayılbəyli.
B. : Azərnəşr, 1928. 100 s.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Müxtəsər nəbatat [Mətn]: birinci dərəcə
məktəblərə görə yazılmışdır
/C. Cəbrayılbəyli; məxəzlər: Troyanski, Vaqner,
Traçevski, Kalugin, Harun ər-Rəşid. B.
: Azərnəşr, 1924. 75, [2] s.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Müxtəsər nəbatat [Mətn]: birinci dərəcə
məktəblərə görə
yazılmışdır/C. Cəbrayılbəyli. B. : Azərnəşr, 1926. 75 s.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Müxtəsər nəbatat [Mətn]: [əmək məktəbləri
üçün tədris və pedaqoji kitablar] /C. Cəbrayılbəyli;
red. Ə. Əbdürrəhimzadə. B. :
Azərnşr, 1929. 64 s.
Cəbrayılbəyli
Cəmo. Təbiətə ilk addım [Mətn]: birinci dərəcə
məktəblərin ikinci və üçüncü
qruplarına görə yazılmışdır /C. Cəbrayılbəyli.
B. : Azərnəşr, 1924. 126, [4] s.
Göründüyü kimi, burada elə ilk
baxışdan öyrənilməli nə qədər material
var. Cəmo bəy Cəbrayılbəyli 1942-ci ildə 55
yaşında alimlik dərəcəsi alıb.
Kataloqa baxın, akademiyanın müvafiq
institutları C. Cəbrayılbəylinin hər kitabına aid
bir dissertasiya işini ortaya çıxara bilər. Bəlkə
də mən gecikmişəm ; kimsə Cəmo
bəyin elmi üslubuna aid məqalə yazıb. Amma hər halda mən də bu mövzuda sanballı
bir yazı hazırlayacağam.
Mətbuat tarixinə aid layihə üzərində
işləyərkən Cəmo Cəbrayılbəylinin Azərbaycan
Demokratik Cümhuriyyəti dövründə və 1920-ci illərdə
uşaq mətbuatı səhifələrində həm
pasportdakı adı ilə, həm də CƏMO (CAMO yox-N. N. ) təxəllüsü
ilə xeyli bədii, elmi-bədii, elmi-publisistik əsər, ən
başlıcası siyasi nəğmə-marş
yazdığının şahidi oluruq. Hələ də bəzi
alimlər Cəmo təxəllüsünün
kimə aid olması yəqinləşdirməkdə çətinlik
çəkirlər: Cəmonu
CAVAD
AXUNDOV MƏMMƏDƏLİ OĞLU
kimi
oxuyurlar. Bir az gülməli çıxır: görəsən
, axund sözünü incə saitlə oxuyan varmı?
Cəmonu
Camo Hacinski, Əhməd Cavad kimi açıqlamaq istəyənlər
bilməlidirlər ki, rusdilli Hacınski heç vaxt nə
rusca, nə də Azərbaycan dilində şeir yazmayıb,
Əhməd Cavad kimi nəğməkar şair də
adını düz yazanlardandır.
lll
Cəmo bəy Cərayılbəylinin 1930-cu illərdə
pedaqoji və uşaq mətbuatındakı fəaliyyəti
haqqında ayrıca bir yazı hazırladığımız
üçün bu dövrün materiallarının incələnməsini
sonraya saxlayırıq. İndilikdə isə Yeni yıldızın 1922-ci ilə
aid 2-ci nömrəsində Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin
Cəmo təxəllüsü ilə yazdığı Sənsən
şeirini oxuculara təqdim edirik.
Yeri gəlmişkən
onu da deyək ki, ayda bir dəfə nəşr olunan ədəbi,
fənni, siyasi məcmuə olan Yeni yıldızın bu
nömrəsində Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin
İctimai hifzi-səhhətadlı maraqlı bir elmi
yazısı da çap olunmuşdur. Bu barədə
sonrakı yazılarımızda ayrıca söz açmaq
niyyətindəyik.
Sənsən
Ey dilbərim,
ey güllərcəm,
ey cahcəlalım,
Sənsən
bana dirilik gətirən,
ey pərim
, sənsən!
Ey eşq
səmasında
gəzən şanlı hilalım,
Şu cürmlərin (günahların-N. N.)
cümləsinin dilbəri sənsən!
Bin dərdə,
bəla atəşi sövq edən sənsən,
Bin
dürlü səfa məninin məzhəri sənsən.
Qan
ağlatub, aşiqlərə baş gəzənsən
Bir baq yenə
hər aşiqinin əzbəri sənsən!
Ey nur
saçan, gün kibi afaqı işıqlat,
Ruh aləminin nur saçan əxtəri sənsən.
Bu kəsələtdə (kefsizlikdə-N. N. ) bənim
ruhumi ilham ilə anlat,
Sənət
yaratan qüvvələrin gövhəri
sənsən!
Bir
şeiri- məlahətsən, aman bəndən uzaşma,
Əşara
yaqın qalblərin rəhbəri sənsən,
Aşiqin işini etsə yürəklərdə təcəlli.
Həp
anlar odum : xilqətin hər dəftəri
sənsən!
Cəmo
lll
Hər dəfə
Şamaxıya gedəndə Yeddi günbəzqəbiristanlığında
M.Ə. Sabiri də, onun qəbrinin ayaq tərəfində dəfn
olunmuş babamın atası Nəsrəddin İsmayılovu
da, Yusif Şirvanı da, eləcə də Cəbrayılbəyovları
da ziyarət edirəm. Bunlar qohum-əqrəbalarımızın
hər gün salam-kəlamı olan
şamaxılılardır, qohumlardır, dostlardır.
. .
lll
...Şamaxıda M. Ə. Sabirin məqbərəsindən 20-25 metr aralıda üzü Bakıya tərəf bayramdan bayrama yada düşən 3 qəbir var:
Cəmo Cəbrayılbəyli (1887-1965)
Şəfiqə Əliəşrəf qızı Cəbrayılbəyli(22. 03. 1900-10. 05. 1982)
Adil Cəmo oğlu Cəbrayılbəyli (1924-1991)
Bunların hər üçü tariximizdə izi və sözü olan insanlardır.
Nazim NƏSRƏDDİNOV, Əməkdar
müəllim, Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının bölmə üzvü
525-ci qəzet.-
2015.- 17 yanvar.- S.30.